Ανατολικά των ονείρων
"Όλοι έχουμε μια ψυχή ή μια εσωτερικότητα, είτε είμαστε φυτά, είτε ζώα, είτε άνθρωποι"
Μετά την Αλάσκα, όπου δούλεψε με τον λαό Gwich'in, η Nastassja Martin διέσχισε τον Βερίγγειο Πορθμό για να ξεκινήσει μία συγκριτική έρευνα στην Καμτσάτκα. Στη σοβιετική εποχή, οι Evenki [Эве́ны - σ.σ.], ένας νομαδικός λαός που εκτρέφει ταράνδους, εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε συνεταιρισμούς. Μετά την πτώση του καθεστώτος, πολλοί συνέχισαν να εκτρέφουν ταράνδους που δεν τους ανήκαν πλέον, καθώς τα κοπάδια ήταν στα χέρια ιδιωτικών επιχειρήσεων. Το άνοιγμα της περιοχής, το 1991, είχε σαν αποτέλεσμα να μετατραπούν τα πρώην κολχόζ της Καμτσάτκα σε τουριστικές πλατφόρμες.
Το 1989, λίγο πριν από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, μια οικογένεια Even φέρεται να αποφάσισε να επιστρέψει στο δάσος, αναδημιουργώντας έναν αυτόνομο τρόπο ζωής βασισμένο στο κυνήγι, το ψάρεμα και την τροφοσυλλογή. Επρόκειτο για θρύλο; Πώς μια μικρή κοινότητα κακοποιημένη, λεηλατημένη και υποδουλωμένη από τους αποικιοκράτες πριν ξεχαστεί από την μεγάλη ιστορία, επωφελήθηκε της συστημικής κρίσης για να ανακτήσει την αυτονομία της; Πώς κατάφερε να ξανασυνδέσει τα αδύναμα νήματα του καθημερινού διαλόγου με τα ζώα και τα στοιχεία, χωρίς τη βοήθεια των σαμάνων που εξαλείφθηκαν από την αποικιοκρατική διαδικασία; Ποιους τρόπους ζωής έχουν επαναπροσδιορίσει οι Evenki του Icha, προκειμένου να συνεχίσουν να υπάρχουν σε έναν κόσμο που μεταμορφώνεται ραγδαία από τον εξορυκτισμό και την κλιματική αλλαγή;
Σε αυτό το βιβλίο, όπου τα επιτελεστικά όνειρα και οι μυθικές ιστορίες απαντούν στην πολιτική της αφομοίωσης όπως και στην απορρύθμιση των οικοσυστημάτων, η συγγραφέας φέρνει σε διάλογο την αποικιακή ιστορία και τις κοσμολογίες των αυτόχθονων, αποκαθιστώντας τη δύναμη των πολλαπλών φωνών τους που προσδίδουν στον κόσμο τη ζωτικότητά του.
Εκδόσεις La Découverte
Nastassja Martin, À l'est des rêves. Réponses even aux crises systémiques, εκδ. La Découverte, Παρίσι, 2022
Nastassja Martin: "Οι κυνηγοί-αλιευτές του Άπω Βορρά ζουν στην πρώτη γραμμή της υπερθέρμανσης του πλανήτη που έρχεται καταπάνω μας"
Catherine Calvet
Libération - 17.05.2019
Τα μεταναστευτικά ζώα που κυνηγούν αλλάζουν πορεία, τα δάση καίγονται, οι πάγοι υποχωρούν... Οι πληθυσμοί αυτοί της Καμτσάτκα, στην Άπω Ανατολή της Ρωσίας, αναγκάζονται να προσαρμόζονται συνεχώς στην κλιματική αλλαγή. Σύμφωνα με την ανθρωπολόγο, έχουμε πολλά να μάθουμε από αυτούς και τις πρωτότυπες και ανατρεπτικές απαντήσεις που δίνουν απέναντι σε αυτή τη γενική κατάσταση αστάθειας.
