Βρεθήκαμε μαγεμένοι στον ιστορικό χώρο του πρώτου ερευνητικού ιδρύματος του ελληνικού κράτους που γιορτάζει 180 χρόνια από τη θεμελίωσή του. Μπήκαμε μέσα στις παλιές αίθουσες με τα τηλεσκόπια και τα βιβλία και μέσα στα γραφεία και τους θόλους που από το 1846 στολίζουν έναν από τους επτά λόφους της Αθήνας. Από τον Λόφο των Νυμφών στο Θησείο οι επιστήμονες κατέγραφαν για χρόνια το μακρινό Διάστημα, μετεωρολογικά και σεισμολογικά δεδομένα, αλλά και την ιστορία της πρωτεύουσας, την οποία ήταν υπεύθυνο να ενημερώνει καθημερινά πότε η ώρα ήταν 12:00 ακριβώς! Τότε, δεν εμπόδιζε τους παρατηρητές η σημερινή φωτορρύπανση που θολώνει τη μαγική εικόνα του σύμπαντος. Σήμερα, φοράει τη βαριά στολή ενός μουσειακού χώρου, αλλά διατηρεί ανεξίτηλη και την αστερόσκονη των Νυμφών.
Κείμενο: Μιχάλης Γελασάκης / Φωτογραφίες: Χρήστος Τόλης
Το όραμα και η επιμονή του πρώτου καθηγητή Αστρονομίας και Μαθηματικών του νεοϊδρυθέντος τότε (1837) Πανεπιστημίου Αθηνών ήταν η αφετηρία για να δημιουργηθεί το Αστεροσκοπείο της Αθήνας. Ο αστρονόμος Γεώργιος Βούρης ήταν εκείνος που κατάφερε να βρει το υπέρογκο για την εποχή ποσό που χρειαζόταν ώστε να ανοικοδομηθεί και να εξοπλιστεί ένα αστεροσκοπείο. Δεν ήταν πολλοί οι ιδιώτες που θα μπορούσαν να βοηθήσουν. Ο Βούρης (είχε σπουδάσει και νομικά και ήταν διερμηνέας της Αυστριακής Πρεσβείας), με τη βοήθεια του Αυστριακού πρεσβευτή στην Αθήνα, Prokesh-Osten, και την υποστήριξη του βασιλιά Όθωνα, απευθύνθηκε στον Βορειοηπειρώτη βαρόνο Γεώργιο Σίνα, αναζητώντας την απαιτούμενη χρηματοδότηση. Οι αρχικές ανάγκες ήταν η χαρτογράφηση του νέου βασιλείου και ο καθορισμός της ώρας.
Ο Σίνας αγαπούσε ιδιαίτερα την Ελλάδα και είχε ήδη δώσει χρήματα για το Λύκειο Θηλέων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (μετέπειτα Αρσάκειο), το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Οφθαλμιατρείο στην Πανεπιστημίου, την Αρχαιολογική Εταιρεία κ.ά. (ήταν επόμενο να υπάρχει και η σχετική οδός στο Κολωνάκι).
Είναι γεγονός ότι στο κέντρο της Αθήνας η φωτορρύπανση εμποδίζει πλέον την άριστη παρατήρηση του ουρανού. Παρ’ όλα αυτά, με τη χρήση ενός τηλεσκοπίου μπορεί κάποιος να δει κοντινά ουράνια αντικείμενα όπως η Σελήνη και οι πλανήτες αποκαλύπτονται με όμορφες λεπτομέρειες μπροστά στον προσοφθάλμιό μας.
Για τον Γεώργιο Σίνα, ο οποίος από το 1825 έως το 1850 ήταν διευθυντής της Εθνικής Τράπεζας της Αυστρίας και ο μεγαλύτερος γαιοκτήμονας και ιδιοκτήτης αρχοντικών στην Αυστροουγγαρία, τα χρήματα δεν ήταν πολλά. Εκείνα που δάνειζε σε επιχειρηματίες αλλά και κυβερνήσεις ή αυτοκρατορίες ήταν πολύ περισσότερα! Σίγουρα ένα αστεροσκοπείο εκείνη την εποχή δεν θα ήταν μια κερδοφόρα επένδυση όπως τα νηματουργεία και το εργοστάσιο χαρτοποιίας της Αυστρίας που ανήκαν σ’ εκείνον. Δεν θα εξυπηρετούσε επίσης το ευρύ κοινό, όπως η εργολαβία που είχε αναλάβει για την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου των νοτίως του Δούναβη περιοχών ή της πρώτης ατμοπλοϊκής εταιρείας του Δούναβη με ό,τι παρεμβάσεις χρειαζόταν. Δεν θα βρισκόταν σχετικά κοντά σε όλες τις άλλες επιχειρήσεις που είχε. Παρ’ όλα αυτά, η αγάπη του για την Ελλάδα και η επιμονή του Βούρη οδήγησαν τον Σίνα στην απόφαση να χρηματοδοτήσει την ανέγερση και τον εξοπλισμό ενός πρότυπου και πολύ σημαντικού για την εποχή αστεροσκοπείου – και φυσικά του μοναδικού στη μικρή ακόμη Ελλάδα. Ο Σίνας είχε χρηματοδοτήσει ήδη την ίδρυση του Πολυτεχνείου της Βιέννης και ήταν γενικός πρόξενος της χώρας μας εκεί.
