Από τη μορφινομανή στο πρεζάκι: τα πρόσωπα της τοξικομανούς
Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, οι δηλητηριάσεις από μορφίνη γίνονται όλο και συχνότερες. Η μορφινομανία, το όνομα που δόθηκε σε αυτή τη νέα "ασθένεια" από έναν Γερμανό γιατρό, τον Edouard Levinstein, αφορά κυρίως άνδρες, συχνά γιατρούς ή άτομα που βρίσκονταν κοντά σε ιατρικούς κύκλους. Ωστόσο, μια άλλη φιγούρα τοξικομανούς ατόμου θα καθιερωθεί ως πραγματικό αρχέτυπο, και αυτή η άλλη φιγούρα είναι γυναικείου φύλου: είναι η "Μορφινομανής".
Στις 29 Αυγούστου 1969, η Μαρτίν, μια νεαρή κοπέλα 17 ετών, πεθαίνει από υπερβολική δόση ηρωίνης στις τουαλέτες του καζίνο της Μπαντόλ. Το γεγονός αυτό, το οποίο έλαβε αμέσως μεγάλη δημοσιότητα στα μέσα ενημέρωσης, προκάλεσε έναν πραγματικό ηθικό πανικό, ο οποίος έπεισε τους πολιτικούς ηγέτες για την ανάγκη νομοθετικών ρυθμίσεων. Έτσι, με το πρόσωπο μιας "junkie" επανεμφανίστηκε το πρόβλημα των ναρκωτικών στη Γαλλία, για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο μιας επίσημης έκθεσης.
Ποιες είναι οι συγγένειες και τα σημεία απόκλισης μεταξύ της "Μορφινομανούς" του Fin de Siècle και της "junkie" της δεκαετίας του 1970; Τι ενώνει και τι χωρίζει αυτές τις δύο φιγούρες των "κακών κοριτσιών", με διαφορά σχεδόν ενός αιώνα;
Jean-Jacques Yvorel
Actes de la journée d'études : “Mauvaises filles”. Déviantes et délinquantes XIXe-XXIe siècles. Faculté des sciences juridiques, politiques et sociales de l’université Lille 2.
Criminocorpus. Revue hypermédia - Open Edition Journals - Απρίλης 2016
1. Τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, χημικοί και φαρμακοποιοί προσπαθούν να απομονώσουν τις "δραστικές ουσίες" των φυτών που χρησιμοποιούνταν στην παραδοσιακή φαρμακοποιία. Αυτή η αναζήτηση για αλκαλοειδή και γλυκοζίτες οδήγησε στην απομόνωση πολλών ουσιών, συμπεριλαμβανομένου ενός ισχυρού αλκαλοειδούς που περιέχεται στο όπιο: της μορφίνης. Αρχικά, η ανακάλυψη αυτή δεν είχε ιδιαίτερη επίδραση στην ιατρική πρακτική, επειδή η μορφίνη είναι εμετική και είναι σχεδόν αδύνατο να χρησιμοποιηθεί per os. Επομένως, μια δεύτερη εφεύρεση ήταν απαραίτητη, αυτή της σύγχρονης ένεσης με χρήση κοίλης βελόνας και σύριγγας. Η πατρότητα αυτής της ανακάλυψης αποδίδεται γενικά στον γιατρό της Λυών Charles Pravaz, αλλά ο Άγγλος γιατρός Alexander Wood ήταν αυτός που έκανε την πρώτη ένεση οξικής μορφίνης στο Λονδίνο, γύρω στο 1855. Ο γιατρός Béhier, πρώην γιατρός του Λουδοβίκου Φιλίππου, "εισήγαγε" τη νέα θεραπευτική μέθοδο στη Γαλλία. Καθώς, αφενός, η ιατρική παρέμενε ανίσχυρη έναντι των περισσότερων παθολογιών και, αφετέρου, η σχέση με τον πόνο υφίστατο μια σημαντική εξέλιξη -η καταπολέμηση του πόνου, η οποία μέχρι τότε δεν τύχαινε ιδιαίτερης προσοχής (οι επεμβάσεις γίνονταν χωρίς αναισθησία), έγινε προτεραιότητα - το νέο γιατρικό διαδόθηκε γρήγορα. Σύντομα η μορφίνη θα συνταγογραφούνταν για όλους τους τύπους πόνου, ακόμη και για τον ψυχικό πόνο. Ήδη από το 1871 περιγράφονται οι πρώτες περιπτώσεις ιδιαίτερης ανοχής και το 1875 ο γιατρός Levinstein καθιστά τη μορφινομανία μια νέα νοσογραφική οντότητα. Ωστόσο, ο ρυθμός συνταγογράφησης δεν επιβραδύνθηκε. Στις ιατρογενείς δηλητηριάσεις προστίθεται σύντομα η λεγόμενη μανιώδης μορφινομανία, όπου η "γκρίζα νεράιδα" χορηγείται εξαρχής χωρίς κανένα θεραπευτικό σκοπό.
