Ο Παναΐτ Ιστράτι
και η οικογένεια Καζαντζάκη
•
"Ο Παναΐτ αντιμάχεται μόνος του την καταχθόνια μηχανή. Οι γάλλοι φίλοι του για τους οποίους θα έδινε και το κεφάλι του τον συκοφαντούν".
Ελένη Σαμίου-Καζαντζάκη, Η αληθινή τραγωδία του Παναΐτ Ιστράτι, Σαντιάγκο της Χιλής, 1937 (ακυκλοφόρητο στα ελληνικά)
Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη
• Κεφαλονιά, 28 Ιουλίου 2013
Δημοτικό Θέατρο Αργοστολίου. Διάλεξη της Elena Lazar, διευθύντριας του εκδοτικού οίκου Ομόνοια (Βουκουρέστι), πρέσβειρας Ελληνισμού, μέλους της συντονιστικής επιτροπής της ΔΕΦΝΚ, με θέμα: Ο Παναΐτ Ιστράτι και η οικογένεια Καζαντζάκη.
Elena Lazar: Ο Παναΐτ Ιστράτι και η οικογένεια Καζαντζάκη.
Σας παρακαλώ να μου επιτρέψετε κατ'αρχάς μια σύντομη εισαγωγή. Οφείλω την αποψινή μου παρουσία στο καταπληκτικό σας νησί στον κύριο Χρίστο Κατσάνη τον οποίο γνώρισα στο Βουκουρέστι πριν από μερικά χρόνια (το 2007) για μόνο μισή ώρα. Του έχω προσφέρει τότε μερικά δείγματα της δουλειάς μου στον εκδοτικό οίκο "Ομόνοια" και του μιλήσα για τις αμέτρητες προτεραιότητες που είχα σχεδιάσει τότε όσον αφορά την προβολή στην Ρουμανία των Ελληνικών Γραμματών, και γενικότερα του ελληνικού πολιτισμού. Δεν ξέρω πόσα κατάφερα να του εξιστορήσω σε μισή ώρα (αμφιβάλλω αν πρόλαβε να μου πει δύο λέξεις, τόσο ορμητική ήταν η συνηγορία μου), φαίνεται όμως οτι κατάφερα να τον πείσω και να έχω κοντά μου όλα αυτά τα χρόνια έναν πιστό οπαδό για μια καλύτερη γνώση του Ελληνισμού που βλάστησε και άνθισε στο έδαφος της Ρουμανίας. Του έλεγα τότε, και δεν κουράζομαι να το υπογραμμίσω τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, ότι στο κεφάλαιο αυτό, παρά την πλούσια βιβλιογραφία που θα μπορούσε να γεμίζει τα ράφια μιάς εντυπωσιακής ρουμανο-ελληνικής βιβλιοθήκης, υπάρχουν ακόμα πολλά κενά, υπάρχει δουλειά για πολλές γενιές ερευνητών από δω και πέρα. [Η επιστημονική έρευνα δεν ήταν ποτέ το "χαιδεμένο παιδί" των χορηγών, πάντα υπήρξαν δύσκολες, αντίξοες συνθήκες, αλλά αυτό δεν πρέπει να μας αποθαρρύνει, δεν πρέπει να μας αναγκάζει να καταθέσουμε τα όπλα].