Χρειάστηκαν περίπου τέσσερα χρόνια (1842-1846) για να ολοκληρωθεί το έργο και να γίνει το Αστεροσκοπείο Αθηνών το πρώτο ερευνητικό ίδρυμα στην Ελλάδα. Αν σήμερα χάνεται μέσα στα τσιμεντοστρώματα, τότε η τοποθεσία του ήταν ιδανική, αφού βρισκόταν σχετικά μακριά από το κέντρο. Για φωτορρύπανση ούτε λόγος!
Σύμφωνα με καταγεγραμμένες μαρτυρίες στον Τύπο της εποχής, παρόντες στη θεμελίωση του Αστεροσκοπείου (26.6.1842), εκτός από τον Όθωνα, ήταν ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και άλλοι ήρωες του 1821.
Το Αστεροσκοπείο εγκαινιάστηκε ως ερευνητικό κέντρο στον Λόφο των Νυμφών στο Θησείο με θέα σχεδόν όλα τα κτίρια της αραιοκατοικημένης και ελάχιστα οικοδομημένης νέας πρωτεύουσας (Η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους το 1834). Πολλοί από τους Αθηναίους έκαναν την εκδρομή τους για να δουν από κοντά το νέο κτίριο που ομόρφυνε την πόλη τους. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια ήταν του Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν. Ακολουθεί ένα μικρό απόσπασμα από την εκτενή περιγραφή του:
«Ο Λόφος των Νυμφών βρίσκεται εκτός της σημερινής περιφέρειας της πόλης, στην περιοχή της αρχαίας Αθήνας, που ονομαζόταν “Μελίτη”, νότια της Ακροπόλεως. […] Όπως και στους λόφους του Φιλοπάππου και της Πνυκός, όπου βρίσκει κανείς τεχνητές σπηλιές, οριζόντιες και κάθετες επιφάνειες αποτελούμενες εν μέρει από σκαλοπάτια λαξευμένα με το καλέμι, οι οποίες φανερώνουν ίχνη σπιτιών, σημεία συνάντησης και μνημεία, […] έτσι και ο Λόφος των Νυμφών έχει στη βόρεια πλευρά του τρεις σπηλιές πάρα πολύ μεγάλες, που του προσδίδουν τη γραφικότητά του. Οι αρχαίοι ονόμαζαν τις σπηλιές "Ευμενίδες", ενώ οι σημερινοί κάτοικοι τις ονομάζουν "Καλοκυράδες" και δυστυχώς τις χρησιμοποιούν παράνομα ως σφαγεία ή για να προστατέψουν τα κοπάδια τους τη νύχτα. Στην κορυφή του βράχου, εκτός από αυτές τις σπηλιές, όπου και βρίσκεται το Αστεροσκοπείο, υπάρχουν και μερικά αδιεπέστητα σημεία, στα οποία δεν πρέπει να γίνει παρέμβαση. Από αυτή την άποψη, η επιγραφή «ΙΕΡΟΝ ΝΥΜΦΩΝ ΔΕΜΟΣ», που έχει σμιλευτεί στον βράχο –[…] στη δυτική περιοχή και πρέπει να μείνει ως έχει– είχε ως αποτέλεσμα ο χώρος που περιβάλλει το Αστεροσκοπείο να μην είναι δυνατόν να γίνει εντελώς επίπεδος».
Ο Γεώργιος Βούρης, που τόσο είχε μοχθήσει για να δει το όνειρό του να γίνεται πραγματικότητα, ήταν δικαιωματικά και ο πρώτος διευθυντής του Αστεροσκοπείου. Μέχρι εκείνη τη στιγμή έκανε δημοσιεύσεις βασισμένες στις μετεωρολογικές παρατηρήσεις που έκανε από την ταράτσα του σπιτιού του από το 1839 έως το 1841. Στη θέση του διευθυντή παρέμεινε για περίπου δέκα χρόνια, έως το 1855. Τα πρώτα όργανα τα προμηθεύτηκε από τη Βιέννη, όπου διεξαγόταν έκθεση επιστημονικών οργάνων. Ενώ δημοσίευσε αρκετές και σημαντικές μελέτες, πολλές ακόμη παραμένουν αδημοσίευτες. Στο Αστεροσκοπείο σήμερα υπάρχουν αμέτρητες χειρόγραφες (με καλλιγραφία) καταγραφές αστρονομικών, μετεωρολογικών και άλλων δεδομένων που περιμένουν στοιχισμένες μέσα στις υπόλευκες σελίδες μεγάλων δερματόδετων τόμων, μη γνωρίζοντας αν θα έχουν κάποτε μια νέα ζωή.