Η ανθρωπολόγος Nastassja Martin, ειδική στους πληθυσμούς της Αρκτικής, είχε διηγηθεί τα πρώτα της ταξίδια της ανάμεσα στους Gwich'in στη βόρεια Αλάσκα, στην αμερικανική πλευρά (Libération, 23 Μαΐου 2017), στο βιβλίο της Ames sauvages ('Αγριες ψυχές, La Découverte, 2016). Στη συνέχεια πήγε ανατολικά, διέσχισε τον Βερίγγειο Πορθμό και τώρα εργάζεται στη Σιβηρική Άπω Ανατολή, ανάμεσα στους Evenki, στη ρωσική πλευρά. Η Άπω Ανατολή της Καμτσάτκα μπορεί να θεωρηθεί ως η καθρεφτιζόμενη εικόνα της Άπω Δύσης της Αλάσκας. Σε αυτή την περίοδο των κλιματικών αναταραχών, η Nastassja Martin έχει το ταλέντο να περιγράφει το εθνολογικό πεδίο ως έναν τόπο όπου συναντώνται περιοχές αμοιβαίας ευπάθειας, τόσο για την εθνογράφο όσο και για τους λαούς του Άπω Βορρά. Έχει ο πρώην σοβιετικός χώρος τις δικές του ιδιαιτερότητες ή μήπως η κατάσταση των ιθαγενών είναι εξίσου αβέβαιη παντού; Έχουμε πολλά να μάθουμε από τη σημερινή τους επισφάλεια, βρίσκονται στην πρώτη γραμμή ενός κόσμου που είναι και δικός μας.
Γιατί περάσατε από τη Δύση στην Ανατολή και ξεκινήσατε αυτό το νέο ερευνητικό πεδίο στην Καμτσάτκα;
Πρώτα πέρασα αρκετά χρόνια στην Αλάσκα με τους Gwich'in, μία κοινότητα κυνηγών-αλιευτών που μιλούν τη γλώσσα athabascanα στη Βόρεια Αμερική. Αναρωτήθηκα πως εξελισσόταν η "κοσμολογία" τους, δηλαδή ο τρόπος σύνδεσής τους με τον κόσμο, όταν βρέθηκαν από τη μία αντιμέτωποι με τις δραστικές περιβαλλοντικές μεταμορφώσεις που επέφερε η υπερθέρμανση του πλανήτη, και από την άλλη με μια δυτική νεωτερικότητα που ενώ νέμεται τις πηγές ενέργειας, προστατεύει ταυτόχρονα και το περιβάλλον. Λίγο μετά τη συγγραφή του βιβλίου μου Άγριες ψυχές, με κατέλαβε μια βεβαιότητα: έπρεπε να διασχίσω τον Βερίγγειο Πορθμό αν ήθελα να κατανοήσω καλύτερα (με συγκριτική μέθοδο) την κατάσταση των αυτόχθονων λαών του Βόρειου Ειρηνικού. Αντιστέκονταν οι ιθαγενείς στην άλλη πλευρά του "παγωμένου παραπετάσματος" στην πολιτική που τους διέπει με τον ίδιο τρόπο όπως και στην υποαρκτική Αλάσκα; Πώς συνεχίζουν να υπάρχουν όντας οι ίδιοι, ενώ ταυτόχρονα επηρεάζονται από συνολικές πολιτικές και οικολογικές δυναμικές που τους ξεπερνούν κατά πολύ; Οι απαντήσεις που προτείνουν για τον μεταβαλλόμενο κόσμο απηχούν εκείνες των γειτόνων τους στην Αλάσκα, παρά τις ιστορικές αντιθέσεις μεταξύ των δύο αυτών περιοχών; Για να προσπαθήσω να απαντήσω σε αυτά τα προκαταρκτικά ερωτήματα ξεκίνησα ένα συγκριτικό πρόγραμμα στην Καμτσάτκα πριν από πέντε χρόνια.
