Elena Brândusa Steiciuc
Μία συνομιλία με τον Michel Volkovitch
Elena Brânduşa Steiciuc: - Michel Volkovitch, διαβάζοντας τη μεγάλη λίστα των μεταφράσεών σας, μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, και με το δίκιο του μάλιστα: ποια ήταν η αφετηρία, το αρχικό έναυσμα για τη μακρά και πλούσια καριέρα σας; Γιατί η Ελλάδα και όχι μία άλλη χώρα;
Michel Volkovitch: - Έμαθα ελληνικά αρκετά αργά, στην ηλικία των τριάντα, χωρίς να έχω περάσει από τα αρχαία ελληνικά, χωρίς κάποιο προηγούμενο δεσμό με αυτήν τη χώρα. Γιατί η Ελλάδα, ενώ δεν μου αρέσουν τα ταξίδια, η θάλασσα και η ζέστη; Δεν έχω βρει ακόμη απάντηση. Ας πούμε ότι η Ελλάδα, για έναν Δυτικό, βρίσκεται ταυτόχρονα μακριά και κοντά, σε μια ιδανική απόσταση ώστε να μπορεί κανείς να χαθεί σ' αυτήν και μετά να ξαναβρεί την άκρη, να βγει από τον εαυτό του και να επιστρέψει σε αυτόν. Δεν υπήρξε μόνο ένα ερέθισμα, αλλά πολλά: ο έρωτας για μία γλώσσα που είναι και οικεία και μυστηριώδης· ο έρωτας για ένα κείμενο (ένα διήγημα του Δημήτρη Χατζή), τέτοιος που αισθάνεσαι υποχρεωμένος να το μεταφράσεις· η ανακάλυψη, τέλος, μέσω της μετάφρασης, της μέθης της γραφής, για μένα που ονειρευόμουν να γράψω και δεν μπορούσα να το καταφέρω· η πρώτη δημοσίευση (σε εφημερίδα, για μία άλλη μετάφραση), μαζί με την πρώτη ενθάρρυνση. Το αίσθημα ότι βρήκα το δρόμο μου, ότι αρχίζω να υπάρχω.
E. B. S. : - Ποια ήταν τα μεγάλα σας πρότυπα στον τομέα της μετάφρασης;
M. V. : - Δύο μεταφραστές από τα ελληνικά που δεν είναι πια εν ζωή: ο Pierre Fridas, ο οποίος στο ξεκίνημά μου είχε ήδη προσφερθεί πολύ ευγενικά να ξαναδιαβάσει το κείμενό μου και να μου δώσει συμβουλές, καθώς και ο Jacques Lacarrière, πολύ γνωστός συγγραφέας, που με σύστησε αρκετές φορές σε εκδότες και υπήρξε για μένα πρότυπο για την απλότητά του, τη γενναιοδωρία του, την αγάπη του για την ελευθερία, την ακτινοβολία του. Οι μεταφράσεις του δεν ήταν πάντα πολύ ακριβείς, αλλά είχε καρδιά και ψυχή, μετέφραζε σαν ποιητής, και όχι σαν λογιστής!
Ταυτόχρονα, γνώρισα πολύ γρήγορα μεταφραστές άλλων γλωσσών, ειδικά στις ετήσιες συναντήσεις της Αρλ, τις περίφημες Assises. Έμαθα πολλά ακούγοντας, διαβάζοντας. Όταν ξανασκέφτομαι τα χρόνια αυτά της μαθητείας, ένα πρόσωπο ξεχωρίζει μεταξύ πολλών άλλων: η Laure Bataillon, η σπουδαία αυτή μεταφράστρια από τα ισπανικά και ιδρύτρια των Assises της Αρλ.
E. B. S. : - Αναλάβατε από την αρχή το καθήκον να κάνετε γνωστή την ελληνική λογοτεχνία;
Μ. V. : - Ναι, άρχισα να μεταφράζω πριν ακόμη αποκτήσω τις γλωσσικές βάσεις για να το κάνω. Είχα μπροστά μου άπειρα συναρπαστικά κείμενα, έναν τεράστιο άθικτο θησαυρό, και στην πραγματικότητα ήμουν ο μόνος που ενδιαφερόμουν, έβραζα από ανυπομονησία.