2. Κοινωνιολογικά, η μορφινομανία θα επηρεάσει πρώτα τις ελίτ, οι οποίες είναι οι μόνες που έχουν πρόσβαση στις τελευταίες καινοτομίες της ιατρικής επιστήμης, και στη συνέχεια θα "εκδημοκρατιστεί" και θα βρίσκουμε εξαρτημένους από τη μορφίνη σε όλες τις κοινωνικές κατηγορίες, με κάποια φαινόμενα, ωστόσο, υπερεκπροσώπησης και υποεκπροσώπησης. Οι αγροτικές λαϊκές τάξεις υποεκπροσωπούνται σημαντικά ενώ τα ιατρικά επαγγέλματα υπερεκπροσωπούνται. Μπορούμε να καταρτίσουμε ένα προφίλ του τυπικού μορφινομανή: είναι ένας άνδρας στην ακμή της ζωής του (30-40 ετών) που εργάζεται σε ιατρικό επάγγελμα. Ωστόσο, μια άλλη φιγούρα εθισμένου ατόμου έρχεται να καθιερωθεί ως το πραγματικό αρχέτυπο, και αυτή η άλλη φιγούρα είναι γυναικείου φύλου.
3. Παρόλο που σε όλες τις στατιστικές μετράμε επτά άνδρες για τρεις γυναίκες μεταξύ των χρόνιων χρηστών μορφίνης, οι δημοσιογράφοι, οι δοκιμιογράφοι και οι συγγραφείς επιμένουν στη θέση τους για έναν κυρίως γυναικείο εθισμό. "Οι μορφινομανείς ανήκουν γενικά στο γυναικείο φύλο. Υπάρχουν λίγοι άνδρες εθισμένοι στη μορφίνη, επειδή οι άνδρες αμύνονται καλύτερα, εργάζονται και καπνίζουν", διαβάζουμε, για παράδειγμα, στη Figaro της 1ης Ιουνίου 1886. Σε αυτήν την καταναλώτρια μορφίνης δίνεται και ένα ουσιαστικό όνομα: είναι η Morphinée.
4. Όπως όλα τα αρχέτυπα, η Morphinée παίρνει σάρκα και οστά μέσα από όλες τις μορφές πολιτιστικής παραγωγής. Αδιάλειπτος χαρακτήρας σε αυτό που ο Sainte-Beuve θα αποκαλούσε βιομηχανική λογοτεχνία, καταλαμβάνει την πρώτη θέση στα μυθιστορήματα του Jules Cleretie, (Noris, mœurs du jour, 1883), του Marcel Mallat de Bassilan (La comtesse morphine, 1885) ή του Jean-Louis Dubut de Laforest (Morphine, roman contemporain, 1891). Τη συναντάμε επίσης σε μια πιο επιστημονική λογοτεχνία, είτε ως πρωταγωνίστρια, όπως στον Catulle Mendès (Méphistophéla, 1890, είτε ως δευτερεύον πρόσωπο, όπως στους Alphonse Daudet (L'évangéliste, 1883), Jules Bois (L'Ève nouvelle, 1896), Péladan (Le Panthée, 1892).
Η Morphinée τραγουδήθηκε από τη σπουδαία Yvette Guilbert σε στίχους του Jean Lorrain, ενώ ενέπνευσε και τις γραφικές τέχνες. Την ζωγράφισε ο παραγωγικότατος Albert Matignon. Ο πίνακάς του βρίσκεται στο Château-musée της Nemours.