'Ενα από τα κενά αυτά, αν και γράφτηκαν πολλά πάνω στο θέμα, είναι και το "ελληνικό κεφάλαιο" της βιογραφίας του Παναΐτ Ιστράτι, μιας χειμαρρώδους βιογραφίας που έχει όλα τα συστατικά (το αλάτι και το πιπέρι, όπως λέμε) μιας συνταγής τύπου Hollywood. Πολλές ερωτήσεις τέθηκαν γύρω από τη βιογραφία του, σε πολλές υπάρχουν ικανοποιητικές απαντήσεις, αρκέτες όμως μένουν ακόμα και σήμερα αναπάντητες. 'Οπως είναι εκείνη σχετικά με τον χαρακτηρισμό του. Είναι Ρουμάνος; Είναι 'Ελληνας; Είναι Γάλλος; 'Η μήπως Ρουμανο-ελληνο-γάλλος; Μια ανάλογη ερώτηση τέθηκε τον 19ο αιώνα σχετικά με την Dora d'Istria η οποία θεωρείται Ρουμάνα (επειδή γεννήθηκε στο Βουκουρέστι), Αλβανή (επειδή οι ρίζες της οικογένειάς της βρίσκονται στη σημερινή Αλβανία), και Ρωσίδα (καθότι ήταν παντρεμένη με Ρώσο πρίγκιπα). Θα μπορούσαν να την διεκδικήσουν και οι Γάλλοι, επειδή έγραψε τα περισσότερα έργα της στα γαλλικά. Η Dora d'Istria ήταν ταυτόχρονα Ελληνίδα [να υπενθυμίσουμε εδώ ότι γίνεται το 1860 "επίτιμη πολίτης της Ελλάδας". Είναι η δεύτερη, μετά το Byron, που φέρει αυτό τον τιμητικό τίτλο του νεοσύστατου ελεύθερου κράτους. Από τα έργα της Dora d'Istria, αφιερωμένα στην Ελλάδα, διακρίνεται η μελέτη για την ποίηση στα νησιά του Ιονίου]. Μια ρουμάνα ειδικός, η ιστορικός Georgeta Filitti, προτείνει τον όρο "πολίτης του κόσμου" που ίσως είναι ο πλέον κατάλληλος. 'Ισως αυτός είναι ό όρος που ταιριάζει θαυμάσια και στον Ιστράτι. Τον Ιστράτι τον διεκδικούν δύο λογοτεχνίες, η γαλλική και η ρουμάνικη. Έχει δικαίωμα πολίτη στην ιστορία τους, και ίσως και στην ελληνική. "Ελληνορουμάνος γαλλοφώνος πεζογράφος", αναφέρει το Παγκόσμιο βιογραφικό λεξικό της Εκδοτικής Αθηνών (1991). "Ελληνο-ρουμάνος πεζογράφος", γράφει και ο κριτικός Αλέξης Ζήρας στο λήμμα Ιστράτι που περιλαμβάνεται στο ογκώδες Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας που κυκλοφόρησε στις Εκδόσεις Πατάκη το 2007. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο συγγραφέας Ιστράτι ενσωματώνεται στη σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία. Ολες οι ελληνικές εγκυκλοπαίδειες από την περίοδο του μεσοπολέμου και πέρα αφιερώνουν λήμματα στον "ελληνο-ρουμάνο" συγγραφέα. Κατά την γνώμη μου, πρόκειται για μια σωστή πράξη – υπάρχουν πολλά επιχειρήματα υπέρ, αν και είμαι σίγουρη ότι αρκετοί Ρουμάνοι ειδικοί, ίσως και Γάλλοι, θα έχουν, με τη σειρά τους, τα δικά τους επιχειρήματα κατά. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ και την απάντηση του ιδίου του συγγραφέα: "δεν έχει σημασία πόσο κοσμοπολίτης είμαι από τη γέννησή μου, πόσο αλήτης είμαι, ερωτευμένους με τους απέραντους ορίζοντες, όπως με βλέπετε εγώ παραμένω ωστόσο Ρουμάνος, από τη μητέρα μου, τη γλώσσα και την όμορφή μου Βραίλα, 'Ελληνας από τον πατέρα και την αγαπημένη του πατρίδα". Χαίρομαι, λοιπόν, αφάνταστα που βρίσκομαι απόψε στην αγαπημένη πατρίδα του πατέρα του Παναίτ Ιστράτι, όπου ο συγγραφέας δεν ευτύχησε να φθάσει, παρά το διακαή του πόθο. Κάπου αλλού ο Ιστράτι σημειώνει: "Από όλους τους λαούς, ο ρουμάνικος και ο ελληνικός είναι οι πιο κοντά στη ψυχή μου. Τους αγαπάω και τους κατανοώ λόγω του αίματος που μου έδωσαν. Τα προτερήματα και τα ελλατώματά τους είναι και δικά μου".