E. B. S. : - Υπάρχουν μεταφραστές που ειδικεύονται στην ποίηση, άλλοι που προτιμούν την πεζογραφία ή το θέατρο, αλλά στην περίπτωσή σας σχεδόν όλα τα λογοτεχνικά είδη μεταφράζονται με την ίδια υπομονή, το ίδιο πάθος. Υπάρχει ωστόσο κάποιο είδος που προτιμάτε στη δουλειά σας ως μεταφραστής; Μήπως και αγαπημένοι συγγραφείς;
Μ. V. : - Αρνούμαι να επιλέξω γιατί όλα με ενδιαφέρουν, και κυρίως γιατί για μένα, σε όλες τις περιπτώσεις, η δουλειά είναι βασικά η ίδια. Πεζογραφία, ποίηση, θέατρο, ίδιος αγώνας! 'Εχω πάντα να κάνω με το νόημα - λιγότερο ή περισσότερο καθαρό -, με ήχους, και ειδικά με ρυθμούς, και πάντα μεταφράζω για τη φωνή. Κάνω τη δουλειά ενός μουσικού, ενός ανθρώπου του θεάτρου, αλλά και ενός αθλητή, γιατί πρέπει να ξέρεις πώς να αναπνέεις. Αυτό που αλλάζει είναι μάλλον το μήκος των κειμένων, και γι 'αυτό μου αρέσει να εναλλάσσω τους μεγάλους μαραθώνιους του μυθιστορήματος, με τα 1500 μέτρα του διηγήματος και τα σπριντ της ποίησης.
Αγαπημένοι συγγραφείς; Δεν ξέρω, και αν το ήξερα, δεν θα το μαρτυρούσα. Ρωτάμε κάποιον ποιο από τα παιδιά του προτιμάει; Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι ένας συγγραφέας σαν τον Γιώργο Ιωάννου σημάδεψε βαθιά, περισσότερο από κάθε άλλον χωρίς αμφιβολία, την ευαισθησία και το γράψιμό μου.
E. B. S. : - Το γαλλικό και γαλλόφωνο κοινό έρχεται σε επαφή με την ελληνική λογοτεχνία της πολύ πρόσφατης περιόδου χάρη σε αυτήν τη "διεπαφή" που αντιπροσωπεύετε. Ξέρουμε πόσο πολύ ενδιαφέρεστε για αυτόν τον πολιτιστικό χώρο, αλλά αγνοούμε πώς επιλέγετε τα προς μετάφραση κείμενα. Δεν υπάρχει μερικές φορές ο κίνδυνος (ειδικά στην περίπτωση των ανθολογιών) να αφήνουμε στην άκρη σημαντικά ονόματα; Ποια είναι τα κριτήρια που καθοδηγούν τις επιλογές σας πριν από τη μετάφραση;
M. V. : - Έχω πολύ λίγο χρόνο για να διαβάζω! Πρέπει λοιπόν να εμπιστευτώ ένα δίκτυο Ελλήνων πληροφοριοδοτών, συγγραφέων, ποιητών, δημοσιογράφων ή απλών αναγνωστών, που μου επισημαίνουν τι κατά τη γνώμη τους αξίζει τον κόπο. Τα προσωπικά μου γούστα είναι σημαντικά, αλλά όχι καθοριστικά: μερικές φορές μεταφράζω έναν αναμφισβήτητα σημαντικό συγγραφέα, παρότι δεν νιώθω πολύ κοντά σε αυτόν. Από την άλλη πλευρά, συμβαίνει επίσης να δίνω μάχη για να επιβάλω έναν σχετικά άγνωστο συγγραφέα τον οποίο λατρεύω. Δύο από τις μεγαλύτερες εμπορικές μου επιτυχίες, η Τζιοκόντα του Νίκου Κοκαντζή και ο Ζωγράφος και ο πειρατής του Κώστα Χατζαργύρη, δεν έτυχαν μεγάλης αποδοχής στη χώρα τους. Για την ανθολογία Ποίηση / Gallimard, η οποία επρόκειτο να εκπροσωπήσει σχεδόν αποκλειστικά τη σημερινή ελληνική ποίηση, ζήτησα λίστες ονομάτων από διάφορους ειδικούς πριν κάνω την τελική επιλογή μόνος μου.