5. Όσο για τον πίνακα του George Moreau de Tours, γιου του ψυχίατρου και συγγραφέα ενός πολύ διάσημου βιβλίου για το χασίς, διαδόθηκε ευρέως, καθώς εικονογράφησε ένα άρθρο του Petit Journal της 21ης Φεβρουαρίου 1891.
6. Η Morphinée έγινε επίσης λιθογραφία από τον Eugène Grasset, που φιλοτέχνησε το λογότυπο του λεξικού Larousse, αλλά και χαρακτικό από τον μεγάλο εικονογράφο αφίσας Manuel Orazi για το εξώφυλλο της μυθιστορηματικής έρευνας του Victorien du Saussais: La morphine. Vices et passions des morphinomanes.
7. Ας προσπαθήσουμε να σκιαγραφίσουμε το πορτρέτο αυτής της Morphinée. Ο γιατρός Rodet το κάνει μέσα σε λίγες γραμμές: "Όλη η φάλαγγα των Κυθήρων και της Λέσβου, γυναίκες του κόσμου, καλλιτέχνιδες, πόρνες όλων των τάξεων, όλες οι νευρωτικές, όλες οι ανισόρροπες, όλες προσφέρουν θυσίες στο βωμό της θεάς Μορφίνης. Ο αριθμός τους είναι ανυπολόγιστος, είναι άπειρες." Βλέπουμε ότι ο επιστημονικός λόγος δεν ξεφεύγει από τη δύναμη έλξης του αρχέτυπου και οι γιατροί συχνά επικαλούνται αυτήν την τυπική καταναλώτρια, ακόμη κι αν παραδέχονται στη συνέχεια ότι πολύ σπάνια τη συναντούν σε επισκέψεις στα ιατρεία τους.
8. Τα κύρια γνωρίσματα του χαρακτήρα που θα συμβολίσει τον χρήστη μορφίνης στα τέλη του 19ου αιώνα είναι καλά περιγεγραμμένα. Όπως κάθε γυναίκα που απεκδύεται το ρόλο της συζύγου, της νοικοκυράς και της παιδαγωγού, η Morphinée φορτώνεται μια παθολογία - οι συγγραφείς όσο και οι γιατροί την περιγράφουν ως νευρωτική ή υστερική -· είτε είναι κοσμική ή ημι-κοσμική, είτε αληθινής ή ψεύτικης ευγενικής καταγωγής, είτε ακόμη και παρακατιανή πόρνη, η Morphinée έχει πάντα μια ηδυπαθή φύση- τις περισσότερες φορές συχνάζει στο νησί εκείνο, "μητέρα των λατινικών αγώνων και της ελληνικής λαγνείας", που τραγουδάει ο Baudelaire, και επιδίδεται επομένως στον σαπφισμό. Μια φιγούρα που αναδεικνύεται σε "ιδανικό τύπο", μια μοιραία γυναίκα νέου τύπου, η Morphinée, με την υποτιθέμενη αχαλίνωτη σεξουαλικότητά της, στοιχειώνει και θρέφει τις φαντασιώσεις του fin de siècle.
9. Αυτό το μοντέλο είναι προσαρμόσιμο και θα προσαρμοστεί σε άλλους εθισμούς, για παράδειγμα στην οπιομανή του Albert Matignon, εξίσου αισθησιακή και σκανδαλώδης με τη Morphinée του.
10. Η Morphinée δεν είναι εντελώς φανταστική. Κάποιες κοσμικές γυναίκες όπως η Blanche de Montreux, η τοξικομανής του Dubut de Laforêt, που παρήγγελναν "σύριγγες από ασήμι, και χρυσό..." έχουν αφήσει μερικά συλλεκτικά αντικείμενα υπογεγραμμένα από μεγάλους κοσμηματοπώλες. Η ποιήτρια και συγγραφέας Renée Vivien είναι ομοφυλόφιλος και εθισμένη. Οι σχέσεις μεταξύ πορνείας και ναρκωτικών δεν έχουν να κάνουν μόνο με τη φαντασίωση ή τη διαδικασία αποκλεισμού. Το γεγονός παραμένει ότι, ενώ ο αριθμός αυτών των γυναικών είναι κυριολεκτικά ανυπολόγιστος, δεν είναι άπειρες.
