Εγκώμιο της μαγκούρας
Από τους Αχαρνής στον Καραγκιόζη, κι από τον Καραγκιόζη στους αγρότες
Χορός (Αχαρνής) :
οὗτος αὐτός ἐστιν, οὗτος. 280
βάλλε βάλλε βάλλε βάλλε,
παῖε παῖε τὸν μιαρόν.
οὐ βαλεῖς; οὐ βαλεῖς;
Ωχ! Μανούλα μου θα πέσει το ξύλο χλοερό (Ο Καραγκιόζης Γραμματικός)
Οι απαρχές της κωμωδίας: από τη φάρσα στην πολιτική θέση
Γράφει η Titania Matina (eranistis.net)
Η Δωρική Φάρσα
Οι ρίζες της κωμωδίας είναι οι παλιότερες του δράματος. Από την Ποιητική (1449a) του Αριστοτέλη μαθαίνουμε ότι ανιχνεύονται στα λεγόμενα φαλλικά, πανάρχαια λαϊκά, αγροτικά δρώμενα παντομίμας που σχετίζονταν με τελετουργίες γονιμοποίησης των κοινοτήτων και της γης και που, κατά συνέπεια, από τον 8ο π.Χ. αιώνα και μετά, βρέθηκαν να υπάγονται στη διονυσιακή λατρεία. Επίκεντρό τους ήταν οι κῶμοι, παρέες δηλαδή που περιδιάβαιναν την ύπαιθρο κρατώντας ομοιώματα φαλλών και που ξεφάντωναν με οινοποσία, οργιώδη διασκέδαση, αισχρολογίες και χοντροκομμένα αστεία.
Ο δωρικός κόσμος, με το ενδιαφέρον που έδειχνε για την ανάπτυξη της κοινοτικής ποίησης, ήταν μάλλον ο πρώτος που ανέπτυξε τέτοιου είδους μιμικούς Χορούς. Διάφορες αρχαίες πηγές (Σήμος ο Δήλιος στο Περὶ Παιάνων και Σωσίβιος ο Λάκων που μνημονεύεται στο έργο Δειπνοσοφισταί του Αθήναιου 14. 621f) αναφέρουν, για παράδειγμα, μπουλούκια ερασιτεχνών όπως ήταν οι δ(ε)ικηλισταί της Σπάρτης, οι φαλλοφόροι της Σικυώνας, οι ἑθελονταί της Θήβας, οι φλύακες (δηλαδή οι φλύαροι μωρολόγοι) της Σικελίας κι εκείνοι που, σε άλλες πόλεις, ονομάζονταν αὐτοκάβδαλοι ή σοφισταί.
[Ο Αριστοφάνης] σταθερά χρησιμοποιούσε κάμποσα απ' τα κόλπα, τα οποία συνήθιζαν οι παλιότεροι δεικηλιστές, οι φλύακες και οι αὐτοκάβδαλοι. Ωστόσο, αυτά τα στοιχεία έμπαιναν πλέον σε νέο πλαίσιο. Δεν ήταν άλλο απ' την έγνοια για τα πολιτικά πράγματα.
Παράδειγμα δίνουν οι Ἀχαρνῆς, το πρωιμότερο σωζόμενο έργο του Αριστοφάνη. Εδώ, ο καθιερωμένος στη φάρσα τύπος της παρεφθαρμένης προφοράς του ξενομερίτη, ρητορεύεται με σκοπιμότητα στα χείλη του Πέρση πρεσβευτή, γιατί συγκαλύπτει πρόθεση εξαπάτησης της αθηναϊκής αγοράς (στ. 100-104). Το μοτίβο της αλλότριας όψης, έτσι όπως διογκώνεται στην περίπτωση των "ἀπεψωλημένων" Οδομάντων της Θράκης, που διατηρούν τα πέη τους αποτριχωμένα, γίνεται αφορμή για ερωτήματα σχετικά με την πρόσληψη μπρατσαράδων μισθοφόρων που δεν κάνουν άλλο παρά να λεηλατούν σκόρδα στο πέρασμά τους (στ. 134-174). Η φαλλοφορία αναπαρίσταται σε πλήρη τελετή, μ' ένα τεράστιο ομοίωμα όρθια στημένο, προκειμένου να ανθίσουν μέσα σε μια γιορτή ειρήνης κραιπαλοκώμες ερωτικές φαντασιώσεις (245-279). Το ξυλοφόρτωμα με μαγκούρα κι η παντομίμα λιθοβολισμού, όπως ξεσπάνε απ' τον Χορό των Αχαρνέων γερόντων πάνω στον Δικαιόπολι, εκφράζουν το άκαμπτα φιλοπόλεμο μένος των κατοίκων της αττικής υπαίθρου που έχουν δει τις σοδειές τους να γίνονται κάρβουνο από τις εισβολές των εχθρών (στ. 280-391). Η διακωμώδηση του Ευριπίδη, με τις διαρκείς αναφορές στα λάχανα και τους υπαινιγμούς στην ταπεινή καταγωγή της μάνας του, αξιοποιεί στοιχεία συνηθισμένα στις χαρακτηρολογικού τύπου επιθέσεις στο ήθος του αντιπάλου, για να σχολιάσει τον εκμαυλισμό της τραγωδίας (394-489).