E. B. S. : - Η υποτροφία του Ευρωπαϊκού Βραβείου Λογοτεχνίας του 2010, που σας δόθηκε για την απόδοση στα γαλλικά του έργου μιας πολύ σημαντικής Ελληνίδας ποιήτριας, της Κικής Δημουλά, καθώς και για το σύνολο του έργου σας πάνω στην ελληνική σύγχρονη λογοτεχνία, είναι μια ωραία αναγνώριση, στο υψηλότερο επίπεδο, του ρόλου του μεταφραστή σε αυτήν την αμοιβαία γνωριμία λαών και πολιτισμών. Ποια είναι η ιδιαιτερότητα αυτού του βραβείου; Ποια συνέχεια πρόκειται να υπάρξει, και πως σκοπεύετε να χρησιμοποιήσετε το βραβείο αυτό;
M. V. : -Το "ευρωπαϊκό" αυτό βραβείο οφείλει την ονομασία του στο γεγονός ότι επιβραβεύει έναν Ευρωπαίο συγγραφέα, αλλά η κριτική επιτροπή του είναι καθαρά γαλλική... Ο αντίκτυπός του απέχει πολύ από το είναι ίδιο με του Νόμπελ! Αλλά η κριτική επιτροπή έκανε πάντα αξιόλογες επιλογές, και η διάκριση αυτή με κάνει ακόμη πιο χαρούμενο επειδή έρχεται την κατάλληλη στιγμή για να ανεβάσει λίγο το ηθικό των Ελλήνων, που σπάνια υπήρξε τόσο χαμηλό... Η οικονομική ανταμοιβή είναι προφανώς καλοδεχούμενη, σε μια εποχή που οι εκδότες πληρώνουν όλο και πιο λίγα, αλλά το θετικό του βραβείου είναι πάνω απ 'όλα ότι στρέφει την προσοχή, μέσω της Κίκης Δημούλας, σε όλη την ελληνική ποίηση. Αυτή το βραβείο, για παράδειγμα, παρακίνησε τις εκδόσεις Gallimard να δημοσιεύσουν τη Δημουλά και ελπίζω ότι θα ακολουθήσουν και άλλες παραγγελίες.
E. B. S. : - Ως μέλος πολλών σημαντικών επιτροπών, αλλά και ως αναγνώστης, τι εκτιμάτε περισσότερο στο έργο ενός μεταφραστή λογοτεχνίας;
Μ. V. : - Το φοβερό είναι ότι τα σφάλματα μιας μετάφρασης, γενικά, αμέσως φαίνονται, ενώ οι αρετές είναι αόρατες. Για να είναι επιτυχημένο το αποτέλεσμα, πρέπει να εξαφανίζεσαι!
Ωστόσο, το να διαβάζεις μια καλή μετάφραση είναι σαν να διαβάζεις ένα καλό κείμενο στη δική σου γλώσσα: αναπνέει, ηχεί αληθινά, νιώθουμε μία άνεση, μία σαφήνεια. Λέμε τότε: αυτός, ξέρει πού πηγαίνει. Η εντύπωση μπορεί να είναι παραπλανητική, μπορεί ο μεταφραστής να έχει αλλοιώσει το πρωτότυπο και αυτό δεν είναι καθόλου καλό, φυσικά, αλλά γενικά το προτιμάω από την αντίστροφη υπερβολή. Δείτε τον ιστότοπό μου όπου συγκρίνω τις δύο γαλλικές μεταφράσεις του Dashiell Hammett: η πρώτη, η πιο παλιά, καταφεύγει σε κάποιες αφόρητες αυθαιρεσίες, αλλά συνολικά είναι ζωντανή, έχει δυναμισμό, οι συντομεύσεις της έχουν συνταιριάξει με τον βαθύ ρυθμό του κειμένου, ενώ η νέα μετάφραση, πολύ πιο κυριολεκτική, πιο σεβαστική, πιο πιστή στη στενή έννοια, είναι τελικά αδέξια και άγευστη και τελικά προδίδει τον Hammett πολύ πιο σοβαρά.