11. Στις 29 Αυγούστου 1969, η Μαρτίν, ένα 17χρονο κορίτσι, πεθαίνει από υπερβολική δόση ηρωίνης στις τουαλέτες του καζίνου της Bandol. Τα χέρια της έφεραν πολλά σημάδια από ενέσεις. Το γεγονός αυτό, το οποίο έλαβε αμέσως μεγάλη δημοσιότητα στα μέσα ενημέρωσης, προκάλεσε έναν πραγματικό ηθικό πανικό, που πείθει τους πολιτικούς ηγέτες για την ανάγκη θέσπισης σχετικής νομοθεσίας: ο νόμος αριθ. 70-1320 της 31ης Δεκεμβρίου 1970 ,σχετικά με τα υγειονομικά μέτρα για την καταπολέμηση της τοξικομανίας και την καταστολή της διακίνησης και της παράνομης χρήσης δηλητηριωδών ουσιών, είναι στα σκαριά. Έτσι, με το πρόσωπο μιας junkie, τα προβλήματα των ναρκωτικών, για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο μιας επίσημης έκθεσης, επανεμφανίζονται στη Γαλλία. Ποιες είναι οι συγγένειες και τα σημεία απόκλισης μεταξύ της "Μορφινομανούς" του Fin de Siècle και της "junkie" της δεκαετίας του 1970;
12. Όπως επισημαίνει ο Vincent Benso, αυτή η υπερβολική δόση δεν ήταν η πρώτη του καλοκαιριού του 1969, αλλά οι υπόλοιπες, οι οποίες αποσιωπήθηκαν, αφορούσαν αγόρια. Μια υπερβολική δόση που αφορά ένα νεαρό κορίτσι, και μάλιστα από καλή οικογένεια, είναι πιο πιθανό να προκαλέσει συγκίνηση, και αποδίδει περοσσότερο για τα μέσα ενημέρωσης από τον θάνατο ενός μπίτνικ; Η σχετικά μεγαλύτερη κάλυψη των υπερβολικών δόσεων σε γυναίκες από τα μέσα ενημέρωσης φαίνεται να συνεχίζεται. Μια γρήγορη έρευνα στον Τύπο μέσω του διαδικτύου, η οποία δεν διεκδικεί στατιστική ακρίβεια, μας δίνει τόσες αναφορές για υπερβολικές δόσεις που αφορούν γυναίκες, ιδίως νεαρά κορίτσια, όσες και για υπερβολικές δόσεις που αφορούν άνδρες, κυρίως καλλιτέχνες (ιδίως μουσικούς), ενώ η αναλογία φύλου που δίνουν οι υγειονομικές στατιστικές είναι μία γυναίκα για τέσσερις άνδρες. Ο Τύπος συνεχίζει να αναφέρει ευκολότερα τις υπερβολικές δόσεις σε γυναίκες παρά σε άνδρες.
13. Όπως και η Morphinée, η "πρεζού" είναι ένα πολυμιντιακό πλάσμα. Τη βρίσκουμε στη μαζική λογοτεχνία ευρείας. Από την Terry, την ηρωίδα του βιβλίου L'accro του Donald Goines το 1971, μέχρι τον πρόσφατο χαρακτήρα της Pauline στο Les salauds devront payer του Emmanuel Grand, η junkie συναντάται σε πολλά αστυνομικά μυθιστορήματα.
14. Υπήρξε αφορμή και για ένα διάσημο πλαστό έργο: την ψεύτικη αυτοβιογραφία που κυκλοφόρησε στα αγγλικά με τίτλο Go Ask Alice και στα γαλλικά με τίτλο L’herbe bleue. Journal d’une jeune fille de quinze ans. Η υποτιθέμενη αυτή μαρτυρία γράφτηκε στην πραγματικότητα από την Beatrice Sparks, ψυχολόγο και πολύ ενεργό μέλος της Εκκλησίας των Μορμόνων.