Ποιες ομοιότητες διαπιστώσατε στην Ανατολή;
Όπως και στην Αλάσκα, η γεωπολιτική ανάγκη να διατηρηθεί ο "κενός χώρος" είναι αυτή που εξηγεί την απομόνωση της Καμτσάτκα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Από απαγορευμένη στρατιωτική ζώνη που χρησιμοποιούνταν για τη συγκέντρωση ρωσικών υποβρυχίων και για δοκιμές βαρέων όπλων μέχρι την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991, μετατράπηκε, όπως και στον Αμερικανό γείτονά της, σε μια εικόνα άγριας φύσης στις ομιλίες της κυβέρνησης και στις καρδιές των Ρώσων πολιτών. Ταυτόχρονα, μεταβάλλεται σε μια τεράστια δεξαμενή φυσικών πόρων έτοιμη να αξιοποιηθεί, χωρίς να χάσει την ιδιότητά της ως φυλάκιο επιτήρησης για το άλλο μπλοκ. Από πολλές απόψεις, η Άπω Ανατολή της Καμτσάτκα είναι πλέον για τους Ρώσους η καθρεφτιζόμενη εικόνα της Άπω Δύσης της Αλάσκας. Ως τα τελευταία προπύργια της άγριας φύσης, η Αλάσκα και η Καμτσάτκα συμπυκνώνουν σήμερα πολλές από τις εντάσεις του σύγχρονου κόσμου, από τις πολιτικές συγκρούσεις των αντίπαλων κρατών, με τις αναπόφευκτες ενεργειακές προβληματικές στις περιοχές αυτές (το πετρέλαιο στην Αλάσκα και το φυσικό αέριο στην Καμτσάτκα), μέχρι τις οικολογικές αναταραχές που κλονίζουν τα διατηρημένα και άγρια οικοσυστήματα που υποτίθεται ότι προστατεύουν και συγκρατούν. Τέλος, και σε αυτό ακριβώς το σημείο γεννήθηκε το συγκριτικό μου έργο, η Καμτσάτκα φιλοξενεί επίσης αυτόχθονες κοινωνίες που εξακολουθούν να ζουν σύμφωνα με διαφορετικά πρότυπα από τα δικά μας, θεματοφύλακες μιας άλλης ιστορίας, αν και τώρα μοιράζονται αμετάκλητα και τη δική μας.
Τι αναζητούσατε συγκρίνοντας αυτούς τους δύο λαούς;
Ήθελα να ελέγξω μια διαίσθηση, η οποία είχε βλαστήσει στο πεδίο, στην Αλάσκα· έχουν χαραχτεί βαθιά μέσα μου τα λόγια ενός κυνηγού Gwich'in στην Αλάσκα: αν συνέβαινε μια μεγάλη πολιτικοοικονομική κρίση στην Αλάσκα, είπε, κάποιοι Gwich'in, όπως ο ίδιος και η οικογένειά του, θα ήταν οι πρώτοι που θα εγκατέλειπαν τα χωριά και θα επέστρεφαν στο δάσος για να ακολουθήσουν τα χνάρια των ζώων που τους κρατούν ζωντανούς. Πήγα στην Καμτσάτκα πεπεισμένη ότι κι εκεί υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Με όσα γνώριζα για την κατάσταση στην Αλάσκα και όσα είχα συνάξει από τα διαβάσματά μου για τη Σιβηρία, φαντάστηκα ότι κάπου υπήρχαν μία ή περισσότερες αυτόχθονες κοινότητες που επέστρεψαν να ζήσουν στο δάσος μετά την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος. Πράγματι, οι ιθαγενείς της Καμτσάτκα, όπως και οι Gwich'in, αντιμετώπισαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 μια άνευ προηγουμένου κατάρρευση του πολιτικού και οικονομικού συστήματος στο οποίο ήταν ενταγμένοι. Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, έπρεπε να αντιδράσουν στην απότομη απώλεια των κοπαδιών ταράνδων τους και στην πλήρη διακοπή του ανεφοδιασμού σε τρόφιμα στα κολχόζ όπου ζούσαν.