'Οσον αφορά το θέμα της αποψινής ομιλίας, είχα αρκετές δυσκολίες στην επιλογή του. Δεν είμαι ειδικός στον Ιστράτι και στο έργο του. 'Εφθασα στον Ιστράτι χάρη στον 'Ελληνα φίλο του, τον Νίκο Καζαντζάκη. Πριν από χρόνια, το 1994, το πρώτο βράβειο που έλαβα για ρουμάνικη μετάφραση ελληνικού έργου ήταν το βραβείο "Παναΐτ Ιστράτι" και μου απονεμήθηκε για την μετάφραση του Αλέξη Ζορμπά. Στη Γαλλία λειτουργεί, όπως γνωρίζετε, από το 1979 μια πολύ δραστήρια εταιρεία, Les amis de Panait Istrati – ένα είδος "fun-club" avant la lettre, όπως και η εταιρεία Les amis de Nikos Kazantzaki που ιδρύθηκε πριν από 25 χρόνια στη Γενεύη και τώρα αριθμεί περίπου 3000 μέλη σε 104 χώρες του κόσμου. Στη Ρουμανία δραστηριοποιούνται τμήματα των δυο εταιρειών. Από τότε η σχέση μου με το ρουμάνικο τμήμα της Διεθνούς Εταιρείας "Φίλοι του Παναίτ Ιστρατι" είναι πολύ στενή. Τα τμήματα αυτά διοργανώνουν μαζί τις εκδηλώσεις τους. Κάθε φορά που γίνεται λόγος για τον Ιστράτι στην Ρουμανία, κάθε φορά που διοργανώνεται μια εκδήλωση αφιερωμένη στον Ιστράτι αποκλείεται να μην γίνει λόγος και για τον Καζαντζάκη. Και το αντίστροφο. Οι δύο συγγραφείς παραμένουν, λοιπόν, συνδεδεμένοι στη Ρουμανία όπως και σε πολλά άλλα μέρη του κόμσου.
Συνδέονται και στις σελίδες ενός πολυ ενδιαφέροντος βιβλίου που κυκλοφόρησε στο Βουκουρέστι στα τέλη του 2006 με τίτλο Συγγραφείς ανάμεσα σε σειρήνες και υπότιτλο Η διήγηση και η ζωή του διηγητή, ο Παναΐτ Ιστράτι και ο Νίκος Καζαντζάκης. Ο συγγραφέας του, ο Φλορίν Βασιλέσκου, είναι ερευνητής στο Γλωσσολογικό Ινστιτούτο Βουκουρεστίου. Το έργο αυτό που αποτελεί μια λεπτομερειακή συγκριτική μελέτη των διηγητικών τρόπων των δύο συγγραφέων αποκαλύπτει εκλεκτικές συγγένειες από τις πιο εκπληκτικές αλλά και ευχάριστες. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ μερικά συμπεράσματα του Ρουμάνου ερευνητή. Κατά την γνώμη του, οι δύο συγγραφείς αποτελούν ξεχωριστή περίπτωση στη σύγχρονη παγκόσμια λογοτεχνία. Οι δύο θεωρήθηκαν με το πέρασμα του χρόνου ταυτόχρονα σπουδαίοι αλλά και δευτερεύοντες. Οι δύο πεζογράφοι προκάλεσαν θαυμασμό αλλά και επιφυλάξεις. Και οι υπογράμμισαν την σημασία του ήθους για την συγγραφική τέχνη. Και οι δύο συγγενεύουν όσον αφορά όχι μόνο την εθνική ρίζα και την φιλία τους, αλλά και τους λογοτεχνικούς τρόπους της πεζογραφικής τους τέχνης. Το χάρισμα των δύο διηγητών προέρχεται από την λαϊκή φλέβα του μυθικού ρεαλισμού. Το έργο των δύο συγκρίθηκε συχνά με το έργο του Albert Camus. Αρκετές ομοιότητες υπάρχουν και ανάμεσα στις βιογραφίες των περίφημων ηρώων τους. Οι χαρακτήρες του Αντριάν Ζωγράφη και του Αλέξη Ζορμπά είναι στενά συνδεδεμένοι με την πραγματική πνευματική βιογραφία των συγγραφέων που τους έκαναν αξιομνημόνευτους. Ο Ιστράτι και ο Καζαντζάκης γίνονται οι ίδιοι ήρωες των πεζογραφημάτων τους. Και οι δύο δηλώνουν την εμπιστοσύνη τους στην μοίρα των ανθρώπων που διψάνε για ελευθερία και παλεύουν για την κατάκτησή της, αν και η εμπιστοσύνη αυτή σφραγίζεται συχνά από πίκρα και απογοήτευση. Η Μεσόγειος είναι κοινός χώρος που αποτελεί ανείπωτη έλξη για τους δύο συγγραφείς. Ποιητική μονογραφία της ζωής του αλήτη το έργο του Ιστράτι, μονογραφία της ιδέας της ελευθερίας, κατά μια γνωστή έκφραση, το έργο του Καζαντζάκη .