Μπαίνοντας στο Αστεροσκοπείο, παρασύρεσαι αβίαστα σε μια άλλη εποχή και σε φιλοσοφικές σκέψεις που ίσως ήταν η κινητήριος δύναμη πολλών επιστημόνων που ασχολήθηκαν με τις επιστήμες της παρατήρησης του κόσμου πέρα από τη γη ή εντός της. Η επιγραφή πάνω από την είσοδο γράφει «Servare Intaminatum», δηλαδή «να μείνει ανέπαφο».
Facebook Twitter 
Facebook Twitter Ο ρόλος του ιδρύματος, παρότι άγνωστος στους Αθηναίους και όσους έρχονταν σιγά σιγά με τα χρόνια στην πρωτεύουσα, ήταν διαχρονικά εξαιρετικά σημαντικός. Αξίζει να αναφέρουμε ότι μέχρι και ο καθορισμός εκείνη την εποχή των συντεταγμένων του Αστεροσκοπείου αποτελεί ακόμα και σήμερα τη βάση της χαρτογράφησης της Ελλάδας. Αυτός μάλλον είναι ο λόγος που διασώζονται στον μουσειακό του χώρο όργανα με τα οποία χαρτογραφήθηκε όλη η Πελοπόννησος. Επίσης, από το Αστεροσκοπείο καθοριζόταν η ώρα, πράγμα σημαντικό για την εποχή. Αυτός ήταν και ένας από τους βασικούς λόγους της ίδρυσής του.
«Ο υπολογισμός της επίσημης Ώρας Ελλάδος πραγματοποιούνταν σε αίθουσα του ιστορικού κτιρίου Σίνα. Εκεί είχε τοποθετηθεί ειδικό μεσημβρινό τηλεσκόπιο (κατασκευή του 1844 στη Βιέννη) και ρολόι ακριβείας (κατασκευή του 1819 στο Παρίσι). Παρατηρητής αστρονόμος περνούσε τη νύχτα του στο δωμάτιο αυτό, παρατηρώντας συγκεκριμένους αστέρες καθώς διάβαιναν, συγκεκριμένες ώρες, από το μεσημβρινό επίπεδο που το τηλεσκόπιο στόχευε. Ο παρατηρητής διόρθωνε το ρολόι (εκκρεμές) με βάση τις κινήσεις των αστέρων. Κάθε μεσημέρι στις 12:00 η μπρούντζινη σφαίρα που ήταν τοποθετημένη σε μεταλλικό ιστό, εξωτερικά του θόλου του κτιρίου Σίνα, έπεφτε κατά μήκος του ιστού, σηματοδοτώντας την ώρα», αναφέρει η κ. Φιόρη Μεταλληνού, διδάκτωρ Αστρονομίας και υπεύθυνη του Κέντρου Επισκεπτών Θησείου του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΑΑ).
Το «σήμα» αυτό έφτανε μέχρι τον Πειραιά και βοηθούσε ώστε και τα καράβια να ρυθμίζουν τα δρομολόγιά τους. Το ίδιο συνέβαινε και με τα τρένα. Από δημοσίευμα της εφημερίδας «Πρωία» που ανέσυρε ο ερευνητής και συγγραφέας Θωμάς Σιταράς διαβάζουμε το σχετικό απόσπασμα:
«[…] Άλλοτε ο αρμόδιος υπάλληλος του Αστεροσκοπείου έδιδε το σημείον της μεσημβρίας σείων μίαν χρωματιστήν σημαίαν και φωνάζων συγχρόνως:
-Δώδεκα!
Εις ημέρας όμως σκοτεινάς ή όταν έβρεχεν οι νεωκόροι των εκκλησιών εδυσκολεύοντο να διακρίνουν την σειομένην σημαίαν και δι' αυτό πολλές φορές εγίνοντο λάθη τα οποία είχον σοβαρόν αντίκτυπον εις την ακρίβειαν της αθηναϊκής ώρας.
Κατά τα τελευταία έτη η σημαία αντικατεστάθη με μίαν μεγάλην ερυθρόλευκον σφαίραν. Εις τας 12 παρά 5’ η σφαίρα υψώνεται παρά του υπαλλήλου μέχρι της κορυφής σχεδόν του τρούλλου και εις τας 12 ακριβώς καταβιβάζεται. […] Εις την υπηρεσίαν η οποία δίδει το σημείον της ακριβούς μεσημβρίας απασχολούνται δύο υπάλληλοι του Αστεροσκοπείου.
Παρηκολούθησα με προσοχήν πώς διεξάγεται η υπηρεσία αυτή. Ειδικώς δε επρόσεξα αν με το κατέβασμα της σφαίρας εσήμαιναν ταυτοχρόνως και οι καμπάνες.
Βεβαιώ λοιπόν ότι και η καμπάνα της Μητροπόλεως και η καμπάνα του Αγίου Κωνσταντίνου εκτύπησαν ταυτοχρόνως.