Έμαθα ότι υπήρχε πράγματι μια οικογενειακή φατρία Evenki που είχε επιστρέψει να ζήσει στο δάσος, ενώ εγώ βρισκόμουν σε ένα χωριό στη βόρεια Καμτσάτκα. Ζουν 400 χιλιόμετρα μακριά από κάθε ασφαλτωμένο δρόμο, στην περιοχή Icha, στα ανατολικά της Καμτσάτκα, στη σκιά του ηφαιστείου Itchinski. Με αυτούς δουλεύω εδώ και πέντε χρόνια. Με ενδιαφέρει ιδιαίτερα ο τρόπος με τον οποίο επέλεξαν να οικειοποιηθούν ξανά μια μορφή αυτονομίας με το να γίνουν πάλι κυνηγοί-ψαράδες στο δάσος, μακριά από τους πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς που τους διέπουν. Μόλις τελείωσα μια ταινία γι' αυτούς (1) και ετοιμάζω ένα βιβλίο ανθρωπολογικού περιεχομένου (2).
Πώς διαχειρίζεστε αυτή τη σχέση με πληθυσμούς που είναι τα πρώτα θύματα της υπερθέρμανσης του πλανήτη;
Έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους που βιώνουν μία απόγνωση, την οποία πρέπει ούτως ή άλλως να εκθέσουμε, αυτό είναι μέρος της δουλειάς μας, και νομίζω ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ενημερωθεί το ευρύ κοινό για τις δραματικές αλλαγές στον Άπω Βορρά. Οι αυτόχθονες κοινωνίες που ζουν εκεί εδώ και χιλιάδες χρόνια πρέπει τώρα να συμβαδίσουν με έναν κόσμο που διαλύεται πέρα για πέρα, "η κοινή λογική δεν βγάζει πια νόημα", έχω ακούσει πολλές φορές να λένε στα πεδία μου. Τα αποδημητικά ζώα που κυνηγούν αλλάζουν ξαφνικά πορεία και γίνονται άφαντα· τα δάση καίγονται, ο πάγος υποχωρεί εκεί που πάντα διατηρούνταν. Αυτές οι μεταμορφώσεις ενισχύονται από τις εξαιρετικά σκληρές κοινωνικές συνθήκες στα χωριά, οι οποίες παραμένουν αναλλοίωτες από την εποχή των πρώτων ιεραποστόλων και εξερευνητών, οι οποίοι καθήλωσαν τους ιθαγενείς σε μια περιορισμένη ζωή, μεταδίδοντάς τους ταυτόχρονα ανίατες ασθένειες που θα αποδεκάτιζαν τον πληθυσμό τους.
Εμείς στη Δύση μπορεί να νομίζουμε ότι αυτό που συμβαίνει στους άλλους δεν θα συμβεί σε εμάς ή θα συμβεί πολύ αργά: πρόκειται για αυταπάτη. Οι ιθαγενείς που ζουν στις περιοχές που πλήττονται περισσότερο από την υπερθέρμανση του πλανήτη βρίσκονται στην πραγματικότητα στην πρώτη γραμμή ενός φαινομένου που έρχεται καταπάνω μας, και το οποίο πολύ σύντομα θα επηρεάσει όχι μόνο το μυαλό μας, αλλά και το ίδιο μας το σώμα.
Το μέλλον τους μοιάζει σκοτεινό...
Δεν πρέπει καθόλου να περιοριστούμε σε αυτή την απελπιστική παρατήρηση. Η δουλειά μας είναι να παρατηρούμε πως αυτές κοινότητες, οι οποίες βρίσκονται στην πρώτη γραμμή μιας παγκόσμιας οικολογικής μετάλλαξης, την αντιμετωπίζουν με έναν εντελώς απροσδόκητο τρόπο. Προφανώς έχουν κάτι να μας διδάξουν, αφού προτείνουν απαντήσεις στην κατάσταση γενικευμένης αστάθειας που είναι και πρωτότυπες και ανατρεπτικές, επειδή βρίσκονται εντελώς έξω από τις κατηγορίες που μας είναι οικείες στη Δύση.