Μία από τις πολλές πτυχές που συγκροτούν το "ελληνικό κεφάλαιο" της βιογραφίας του πολίτη του κόσμου Παναΐτ Ιστράτι είναι η σχέση του με τον Νίκο Καζαντζάκη και τη σύντροφό του Ελένη. Εχοντας υπόψη τις φετινές επετείους – 130 χρόνια από την γέννηση του Νίκου Καζαντζάκη, 110 χρόνια από την γέννηση της Ελένης Καζαντζάκη, 25 χρόνια από την ίδρυση της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων του Νίκου Καζαντζάκη, σκέφτηκα οτι θα άξίζε να επικαλεστούμε απόψε μερικές στιγμές από την κοινή τους πορεία. Ως άλλο επιχείρημα – θα ήθελα η αποψινή μου ομιλία να αποτελέσει ένα είδος avant-première στην επέτειο του 2014, όταν θα γιορτάζουμε τα 130 χρόνια από την γέννηση, στις 10 Αυγούστου, του Παναΐτ Ιστράτι.
Η 13η Νοεμβρίου 1927 παρέμεινε ένα ορόσημο στην λογοτεχνική ιστοριογραφία του πρώτου μισού του 20ου αιώνα. Δύο συγγραφείς που θα γράψουν λαμπερά κεφάλαια στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ένας γεννημένος στην Κρήτη, ο άλλος στην όχθη του Δούναβη, στη Βραΐλα, αλλά με νησιώτικες /κεφαλονιτικές ρίζες, συναντιούνται στη Μόσχα, ως προσκεκλημένοι της σοβιετικής κυβέρνησης στην 10η επέτειο της Επανάστασης. Ο Παναΐτ ερχόταν, για πρώτη φορά, από το Παρίσι, ως αντιπρόεδρος της Εταιρείας Φίλων της Σοβιετικής Ενωσης, ο Νίκος, δηλωμένος θαυμαστής της Οκτωβριανής Επανάστασης, βρισκόταν εκεί για τρίτη φορά. Ενταγμένοι και οι δυό τους στο μέτωπο της Αριστεράς της εποχής εκείνης. Η γνωριμία τους και η πορεία της φιλίας τους είναι γνωστές, οι δύο μίλησαν και περιέγραψαν, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, αυτές τις μοναδικές, αξέχαστες για τους δύο, στιγμές.