Στο δεύτερο μισό του 5ου π.Χ. αιώνα, η Παλαιά Κωμωδία της Αττικής γελοιοποιούσε όλους όσους κατακτούσαν αξιώματα ή αποκτούσαν κύρος και επιρροή. Καθιέρωσε την πρακτική της επώνυμης διακωμώδησης (ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν) και, σε τελευταία ανάλυση, τη διακωμώδηση επωνύμων. Αυτοί θα πρέπει να αιφνιδιάζονταν με τρόπο που ο δικός μας πολιτισμός αδυνατεί καν και καν να φανταστεί, όταν άκουγαν να βγαίνουνε δημόσια στη φόρα τ' άπλυτά τους, με τ' όνομά τους να γίνεται περίγελως στο θέατρο παρουσίᾳ τους, καθώς χιλιάδες βλέμματα επιτίμησης θα στρέφονταν με ειρωνεία ή απειλές προς τη μεριά τους.
Χορός:
οὗτος αὐτός ἐστιν, οὗτος. 280
βάλλε βάλλε βάλλε βάλλε,
παῖε παῖε τὸν μιαρόν.
οὐ βαλεῖς; οὐ βαλεῖς;
Δικαιόπολις:
Ἡράκλεις τουτὶ τί ἐστι; τὴν χύτραν συντρίψετε.
Χορός:
σὲ μὲν οὖν καταλεύσομεν ὦ μιαρὰ κεφαλή. 285
Δικαιόπολις:
ἀντὶ ποίας αἰτίας ὦχαρνέων γεραίτατοι;
Χορός:
τοῦτ᾽ ἐρωτᾷς; ἀναίσχυντος εἶ καὶ βδελυρὸς
ὦ προδότα τῆς πατρίδος, ὅστις ἡμῶν μόνος 290
σπεισάμενος εἶτα δύνασαι πρὸς ἔμ᾽ ἀποβλέπειν.
Δικαιόπολις:
ἀντὶ δ᾽ ὧν ἐσπεισάμην οὐκ ἴστε. μἀλλα᾽ ἀκούσατε.
Χορός:
σοῦ γ᾽ ἀκούσωμεν; ἀπολεῖ· κατά σε χώσομεν τοῖς λίθοις (295).
Αριστοφάνης, Αχαρνής (el.wikisource.org)
Η πείνα του Καραγκιόζη του Αντώνη Μόλλα
Το κείμενο που ακολουθεί είναι η αρχή από το έργο του παλαιού και γνωστού καραγκιοζοπαίκτη Αντώνη Μόλλα Το χάνι του Μπαρμπαγιώργου, που τυπώθηκε σε φυλλάδιο το 1925. Στο έργο αυτό ο Καραγκιόζης και ο Χατζηαβάτης πείθουν τον Μπαρμπαγιώργο να βάλει χρήματα για να μετατρέψουν ένα παλιό χάνι σε εξοχικό κέντρο. Oι δύο πρώτοι μαζί με το γιο του Καραγκιόζη, τον Κολλητήρη, προσφέρονται να είναι το προσωπικό του μαγαζιού. Η επιχείρηση όμως δε μακροημερεύει, γιατί ο Καραγκιόζης και ο Κολλητήρης ως σερβιτόροι τα κάνουν θάλασσα, και τελικά το μόνο που καταφέρνουν είναι να ξυλοκοπηθούν, μαζί με το Χατζηαβάτη, από τον Μπαρμπαγιώργο (ebooks.edu.gr).