Πώς μπορούμε να αποφύγουμε την ηδονοβλεψία ή τη συμπόνια;
Προσπαθώ να δείξω στη δουλειά μου ότι πολλοί από αυτούς έχουν την ικανότητα να αξιοποιούν την ανιμιστική κοσμολογία τους και τις πρακτικές των κυνηγών-συλλεκτών για να αντιμετωπίσουν τη γενικευμένη αστάθεια που χαρακτηρίζει την παρούσα κατάσταση. Είναι, από πολλές απόψεις, καλύτερα εφοδιασμένοι από μας και με πολύ καλύτερα αντανακλαστικά απέναντι στις οικολογικές αλλαγές, επειδή, σε αντίθεση με μας, δεν έχουν διατηρήσει την ψευδαίσθηση της σταθερότητας του κόσμου στον οποίο ζούσαν. Πάντα συνυπήρχαν με ζώα που είναι πάντα κάτι περισσότερο από αυτό που περιμένουν, που πάντα ξεπερνούν τις προσδοκίες τους και που είναι, εν τέλει, ανεξέλεγκτα. Αυτή η συνεχής προσοχή στις μεταμορφώσεις των όντων γύρω τους και η καθημερινή τους προσπάθεια να αποκαταστήσουν έναν διάλογο μαζί τους, επιτρέπει σε αυτά τα οικο-ανθρώπινα περιβάλλοντα να αναδημιουργούνται συνεχώς. Κατά μία έννοια, η τρέχουσα οικολογική κρίση και οι πολιτικές εντάσεις στον 'Απω Βορρά επικαιροποιούν και αποκαθιστούν την πρακτική αποτελεσματικότητα των ανιμιστικών κοσμολογιών, πολύ περισσότερο από το να τις καταστρέφουν.
Θα μπορούσε να είναι ο εθνολόγος ένας διερμηνέας μεταξύ δύο κόσμων;
Ναι, αν κάνει καλά τη δουλειά του, ο εθνολόγος γίνεται ο διερμηνέας μεταξύ ενός κόσμου κι ενός άλλου. Αλλά το να το λέμε αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να βλέπουμε τα πράγματα με δυϊστικό τρόπο, επειδή οι ιδιαίτερες λογικές των ξεχωριστών κόσμων είναι σήμερα αλληλένδετες και αλληλοεξαρτώμενες. Υπάρχει μια διττή αντίδραση που δημιουργείται απέναντι στην οικολογική και πολιτική επικαιρότητα: από τη μία, μια βαθιά απελπισία, που οφείλεται στις βίαιες οικολογικές και πολιτικές αλλαγές που πλήττουν τους αυτόχθονες· από την άλλη, πρωτότυπες και ανατρεπτικές απαντήσεις που αυτοί οι ίδιοι παράγουν και που δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Δουλειά μας είναι να κρατήσουμε σταθερά αυτές τις δύο πτυχές μαζί, όχι να διαχωρίσουμε τη μία από την άλλη, εφόσον υπάρχουν ταυτόχρονα. Πρέπει να έχουμε επίγνωση της μαζικής περιβαλλοντικής αλλαγής χωρίς ωστόσο να θυματοποιούμε τους ιθαγενείς, γιατί διαθέτουν απαντήσεις που εμείς δεν έχουμε, οι οποίες συνδέονται με μια κοσμογονία που δεν είναι η δική μας. Στο πεδίο, πρέπει επομένως να προσπαθήσουμε να αποποιηθούμε τη δική μας "νατουραλιστική" εστίαση, που τόσο σωστά ορίστηκε από τον Philippe Descola, και τον "κρυφό οικουμενισμό" που συνεπάγεται. Αυτή η οικολογική κρίση είναι, πιστεύω, μια ευκαιρία να ξαναπιάσουμε τις παλιές αυτές προβληματικές και να θέσουμε νέα ερωτήματα, λιγότερο ανθρωποκεντρικά και πιο γενναιόδωρα σε σχέση με άλλους τρόπους "να υπάρχουμε στον κόσμο" από τον δικό μας.
(1) Σε συνεργασία με την Arte.
(2) Πρόκειται για το βιβλίο À l'est des rêves, από τις εκδόσεις la Découverte (2022)
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ ένα άρθρο για το προηγούμενο βιβλίο της Nastassja Martin Croire aux fauves (Πιστεύοντας στα άγρια ζώα): Η αιφνίδια συνάντηση μιας αρκούδας με μία ανθρωπολόγο