Αν και το πρώτο μυθιστόρημά του Κυρά Κυραλίνα κυκλοφόρησε ήδη από το 1925 στην Αθήνα χάρη στην μετάφραση του λεμεσιανού δοκιμιογράφου και δημοσιογράφου Αιμίλιου Χουρμούζιου (1904-1973, από το θάνατό του συμπληρώνονται φέτος 40 χρόνια και του χρόνου θα τιμήσουμε την εκατονταετηρίδα του), στενού φίλου του Νίκου Καζαντζάκη, ο Ιστράτι οφείλει όμως την θριαμβευτική του είσοδο στην ελληνική σκηνή στον Κρητικό. Την 31η Δεκεμβρίου του 1927 οι αναγνώστες της αθηναϊκής καθημερινής εφημερίδας Πρωία θα διάβασουν ένα ένθερμο άρθρο για τον πεζογράφο από την Βραϊλα που φέρει την υπογραφή του Κρητικού. Με τη σειρά του, ο Ιστράτι υπογράφει, τον Ιούλιο του 1928, στην εφημερίδα Le Monde ένα εγκωμιαστικό κείμενο για τον Καζαντζάκη. Το άρθρο του Ιστράτι είναι το πρώτο κείμενο που καθιερώνει τον Καζαντζάκη σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στην Αθήνα, το Φεβρουάριο του 1928 θα ξεκινήσει να γράφει ο Ιστράτι το μυθιστόρημά του Τα γαïδουράγκαθα του Μπαραγκάν, έργο που, αν δεν κάνω λάθος, περιμένει και σήμερα υπομονετικά τον Ελληνα μεταφραστή του.
Το 1928 θα κυκλοφορήσει στην Αθήνα, στη σειρά Κοσμοπολίτικη βιβλιοθήκη της Εκδοτικής Εταιρείας Κοραή, η δεύτερη ελληνική μετάφραση έργου του Ιστράτι, Ο Μπάρμπα Αγγελής. Μπορούμε να υποθέσουμε, χωρίς να απέχουμε πολύ από την αλήθεια, ότι και η μετάφραση αυτή οφείλεται στην πρωτοβουλία ή στην προτροπή του Καζαντζάκη. Γιατί; Επειδή η μεταφράστρια δεν είναι άλλη από την Ηρακλειώτισσα Γαλάτεια Καζαντζάκη (1881-1962), μια πολύπλευρη προσωπικότητα στο χώρο των Ελληνικών Γραμμάτων. Μετά τη μετάφραση, το 1931, στις Εκδόσεις 'Ομηρος της Νεραντζούλας, το έργο του Ιστράτι θα περάσει στην Ελλάδα, όπως και στη Ρουμανία και αλλού, στη σκιά (άλλες μεταφράσεις ή επανεκδόσεις έργων του θα γίνουν την έβδομη και την όγδοη δεκαετία του περασμένου αιώνα). Το όνομά του όμως θα μένει σταθερά στην επικαιρότητα, πράγμα που οφείλεται κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, στον Νίκο και στην Ελένη Καζαντζάκη.
Χωρίς την πολύτιμη συμβολή της οικογένειας Καζαντζάκη, η λογοτεχνική ιστοριογραφία δεν θα μπορούσε να αναπαραστάσει αυτό το καίριο, "νευραλγικό" θα έλεγα, επεισόδιο της βιογραφίας του Ιστράτι – το ταξίδι στην Σοβιετική 'Ενωση και η δυνατή αντίδραση που του προκάλεσε η διαπίστωση ότι ανάμεσα στο κομμουνιστικό credo και την ωμή, απερίγραπτα σκληρή πραγματικότητα υπήρξε μια απόσταση όπως από τον ουρανό στη γή. Το γεγονός αυτό, με τόσες δυσάρεστες συνέπειες για τον Παναίτ, περιγράφεται από τρεις συνταξιδιώτες – από τον ίδιο τον Παναΐτ, στο περίφημο και πολυσυζητημένο κείμενό του Εξομολόγηση ενός ηττημένου και, στη συνέχεια, στην Εξομολόγηση για τους ηττημένους, από τον Καζαντζάκη σε δύο από τα έργα του – στη δίτομη έκδοση με τα ταξιδιωτικά του, το 1928, Τι είδα στην Ρωσία καθώς και στο φιλοσοφικό δοκίμιο Toda-Raba (με υπότιτλο Moscou a criέ), που έγραψε στα γαλλικά το 1934, [αξίζει να σημιωθεί εδώ οτι η ελληνική έκδοση του Toda-Raba, που κυκλοφόρησε το 1956 στον αθηναϊκό εκδοτικό οίκο Δίφρος περιλαμβάνει ως πρόλογο το κείμενο με τίτλο 'Ενας ταξιδιώτης του Ιστράτι, που είναι και το κύριο πρόσωπο του έργου με το όνομα Αζάδ].