Καθυστερούν δέκατα δευτερολέπτου μόνον οι καμπάνες των άλλων μικροτέρων εκκλησιών, διότι δεν βλέπουν την σφαίραν του Αστεροσκοπείου οι νεωκόροι των και περιμένουν ν’ ακούσουν τις άλλες καμπάνες διά να σημάνουν και αυτοί μεσημέρι.
Ώστε ρολόι που “πηγαίνει με την καμπάνα” δείχνει ακριβώς μεσημέρι. Επομένως… καλή όρεξι! […]»
Δυστυχώς, σήμερα η «σφαίρα του χρόνου» δεν διασώζεται, υπάρχουν όμως τα ίχνη της κατασκευής της. Μάλιστα, ένα προσωπικό όραμα της κ. Μεταλληνού αποτελεί η αναβίωση του υπολογισμού της ώρας Ελλάδος με τον αστρονομικό τρόπο, χρησιμοποιώντας το μεσημβρινό τηλεσκόπιο και ανακατασκευάζοντας τον μηχανισμό.
Το Αστεροσκοπείο, που σήμερα ονομάζεται Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών εξοπλίστηκε και συντηρήθηκε με χρήματα του Σίνα μέχρι το 1884. Ο γιος του Γεωργίου Σίνα, Σίμων, το 1858 διόρισε διευθυντή του Αστεροσκοπείου έναν άλλο αστρονόμο και πλήρωνε τον μισθό του. Ο Γερμανός Ιούλιος Σμιτ θα παραμείνει στη θέση του διευθυντή για είκοσι έξι ολόκληρα χρόνια και, πέρα από το τεράστιο έργο που θα αφήσει πίσω του, θα μείνει στην ιστορία για τον γιγαντιαίο τοπογραφικό χάρτη της Σελήνης που κατασκεύασε ο ίδιος, με το χέρι, από το 1855 έως το 1874 και απεικονίζει 30.000 κρατήρες. Μάλιστα, στον χάρτη αυτόν αναφέρεται ο Ιούλιος Βερν στη γαλλική έκδοση του βιβλίου «Γύρω από τη Σελήνη».
Τα αστέρια μπορεί να είναι μακριά έως πολύ μακριά μας, αλλά το Αστεροσκοπείο είναι κοντά έως πολύ κοντά μας. Σήμερα λειτουργεί για να κρατήσει τη μνήμη ζωντανή αλλά και για να εξοικειώσει μικρούς και μεγάλους με την επιστήμη που συχνά-πυκνά τίθεται υπό αμφισβήτηση από τη «φυλή των ψεκ» .
Ρωτάω την κ. Μεταλληνού τι μπορεί να μας διδάξει σήμερα η ιστορία του Αστεροσκοπείου:
«Αυτά στα οποία εστιάζω και θαυμάζω είναι το όραμα, το ήθος, η αφοσίωση στην έρευνα, η φιλοπατρία και η προσφορά που χαρακτηρίζουν σημαντικές ιστορικές προσωπικότητες που συνδέονται με το Αστεροσκοπείο όπως ο Γεώργιος Σίνας, ο Γεώργιος Βούρης, ο Ιούλιος Σμιτ, ο Δημήτρης Αιγινήτης και πολλές ακόμα που άφησαν το στίγμα τους στην ιστορία του πρώτου ερευνητικού ιδρύματος στη χώρα μας».
Αυτό που βλέπει κανείς σήμερα σε μια επίσκεψή του στον περιφραγμένο χώρο του Αστεροσκοπείου είναι το παλιό βασικό κτίριο, ορατό από αρκετά σημεία της Αθήνας, ένα κτίριο με σχεδιαστή τον Τσίλλερ, που σήμερα στεγάζει γραφεία, τα κτίρια που ανήκουν στο γεωδυναμικό ινστιτούτο και διάφορα αρχαία. Διάσπαρτα λαξευμένα θραύσματα, ανολοκλήρωτα αρχαία γλυπτά (που εικάζεται ότι είναι από κάποιο εργαστήριο) και συγκεντρωμένες κολόνες με ονόματα από το αρχαίο νεκροταφείο που υπήρχε εκεί. Λέγεται ότι στα δυτικά του λόφου βρισκόταν στην αρχαιότητα το χάσμα όπου εκτελούσαν τους κατάδικους ή έριχναν εκεί τα πτώματά τους όταν εξέπνεαν.
Τον Λόφο των Νυμφών, που κατά τα άλλα είναι προστάτιδες της βλάστησης και της γονιμότητας, βαραίνει και μια δεισιδαιμονία. Οι σπηλιές που βρίσκονται εκεί, στα χρόνια του Μεσαίωνα συνδέθηκαν με ξωτικά και κακά μαντάτα. Θεωρήθηκε μάλιστα ότι σε αυτό το σημείο ήταν η κατοικία «των κακών αδελφάδων», αφού ο θρύλος λέει ότι είναι στοιχειωμένες και εκεί κρύβονταν η Πανώλη, η Χολέρα και η Ευλογιά, που σκόρπιζαν τον θάνατο.