Πράξη πρώτη, σκηνή Α (απόσπασμα) :
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ — Μόλις λοιπόν κάθισα κι έκοψα κάτι κομμάτες ψωμί μέσα, γιατί μου 'χε φέρει ένα καρβέλι σπιτίσιο μπροστά μου, και μόλις ετοιμαζόμουνα να πάρω την πρώτη μπουκιά, και είχα βουτήξει με το πιρούνι ένα κομμάτι κρέας πενήντα δράμια και ένα κομμάτι ψωμί, ακούω ένα «γκαπ» στο σβέρκο μου, αφού η μούρη μου πήγε μέσα στην τσανάκα. Ενόμιζα πως έπεσε ένα βαρελάκι που είχαν κρεμάσει στο ταβάνι. Γυρίζω να ιδώ και τι να ιδώ, Χατζατζάρη μου· τον Μπαρμπαγιώργο να ξανασηκώνει την γκλίτσα και να με σημαδεύει. Τι να κάμω αυτή την στιγμήν, Χατζατζάρη; Εσκέφθηκα να κατεβάσω το τροπάριο της ψευτιάς κάτω να τον καταφέρω να με αφήσει τουλάχιστον να φάω και άρχισα τις μαλαγανιές. Αλλά πού; Όσο να γλιτώσει η μια γκλιτσιά, μου 'ρχότανε η άλλη.
ΧΑΤΖΗΑΒΑΤΗΣ — Γιατί, Καραγκιόζη μου, σ' έδειρε ο κακούργος κατ' αυτό τον τρόπο;
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ — Τον γκρέμισε ο γάιδαρος στο δρόμο, και μόλις είδε εμένα, ενόμισε πως εγώ έφερα τη γρουσουζιά και τον έριξε ο γάιδαρος. Τι να κάμω, Χατζατζάρη μου; Παρατάω το φαΐ και πηδάω από το παράθυρο να γλιτώσω. Είχα την πείνα, έφαγα και το ξύλο ή που με είδαν τα σκυλιά που έτρεχα και με βάλαν στο κυνήγι και με κάμανε και έφθασα για δέκα λεπτά στη χώρα σαν μοτοσικλέτα.
ΧΑΤΖΗΑΒΑΤΗΣ — Αμ, Καραγκιόζη μου, δεν του τα 'χεις κάνει και λίγα του θείου σου. Λίγα μασκαραλίκια του 'χεις κάνει του φουκαρά;
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ — Και ξέρεις γιατί πήγα, Χατζατζάρη; Πήγα να του υποδείξω το χάνι εκείνο που είναι κοντά στο μεγάλο δρόμο, που είναι κλειστό, να τον κατάφερνα να βάλει τίποτα παράδες, να το ανοίξουμε, να γλιτώσω κι εγώ ο φουκαράς. Εγώ τα καταφέρνω λιγάκι στη μαγειρική, επίσης κι ο μπάρμπας μου.
ΧΑΤΖΗΑΒΑΤΗΣ — Αλήθεια, Καραγκιόζη, και το 'χουν παραμελήσει αυτό το μέρος και έχει και τόσο ωραίο νερό το πηγάδι. Κι εκείνα τα ωραία δένδρα κοντεύουν να ξεραθούν απεριποίητα. Θα κάνατε χρυσές δουλειές, που περνούν τόσοι ξένοι αποκεί καθημερινώς. Αυτό δεν είναι χάνι, Καραγκιόζη μου, αυτό μπορεί να γίνει ένα εξοχικόν κέντρον πρώτης τάξεως. Τι λες, Καραγκιόζη, πάμε μαζί να τον καταφέρω εγώ τον Μπαρμπαγιώργο;
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ — Τι λες, Χατζατζάρη; Τι θέλεις, να με γραπώσει και να με παραγουλήσει στο ξύλο;
ΧΑΤΖΗΑΒΑΤΗΣ — Αστειεύεσαι που θα τον αφήσω εγώ να σε δείρει; Ξέρεις, σε μένα έχει κάποιαν υπόληψιν ο Μπαρμπαγιώργος.
ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ — Άμα σε δει μαζί μου, θα χάσει πάσαν υπόληψιν και για σένα και φόβος υπάρχει να μην τις φας κι εσύ.