Η τρίτη μαρτυρία για το ταξίδι στη Ρωσία, για τον Ιστράτι και την σχέση του με τον Καζαντζάκη ανήκει στην Ελένη Σαμίου, όπως λεγόταν τότε η μελλοντική δεύτερη σύζηγος του Καζαντζάκη, η οποία έγραψε, περίπου επτά χρόνια μετά τα γεγονότα, το βιβλίο της Η αληθινή τραγωδία του Παναΐτ Ιστράτι. Το βιβλίο, το δεύτερό της μετά το Μαχάτμα Γκάντι, μια άγια ζωή, γραμμένο στα γαλλικά, μεταφράστηκε στα ισπανικά και δημοσιεύτηκε στο Σαντιάγκο της Χιλής, το 1938. Από τότε δεν επανεκδόθηκε και παρά το γεγονός ότι αναφέρεται στις βιβλιογραφίες, το βιβλίο είχε περιορισμένη κυκλοφορία και λίγοι είχαν στα χέρια τους την πρωτότυπη εκδοση στα ισπανικά. Στις Εκδόσεις Istros κυκλοφόρησε υπό την αιγίδα του Μουσείου της Βραΐλας στις αρχές Φεβρουαρίου του 2013 (και παρουσιάστηκε στο Ιάσιο και στη Βραΐλα τον Φεβρουάριο, την ημέρα που γεννήθηκε ο Νίκος Καζαντζάκης και πέθανε, το 2004, η Ελένη), η πρώτη ρουμάνικη μετάφραση του έργου που η Ελένη Σαμίου-Καζαντζάκη αφιέρωσε στον Ρουμανο-ελληνο-γάλλο συγγραφέα Παναΐτ Ιστράτι. Η ρουμανική έκδοση είναι η πρώτη που γίνεται στα τρια τέταρτα του αιώνα που πέρασαν από τότε.
Από τον Αύγουστο μέχρι τον Δεκέμβρη του 1928, ο Παναΐτ Ιστράτι ταξιδεύει, όπως είναι γνωστό, μαζί με τον φίλο του Νίκο Καζαντζάκη στην Σοβιετική 'Ενωση. Οι δύο συγγραφείς συνοδεύονται από τις φίλες τους, από την Μπιλιλί (μια νέα Γενοβέζα) ο πρώτος, από την Αθηναία Ελένη Σαμίου, ο Κρητικός. Η ιστορία αυτού του συγκλονιστικού ταξιδιού που περιγράφεται από την Ελένη Σαμίου έχει ανεκτίμητη αποδεικτική αξία για την βιογραφία των δύο σπουδαίων συγγραφέων, όπως τονίζει στην περιεκτική εισαγωγική μελέτη του, ο καθηγητής Zamfir Bălan, ένας από τους πιο έμπειρους εξηγητές του έργου του Ιστράτι, διευθυντής του Μουσείου "Παναΐτ Ιστρίατι" της Βραΐλας. Φέτος κυκλοφόρησε στο Παρίσι, με την οικονομική υποστήριξη του Ρουμάνικου Πολιτιστικού Ινστιτούτου, η πρώτη (πρωτότυπη) γαλλική έκδοση του έργου, με τίτλο La véritable tragédie de Panaït Istrati, που περιλαμβάνει και την αλληλογραφία του Παναΐτ Ιστράτι με τον Κρητικό φίλο του.