Εκτός από τις σπηλιές, δίπλα στην περίφραξη, ανεβαίνοντας τον δρόμο για να φτάσεις στο μουσείο, υπάρχουν κάποια παλιά κάρα. Δεν δείχνουν ιδιαίτερα προληπτικά ούτε επηρεάζονται από τους διάφορους θρύλους του λόφου. Περιμένουν βουβά την έναρξη της νέας τουριστικής σεζόν για να «ξεναγήσουν» τους τουρίστες στην ευρύτερη περιοχή του Θησείου.
Facebook Twitter 
Facebook Twitter Ας συνεχίσουμε όμως με την πλούσια ιστορία του Αστεροσκοπείου. Μετά τον Σμιτ, ένας ακόμη σπουδαίος αστρονόμος θα τεθεί επικεφαλής. Ο Δημήτριος Αιγινήτης θα φύγει από το Παρίσι και θα επιστρέψει στην Αθήνα ύστερα από παρέμβαση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη το 1890. Τα οικονομικά της χώρας δεν πηγαίνουν καλά και τα διαθέσιμα χρήματα για το Εθνικό (πλέον) Αστεροσκοπείο είναι ελάχιστα. Ο Αιγινήτης θα κάνει μεγάλη προσπάθεια για τη διάσωσή του, συστήνοντας εθνική επιτροπή. Ύστερα από έρανο κατάφερε να εξασφαλίσει σημαντικούς πόρους. Τότε είναι που σημαντικοί δωρητές διασώζουν και τονώνουν το ίδρυμα. Μεταξύ αυτών οι: Δωρίδης, Συγγρός, Μαυρομιχάλης, Σκουζές κ.ά.
Με τη βοήθεια αυτών κατασκευάζονται νέες εγκαταστάσεις σχεδιασμένες από τον διάσημο Ερνστ Τσίλερ, αποκτώνται δύο νέα τηλεσκόπια –μεταξύ των οποίων και το διάσημο επιβλητικό διοπτρικό ισημερινό «Δωρίδης»– και έτσι ξεκινάει μια νέα εποχή με τη δημιουργία, παράλληλα, τομέα Μετεωρολογίας και Γεωδυναμικής. Το 1942 τα τμήματα οργανώθηκαν σε ινστιτούτα και το 1955 προστέθηκε ως τέταρτο το Ιονοσφαιρικό Ινστιτούτο.
Καλώς, όταν ακούμε τη λέξη «αστεροσκοπείο», το μυαλό μας πηγαίνει στην παρατήρηση του Διαστήματος, αλλά και τα άλλα ινστιτούτα έχουν παίξει σημαντικό ρόλο, οπότε σε κάποιο από τα επόμενα θέματά μας αξίζει να παρουσιάσουμε την ιστορία τους ξεχωριστά.
Σε έναν θόλο χτισμένο πάνω στον λόφο, λίγα μέτρα πιο πέρα από τα γραφεία και το αρχικό κτίριο, βρίσκεται το επιβλητικό τηλεσκόπιο Δωρίδη, το μεγαλύτερο που είχε η Ελλάδα μέχρι το 1959. Σήμερα συνεχίζει να δέχεται ακούραστο νέους επιστήμονες για εκπαιδευτικούς σκοπούς και επισκέπτες. Εξακολουθεί να δείχνει τη μεγάλη εικόνα και να λειτουργεί ως ένα έμπειρο παράθυρο με θέα το άπειρο. Τι μπορεί όμως να δει κανείς κάνοντας αστροπαρατήρηση σήμερα από το κέντρο της Αθήνας, ρωτάω την κ. Μεταλληνού.
«Είναι γεγονός ότι στο κέντρο της Αθήνας η φωτορρύπανση εμποδίζει πλέον την άριστη παρατήρηση του ουρανού. Παρ’ όλα αυτά, με τη χρήση ενός τηλεσκοπίου μπορεί κάποιος να δει κοντινά ουράνια αντικείμενα όπως η Σελήνη και οι πλανήτες αποκαλύπτονται με όμορφες λεπτομέρειες μπροστά στον προσοφθάλμιό μας. Το τηλεσκόπιο Δωρίδη στον Λόφο της Πνύκας, παρότι είναι ένα ιστορικό τηλεσκόπιο, τοποθετημένο στο κέντρο της πόλης, διαθέτει υψηλής ποιότητας φακούς και μας επιτρέπει να παρατηρούμε τα ουράνια αντικείμενα με καλή απόδοση. Ακόμα και αν δεν διαθέτει κάποιος τηλεσκόπιο ή κιάλια, μπορεί να παρατηρήσει με γυμνό οφθαλμό τους λαμπερούς αστερισμούς του βραδινού ουρανού, πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος, όπως και διάττοντες αστέρες και βροχές διαττόντων. Για όσους δεν αναγνωρίζουν εύκολα τα παραπάνω ουράνια αντικείμενα, μπορούν να μας επισκεφθούν στο Κέντρο Επισκεπτών Θησείου και να τους καθοδηγήσουμε στην παρατήρησή τους».