E. B. S. : - 'Οταν διαβάζω τα έργα "προσωπικής γραφής" σας, έλκομαι πάνω απ 'όλα από αυτήν τη μουσική της μνήμης, που ξέρετε τόσο καλά να διοχετεύετε στην πρόζα σας, στο όριο των εξομολογήσεων, της εγωγραφίας, του δοκιμίου. Αλλά και από αυτήν την ολοένα καινούργια προοπτική για τη γλώσσα, από την ικανότητά σας να μετατρέπετε οποιοδήποτε κείμενο σε ένα επινοητικό παιχνίδι. Πώς θα καθορίζατε εσείς ο ίδιος τη γραφή σας;
Μ. V. : - Ξεκινώ από μικρά πράγματα που έχω βιώσει ή παρατηρήσει προσωπικά, πρόσφατα ή στο παρελθόν. Προσπαθώ να διευρύνω την εικόνα, να συσχετίσω αυτό το μικρό γεγονός με άλλα, για να κατανοήσω καλύτερα τα πράγματα και τους ανθρώπους γύρω μου. Σχεδόν πάντα γράφω σύντομα κείμενα, τα οποία για μένα είναι σαν μια αέναη αναζήτηση, κάθε φορά από μια ελαφρώς διαφορετική οπτική γωνία. Στην πραγματικότητα, δεν ξέρω τι ψάχνω. Το να ξέρεις, αυτό θα ήταν το τέλος της γραφής ... Δεν ξέρω καν πως να ονομάσω αυτά που γράφω, είναι και εξομολόγηση και δοκίμιο, όντως, και όλο και περισσότερο μου αρέσει να ανακατεύω τις προσεγγίσεις. Το ιδανικό θα ήταν να καταλήξουν να ενώνονται οι διάφορες ενότητες στον ιστότοπό μου (πράγματα που είδα στο Ελάχιστο Ημερολόγιο, αναλύσεις γραφής των Coups de langue, μεταφραστικές σημειώσεις στο Σημειωματάριο του Μεταφραστή) - αφού για μένα βιβλία και ζωή είναι το ίδιο πράγμα.
E. B. S. : - Θα μπορούσατε να μας αποκαλύψετε, στο τέλος της συνομιλίας μας, τι νεότερο παρουσιάζει το "εργοτάξιο" του Volkovitch; Τι υπάρχει τώρα στο γραφείο του μεταφραστή; Και σ' εκείνο του πεζογράφου;
M. V. : - Στο τραπέζι του μεταφραστή, υπάρχει κυρίως η μετάφραση ενός ογκώδους μυθιστορήματος που διακόπτεται συνεχώς εδώ και μήνες από περιστασιακές εργασίες, μικρές παραγγελίες που φτάνουν χωρίς προειδοποίηση, κείμενα παρουσίασης που πρέπει να συνταχτούν, δοκιμαστικά που πρέπει να διορθωθούν, αλληλογραφία... Ο ίδιος ο συγγραφέας προσπαθεί να χωθεί στους ελεύθερους χώρους. Συνήθως τη βρίσκει το βράδυ. Δεν έχει μεγάλα σχέδια αυτή τη στιγμή, ο καημένος, δεν τον αφήνουν τα κείμενα που πρέπει να συντάξει για τον ιστότοπο, μία πλήρη απασχόληση που καταλαμβάνει την τελευταία εβδομάδα του μήνα. Ένα μεγάλο μακροπρόθεσμο έργο: μια αναθεωρημένη και επαυξημένη έκδοση του Verbier, που να συμπεριλαμβάνει τα Coups de langue που δημοσιεύονται σε έντυπη ή διαδικτυακή έκδοση και μια σειρά από μη δημοσιευμένες σημειώσεις. Αλλά πότε; Δεν θέλω να δίνω την εντύπωση ότι παραπονιέμαι. Μου αρέσει αυτή η εναλλαγή μεταξύ γραφής και μετάφρασης. Η μία με ξεκουράζει από την άλλη.
E. B. S. : - Σας ευχαριστώ, Michel Volkovich, και, εξ ονόματος της ομάδας και των αναγνωστών του Μεταφραστικού Εργαστηρίου, σας εύχομαι πολλούς άλλους τίτλους στη βιβλιογραφία σας και άλλα (σημαντικά!) λογοτεχνικά βραβεία στο μέλλον!