Οι δύο εκδόσεις αποτελούν, θα έλεγα, φόρο τιμής από ρουμανικής πλευράς σε μια από τις πιο ένθερμες και σταθερές φίλες της Ρουμανίας. Η οικογένεια Καζαντζάκη αγαπούσε την γεννέτειρα του φίλου τους από την Βραΐλα. Μετά τον θάνατο του συζήγου της, η Ελένη ταξίδεψε στην Ρουμανία, όπου είχε πολλούς φίλους – ανάμεσά τους αναφερώ εδώ τον Περικλή Μαρτινέσκου, που μετέφρασε κείμενα του Καζαντζάκη από το 1934, ταξίδεψε στην Αίγινα και γνώρισε τον συγγραφέα που θαύμαζε, καθώς και την αείμνηστη Πολυξένη Καραμπί από το Γαλάτσι, μεταφράστρια έργων του Καζαντζάκη και του βραβευμένου από την Ακαδημία Αθηνών βιβλίου της Ελένης Ο Ασυμβίβαστος. Η Ελένη ενθάρρυνε την προβολή του έργου του Νίκου με αποτέλεσμα να είναι σήμερα ο Νίκος Καζαντζάκης ο πιο μεταφρασμένος Ελληνας συγγραφέας στην πατρίδα του Ιστράτι [πολλά από τα έργα του έχουν από δυο διαφορετικές μεταφράσεις, ο Αλέξης Ζορμπάς σημειώνει ρεκόρ εκδόσεων (8), ενώ ο Χριστός ξανασταυρώνεται σημειώνει ρεκόρ τιράζ (100 000 αντίτυπα).
Το βιβλίο που η Ελένη Σαμίου αφιέρωσε στον Ιστράτι αποτελεί, αναμφίβολα, απαραίτητη πηγή για τους μελετητές – το έργο προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες που δεν θα βρει κανείς στις αφηγήσεις των άλλων συνταξιδιωτών, συμπληρώνοντας ταυτόχρονα, για να δανειστώ την έκφραση του καθηγητή Bălan, "το τεράστιο παζλ που οικοδομήθηκε πάνω στο θέμα του ταξιδιού στη Σοβιετική Ενωση των δύο συγγραφέων και των νεαρών συντρόφων τους". Πέρα από τα γεγονότα στα οποία ήταν αυτόπτης μάρτυρας, η Ελένη γνωρίζει πολλά βιογραφικά στοιχεία για τον ηρωά της, από την φίλη του Ιστράτι, Μπιλιλί (την οποία γνώρισε στο Παρίσι), και από τον σύντροφό της, τον Νίκο. Η συγγραφέας σημειώνει πιστά, όπως σε ημερολόγιο, όσα είδε και έζησε τότε, και καμία αλλαγή στη θορυβώδη συμπεριφορά του Ρουμάνου με κεφαλονίτικο αίμα φίλου της δεν μένει απαρατήρητη. Το πορτρέτο του Παναΐτ που ζωγραφίζει με στοργή και αγάπη η Ελένη Σαμίου είναι γεμάτο ζωντάνεια και γι'αυτό τον λόγο το έργο αποτελεί ευχάριστη απόλαυση για τους σταθερούς αναγνώστες και θαυμαστές του Παναΐτ και του Νίκου. Μεταφράζω από τα ρουμάνικα ένα εύγλωττο απόσπασμα:
"Ο Παναΐτ καμαρώνει με το ότι είναι Ρουμάνος και λατρεύει την Ρουμανία. Καμαρώνει ταυτόχρονα με το ότι είναι 'Ελληνας, αν και μιλάει σπάνια για την Ελλάδα. Από που προέρχεται αυτή η ένθερμη αγάπη του για την Ρουμανία; Κατά τη γνώμη μου, αυτό οφείλεται στη γλώσσα, επειδή ο Παναΐτ αγαπάει πρωτ' απ' όλα τη ρουμάνικη γλώσσα. Οταν μιλάει τα ρουμάνικα, δεν μπορεί να κρύβει την συγκίνησή του. Συχνά μας απαγγέλει στίχους του Εμινέσκου. Ο Παναΐτ λατρεύει τις λέξεις, τις επιλέγει με αγάπη, τις χαϊδεύει. Δεν θα ξεχάσω ποτέ πως προφορούσε μια ελληνική λέξη που του φαινόταν πολύ ωραία – Ελα, έλα, έλα, καλούσε αυτός, όπως καλείς ένα πουλάκι για να έρθει να ραμφίσει στην παλάμη σου. Ελα, έλα, έλα, καλούσε με την τρυφερή του φωνή. Και όταν η ζητούμενη λέξη εμφανιζόταν επί τέλους, όπως ένα πουλί που πλησιάζει και χτυπά με φόβο τις φτερούγες του, ο Παναΐτ σηκωνόταν, προσπαθούσε να ηρεμήσει το πουλί, να το καλοσωρίσει με το γνωστό και αγαπημένο του χαιρετισμό- Καλώς το! Καλώς το! Και όλο το αναστατωμένο σώμα του έτρεμε από συγκίνηση".