Το κτίριο όπου στεγάζονται σήμερα τα γραφεία των εργαζομένων κάποτε λειτούργησε και ως οικία του Δημήτριου Αιγινήτη. Είναι κι αυτό ένα κομμάτι της ιστορίας του Αστεροσκοπείου και στεγάζει τους ανθρώπους που δίνουν ζωή σε έναν από ωραιότερους λόφους με εξαιρετική θέα, που προσφέρονται και για έναν απλό περίπατο.
Στα Δεκεμβριανά το 1944, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών δεν θα μείνει αλώβητο. Μέχρι σήμερα είναι ορατά τα σημάδια στους τοίχους από τις σφαίρες. Ήταν ένα από τα σημεία όπου είχε στήσει την αμυντική του γραμμή ο ΕΛΑΣ μετά από κατάληψη του φυλακίου της ακροδεξιάς φιλοβασιλικής οργάνωσης «Χ». Ο χώρος τελικά κατελήφθη από το τάγμα Αλεξιπτωτιστών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, για πρώτη φορά στην ιστορία του, επί έξι ημέρες να μην υπάρχει καταγραφή δεδομένων και παρατηρήσεων.
Το 1946 ιδρύεται η Ελληνική Αστρονομική Ένωση για την εκλαΐκευση της Αστρονομίας στην Ελλάδα και λίγο αργότερα το κέντρο των αστρονομικών παρατηρήσεων θα μεταφερθεί από το κέντρο της Αθήνας στην Πεντέλη. Η υπηρεσία προσδιορισμού της ώρας Ελλάδος με την αστρονομική μέθοδο σταμάτησε το 1964.
Οι επισκέπτες του Αστεροσκοπείου υπήρξαν πολλοί και διάσημοι. Ήταν μάλιστα μεγάλη τιμή για κάποιον να ξεναγηθεί από τους επιστήμονες στους χώρους του. Ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης, σε ένα από τα αυτοβιογραφικά του κείμενα το 1946, θα γράψει:
«Τον Κοκκίδη επήγαινα και τον εύρισκα συχνά στο Αστεροσκοπείον και του χρεωστώ τις πρώτες γνώσεις Μετεωρολογίας εφαρμοσμένης με τα μετεωρολογικά όργανα, που μου τα εξήγησε: το κουρδισμένο Βαρόμετρον, το ανώτατο και κατώτατο Θερμόμετρον, το Βροχόμετρον και το Ανεμόμετρον. Μου εκίνησε από τότε τόσο το ενδιαφέρον για τις μετεωρολογικές μεταβολές. Ο Κοκκίδης για πρώτη φορά μού έβαλε το μάτι στον φακό του αστρονομικού τηλεσκοπίου για να ιδώ τη Σελήνη σαν ένα φωτερό και λαχταριστό από ζωή πλάσμα και όχι σαν πεθαμένο αποπαίδι της Γης».
Στον περιφραγμένο χώρο του Αστεροσκοπείου συναντά κανείς και έναν μετεωρολογικό σταθμό που έχει κάτι ιδιαίτερο σε σχέση με τους εκατοντάδες που βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλη τη χώρα. Είναι ο πρώτος μετεωρολογικός σταθμός στην Ελλάδα και ένας από τους αρχαιότερους στη Νότια Ευρώπη. Ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1858 και στη σημερινή του θέση βρίσκεται από το 1890. Ειδικά οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις μέχρι το 1890 δημοσιεύονταν σε περιοδικά ποικίλης ύλης όπως η «Εστία», η «Πανδώρα», η «Χρυσαλλίς», το «Δελτίον της Εστίας», το «Αθήναιον», η «Εφημερίδα των Φιλομαθών» και ο «Παρνασσός». Από εκεί κι έπειτα και μέχρι το 1931 δημοσιεύονται συστηματικά στα «Χρονικά του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών», τα οποία συντάσσονται στα γαλλικά.
Το αρχικό κτίριο του Αστεροσκοπείου, που ανακαινίστηκε αρκετές φορές μέσα στα χρόνια, από το 2008 λειτουργεί ως Γεωαστροφυσικό Μουσείο και φιλοξενεί κάποια από τα πιο σπάνια όργανα που καθόριζαν τον χρόνο. Στη συλλογή του επίσης υπάρχει μια ιστορικής σημασίας τεράστια βιβλιοθήκη. Η επιβλητική συλλογή επιστημονικών τόμων που βλέπουμε είναι ένα μέρος του συνόλου της βιβλιοθήκης που στεγάζεται στο μουσείο και περιλαμβάνει ιστορικές εκδόσεις επιστημονικών συγγραμμάτων, τα παλαιότερα των οποίων χρονολογούνται στον 16ο αιώνα, όπως μας πληροφορεί η κ. Μεταλληνού.