Ο κινηματογράφος δεν έπαψε να την παρουσιάζει από το The Panic in Needle Park (1971) του Jerry Schotzberg, όπου η Helen (Kitty Winn) μυείται στην ηρωίνη από τον Bobby (Al Pacino), μέχρι το Requiem for a dream (2001) του Darren Aronofsky, διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Hubert Selby, όπου η Marianne, την οποία υποδύεται η Jennifer Connelly, καταλήγει να εκπορνεύεται για να πληρώσει τις δόσεις της, και την κινηματογραφική μεταφορά του Moi, Christiane F., 13 ans, droguée, prostituée… (1981) του Uli Edel.
Τα κόμικς δεν την έχουν ξεχάσει. Αρκεί, για να πειστούμε, να ανατρέξουμε στο Dans mes veines των Sébastien Goethals και Damien Marie, με την ηρωίδα του, πρεζόνι και λεσβία, ή στο άλμπουμ Fight food story του Tristan Josse.
Πιθανώς υπάρχει και στα βιντεοπαιχνίδια, αλλά δεν οδηγήθηκε η έρευνά μας ως εκεί.
15. Ενώ η junkie μπορεί, όπως και η Morphinée, να διαθέτει μια σεξουαλικότητα ή ακόμη και μια αμφιφυλοφιλία μερικές φορές πολύ ενεργή, το κυρίαρχο μοντέλο απομακρύνεται κάπως από τον αρχικό τύπο.
16. Το 1979, δύο Γερμανοί δημοσιογράφοι δημοσιεύουν ένα ρεπορτάζ στην εφημερίδα Stern του Αμβούργου, βασισμένο σε καθημερινές συνεντεύξεις περίπου δύο μηνών με τη νεαρή έφηβη Christiane Felscherinow. Το άρθρο έγινε βιβλίο με τίτλο Wir Kinder Vom Bahnhof Zoo (Εμείς, τα παιδιά του σταθμού του ζωολογικού κήπου). Ήταν το βιβλίο με τις περισσότερες πωλήσεις στη Γερμανία το 1979 και το 1980. Μεταφράστηκε στα γαλλικά με τον πιο πιασάρικο τίτλο Moi, Christiane F., 13 ans, droguée, prostituée... όπου, σύμφωνα με τον κατάλογο της BnF, θα τύχει έξι εκδόσεων και πολυάριθμων επανεκδόσεων.. το βιβλίο αυτό είναι ακόμη διαθέσιμο. Η Christiane F, με τα εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα που πουλήθηκαν και ενώ ουσιαστικά έχουμε να κάνουμε με μια αληθινή ιστορία, θα αποτελέσει ένα νέο τυπικό ιδανικό μοντέλο που απομακρύνεται από το παλιότερο.
17. Η πρώτη διαφορά είναι στην ηλικία. Η Morphinée δεν είναι ποτέ ανήλικη, ενώ η Christiane F. (όπως και η Martine) δεν είχε ακόμη ενηλικιωθεί. 'Επειτα, με το βιβλίο των Kai Hermann και Horst Rieck, η σχέση πορνείας-ναρκωτικών αντιστρέφεται.
18. Σύμφωνα με τον Laurent Tailhade, "οι ιερόδουλες κι όσες εμπορεύονται τα χαμόγελά τους, προτού ασκήσουν το επίπονο επάγγελμά τους, γονατίζοντας στους καναπέδες για να ξεφαντώνει η ξαναμμένη αστική τάξη, έπαιρναν κουράγιο απορροφώντας διάφορα δηλητήρια μέσω του δέρματος ή του στομάχου". Οι πόρνες που βγαίνουν στον δρόμο χρησιμοποιούσαν τον αιθέρα, ένα πολύ φτηνό ναρκωτικό, ως υποκατάστατο της μορφίνης.
19. Με την Christiane F., ή τη Marianne του Requiem for a dream, δεν παίρνεις ναρκωτικά επειδή εκπορνεύεσαι, αλλά εκπορνεύεσαι για να πληρώσεις τα ναρκωτικά σου. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι οι νεαρές τοξικομανείς γίνονται σεξουαλικά διαθέσιμες και έτσι τροφοδοτούν τις φαντασιώσεις των ανδρών στα τέλη του 20ού αιώνα, όπως ακριβώς η "Morphinée" είχε τροφοδοτήσει τις φαντασιώσεις των ανδρών στα τέλη του 19ου αιώνα.