Πλην του το επιτυχημένου πορτρέτου του Παναΐτ, η συγγραφέας επιμένει σ'αυτό που αποκαλεί "την αληθινή τραγωδία" του, προσφέροντας στοιχεία για το καίριο θέμα που προκάλεσε τόσες ατελείωτες συζητήσεις. Πως έφθασε ο Παναΐτ στην σκληρή αντίδρασή του εναντίον του κομμουνισμού, τι πρόκαλεσε την συντριπτική απογοήτευσή του, πως έγιναν τα πράγματα και ο Ιστράτι από ενταγμένο, ορθόδοξο μαρξιστή μεταμορφώθηκε στο πιο αδυσώπητο εχθρό, σε προδότη, κατάσκοπο κτλ. Κατά τη γνώμη της, ο Ιστράτι χάθηκε λόγω της έμφυτής του ειλικρίνειας, του άκαμπτου χαρακτήρα του που δεν μπορούσε να δεχτεί συμβιβασμούς ή παραχωρήσεις. Χωρίς να κατηγορήσει κανέναν, η Ελένη λέει ότι τον Ιστράτι τον έχασαν και οι φίλοι του που δεν έπραξαν τα αδύνατα δυνατά για να τον σώσουν. Οταν το σκάνδαλο ξέσπασε, κανένας από τους φίλους του δεν προσπάθησε να σταματήσει τη πλημμύρα των κατηγοριών που εκτοξεύτηκαν εις βάρος του. Η τραγωδία του Ιστράτι θα μπορούσε να αποφευχθεί. Το συμπέρασμά της, μας λέει ο καθηγητής Bălan, είναι καθαρό, χωρίς διφορούμενο. "Ο Παναΐτ, καταλήγει η συγγραφέας, έπεσε θύμα του παρορμητικού του χαρακτήρα και των αδιάφορων και σκληρών του φίλων".
Πολλά είναι τα στοιχεία που ρίχνουν φως όχι μόνον πάνω στις διαμάχες των δύο συγγραφέων, αλλά κυρίως πάνω στα πολιτικά θέματα που οδήγησαν στο τόσο θλιβερό για τον Ιστράτι επίλογο. Απομένει στους ιστοριογράφους η υποχρέωση να εξακριβώσουν και να διαφωτίσουν όλα αυτά. Το βιβλίο της Ελένης Σαμίου Καζαντζάκη είναι, πριν απ' όλα, η ιστορία μιας εξαιρετικής φιλίας. Χάρη στους ήρωές της, ταξιδέψαμε από τη Κρήτη στην Βραΐλα, από την Βραΐλα και το Βουκουρέστι στη Κεφαλονιά. Από τις σελίδες που ξεφυλλίσαμε μαζί απόψε, αξίζει να κρατήσουμε αυτό το δίδαγμα στο οποίο ο Ιστράτι και ο Καζαντζάκης πίστευαν ακράδαντα (και θα δανειστώ πάλι εδώ την τελευταία φράση του προλόγου του καθηγητή Bălan): "πέρα από ματαιδοξίες, πέρα από ιδεώδη, πέρα από τις επιλογές που κάνουμε τη μία ή την άλλη στιγμή της ζωής μας, το μόνο που έχει σημασία είναι αυτό που ο Ιστράτι αποκαλούσε "το πιο πολύτιμο αγαθό", ο 'Ανθρωπος!
Elena Lazar