Facebook Twitter 
Facebook Twitter Εντός του μουσείου εκτίθενται επίσης τηλεσκόπια του 19ου αιώνα, ο λεγόμενος «Κύκλος του Borda» του 1798, που χρησιμοποίησε η Γαλλική Χαρτογραφική Εταιρεία για τη χαρτογράφηση του Αιγαίου το 1810 και δεκάδες μετεωρολογικά, αστρονομικά και σεισμολογικά όργανα. Σε αυτόν τον χώρο μπορεί να δει κανείς κρεμασμένο σε έναν μεγάλο τοίχο τον περίφημο χάρτη της Σελήνης του Σμιτ. Τέλος, ένα από τα σημαντικά για εκπαιδευτικούς λόγους εκθέματα είναι μια απομίμηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, όπου οι ξεναγοί μπορούν να εξηγήσουν με απλό τρόπο τον βασικό μηχανισμό λειτουργίας του.
Το Αστεροσκοπείο, χάρη στον ζήλο, την αγάπη και την αυταπάρνηση των ανθρώπων που εργάζονται εκεί, είναι σε καλή κατάσταση, αλλά χρειάζεται οικονομική στήριξη για να μπορεί να είναι σε ακόμη καλύτερη, με σοβαρή χρηματοδότηση και εξειδικευμένο προσωπικό ώστε να «δίνει» σε επιστήμονες και μη το μέγιστο από το τεράστιο επιστημονικό του απόθεμα.
Αν θα σας άρεσε μια ξενάγηση σε αυτό, μην το σκεφτείτε δεύτερη φορά. Θα σας αποζημιώσει και με το παραπάνω. Η κ. Μεταλληνού μας ενημερώνει σχετικά με τις επισκέψεις στο ΕΑΑ:
«Κάθε Τετάρτη, Παρασκευή και Σάββατο πραγματοποιούμε βραδιές για το κοινό στις οποίες οι επισκέπτες περιηγούνται στο Μουσείο Γεωαστροφυσικής (κτίριο Σίνα) στον Λόφο των Νυμφών και καταλήγουν σε παρατήρηση του ουρανού από το ιστορικό τηλεσκόπιο Δωρίδη στον Λόφο της Πνύκας. Τη χειμερινή περίοδο οι ώρες επισκέψεων είναι 19:00 για το ελληνόφωνο κοινό και 20:00 για το αγγλόφωνο. Το ωράριο μετατοπίζεται σε πιο βραδινές ώρες την περίοδο του καλοκαιριού. Δευτέρα έως Παρασκευή πρωί δεχόμαστε μαθητές σχολείων κατόπιν συνεννόησης. Εκτός όμως από τις επισκέψεις, εκεί πραγματοποιούνται κατά καιρούς θεματικές ομιλίες, εκπαιδευτικά προγράμματα, δράσεις για παιδιά και εκδηλώσεις που συνδυάζουν την επιστήμη με την τέχνη».
Αναρωτιέμαι αν κάποιος που θα έρθει εδώ πρέπει να έχει έστω κάποιες βασικές γνώσεις Αστρονομίας για να μπορέσει να παρακολουθήσει αυτές τις δράσεις.
«Οι δράσεις μας απευθύνονται σε ενήλικες και παιδιά που δεν είναι απαραίτητο να διαθέτουν ειδικές γνώσεις Αστρονομίας για να παρακολουθήσουν. Στόχος μας είναι να μυήσουμε το κοινό σε θέματα Αστρονομίας, Αστροφυσικής και Διαστημικής Φυσικής με τρόπο ευχάριστο και κατανοητό, ώστε ο καθένας μόνος του στη συνέχεια να αναζητά τη γνώση και την έμπνευση που ο ουρανός και η επιστήμη μπορούν να προσφέρουν», επισημαίνει η κ. Μεταλληνού και στη συνέχεια τη ρωτάω ποιο θα ήταν το ιδανικό μέλλον του χώρου για εκείνη.
«Το ιδανικό μέλλον συνδέεται αρχικά με τη συντήρησή του. Εδώ διαφυλάσσεται η ιστορία της επιστήμης στη χώρα. Οφείλουμε να τη συντηρούμε, να τη μελετάμε, να τη σεβόμαστε, να τη διδάσκουμε στους νεότερους και να διδασκόμαστε από αυτή. Ας μην ξεχνάμε πως η επιστήμη είναι μέρος του πολιτισμού μας. Ειδικότερα, θα έλεγα ότι απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στη συντήρηση και στην ψηφιοποίηση ιστορικών παρατηρήσεων, συγγραμμάτων και εκδόσεων. Το ιδανικό μέλλον των ιστορικών εγκαταστάσεων του Αστεροσκοπείου συνδέεται άρρηκτα με τους επισκέπτες του. Ο χώρος οφείλει να παραμένει ζωντανός και επισκέψιμος. Να αποτελεί τόπο έμπνευσης και επικοινωνίας, να καλλιεργεί την επιστημονική σκέψη, να δίνει ώθηση και ερεθίσματα στους νέους και στους μαθητές, οι οποίοι θα αποτελέσουν τους επιστήμονες του μέλλοντος. Στην κατεύθυνση αυτή εργαζόμαστε όλοι οι συνάδελφοι που στηρίζουμε τα Κέντρα Επισκεπτών του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών».
Οι εκδηλώσεις ανακοινώνονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης των Κέντρων Επισκεπτών του ΕΑΑ.
Για περισσότερες πληροφορίες δείτε εδώ
Τα βασικά τηλεσκόπια που υπάρχουν στον ιστορικό χώρο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών
Το τηλεσκόπιο Ploessl
Είναι το πρώτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. Ήταν προσφορά του βαρόνου Γεωργίου Σίνα. Κατασκευάστηκε το 1845 από τον διάσημο κατασκευαστή τηλεσκοπίων στη Βιέννη, Simon Georg Ploessl. Στο στήριγμά του υπάρχει η επιγραφή: «Τη Ελληνική Νεολαία, ο Βαρώνος Γεώργιος Σίνας εκ Μοσχοπόλεως της Μακεδονίας. 1845»
Ο Μεσημβρινός Κύκλος Starke
Ήταν από τα πρώτα τηλεσκόπια του ιδρύματος, δωρεά του Γεωργίου Σίνα, και εγκαταστάθηκε το 1845. Κατασκευασμένο από τον Starke, o οποίος υπήρξε μαθητής του Ploessl στη Βιέννη. Χρησιμοποιήθηκε για τον πρώτο προσδιορισμό των γεωγραφικών συντεταγμένων του Αστεροσκοπείου από τον Γ. Βούρη και για τον προσδιορισμό της ώρας των Αθηνών έως το 1900.
Ο Μεσημβρινός Κύκλος Α. Συγγρού
Κατασκευάστηκε το 1896 από τον Γάλλο κατασκευαστή τηλεσκοπίων P. Gautier και εγκαταστάθηκε σε ειδικά κατασκευασμένο κτίριο με ανοιγόμενη οροφή το 1900. Το κτίριο ήταν έργο του αρχιτέκτονα Ε. Τσίλερ. Χρησιμοποιήθηκε την περίοδο 1900-1964 για τον προσδιορισμό της ώρας και των γεωγραφικών συντεταγμένων του Αστεροσκοπείου Αθηνών. Από το 1964 η λειτουργία του σταμάτησε λόγω της μη επαρκούς ακρίβειας στις μετρήσεις. Σήμερα εκτίθεται στην αρχική του θέση στο μουσείο του Αστεροσκοπείου.
Το ισημερινό κατοπτρικό τηλεσκόπιο Δ. Ιωαννίδη
Ήταν κατασκευής Browning, κατοπτρικό νευτώνειου τύπου και διέθετε ισημερινή στήριξη με αστροστάτη. Δωρήθηκε από τον Δ. Ιωαννίδη το 1892. Χρησιμοποιήθηκε για οπτικές και μικρομετρικές παρατηρήσεις μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Σήμερα σώζονται το αντικειμενικό κάτοπτρο και ο σωλήνας του, τα οποία εκτίθενται στο μουσείο του Αστεροσκοπείου.
Το ισημερινό τηλεσκόπιο Δ. Δωρίδη
Αποκτήθηκε ύστερα από τις μεγάλες δωρεές το 1902. Έχει μήκος 5 μέτρα και βάρος περίπου 5 τόνους. Στεγάζεται σε ειδικό κτίριο με θόλο διαμέτρου 8 μέτρων κοντά στην Πνύκα. Ήταν το κύριο αστρονομικό όργανο του Αστεροσκοπείου μέχρι το 1960. Λειτούργησε μέχρι το 1979 και έκτοτε χρησιμοποιείται για εκπαιδευτικούς σκοπούς.
Πηγές
- «Servare Intaminatum: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών – 170 χρόνια προσφοράς στην έρευνα και στην κοινωνία», Αθήνα 2016
- Επίσημος ιστότοπος Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών
- Μουσείο Γεωαστροφυσικής Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών
- Ρεντετζή Μαρία, Νικολαΐδης Ευθύμιος, «To Αστεροσκοπείο Αθηνών την περίοδο της βαυαροκρατίας»
- Μακρή Κική, «Η διάχυση και η εκλαΐκευση της επιστήμης τον 19ο αιώνα. Ο ρόλος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών»
- Αρχείο Ιστορικής Μνήμης της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας
- Σιταράς Θωμάς, «Στην Παλιά Αθήνα οι πρόγονοί μας δεν μάντευαν την ώρα, την ήξεραν ακριβώς!»
- Σκιαδάς Γ. Ελευθέριος, «Η ίδρυση του Αστεροσκοπείου Αθηνών πριν από 170 χρόνια και οι εθνικοί ευεργέτες Γεώργιος και Σίμων Σίνας»
- Σκιαδάς Γ. Ελευθέριος, «Η θαυματουργός Αγία Μαρίνα κάτω από το Αστεροσκοπείο» (Θησείο)
- Χαραλαμπίδης Μενέλαος, «Δεκεμβριανά 1944: Η μάχη της Αθήνας», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014
