Οι σαπουνόφουσκες στην τέχνη
Visualising Bubbles (1500–1906)
Hunter Dukes
The Public Domain Review - 19.07.2022
Έχουμε μπει στις σκυλίσιες μέρες του Ιουλίου στο βόρειο ημισφαίριο, με ένα κύμα καύσωνα που σαρώνει την Ευρώπη και με τις σκέψεις πολλών ανθρώπων να στρέφονται προς τη θάλασσα, τη σκιά ή τα πιο δροσερά κλίματα. Γράφοντας για έναν σκιερό κήπο, ο Ισπανός ποιητής Luis Cernuda (στη μετάφραση του Stephen Kessler) αποτυπώνει τον λήθαργο ενός τέτοιου καιρού και τις ανακουφιστικές απολαύσεις: πώς η καλοκαιρινή ατμόσφαιρα μπορεί να φανεί "ελαφριά, ρευστή- ο κόσμος γυρίζει αργά, σαν μια λεπτή, ιριδίζουσα, εξωπραγματική σαπουνόφουσκα". Ενώ ο αφρός του σαπουνιού υπάρχει τουλάχιστον από την εποχή της Μεσοποταμίας, η ευθραυστότητα, ο ιριδισμός και η παροδικότητα που περιγράφει ο Cernuda άρχισαν να διαστέλλουν την οπτική φαντασία της Δύσης κατά τη διάρκεια του δέκατου έκτου αιώνα. Όπως και η ίδια η ουσία, η οποία συνδέεται με κάθε είδους βρωμιά, οι σαπουνόφουσκες δημιουργούν κολλώδη σύμβολα, προσλαμβάνοντας στο μάτι του καλλιτέχνη ετερόκλητους συσχετισμούς - από την αθωότητα έως τη vanitas, τη φυσική έως την πολιτική.
Εκτός από μια μαϊμού που φαινόταν να φυσάει φυσαλίδες στη δεκαετία του 1480 και τον νεαρό που φυσούσε σε ένα καλάμι στα Παιδικά παιχνίδια του Pieter Bruegel του Πρεσβύτερου (1560), η πρώτη σαπουνόφουσκα στη ζωγραφική αποδίδεται συχνά σε ένα πάνελ στο πίσω μέρος του Πορτρέτου του Adam Wachendorff του Cornelis Ketel (1574). Η μπροστινή όψη δείχνει τον γραμματέα Wachendorff να εκτελεί τα γραπτά του καθήκοντα, κρατώντας μια φρεσκοσφραγισμένη επιστολή πάνω από το μελανοδοχείο και την πένα του. Ωστόσο, το πλαίσιο του πίνακα υπενθυμίζει στον ίδιο ότι η γραφή του, όπως και όλα τα άλλα, θα ξεθωριάσει πολύ σύντομα. "Sermo Dei Æternus Caetera Omnia Caduca", λέει το κείμενο: ο λόγος του Κυρίου είναι παντοτινός και όλα τα άλλα παροδικά. Σε αντίθεση με τον ομιλητή στην περίφημη σκηνή της αποπλάνησης του Andrew Marvell ['Αγγλος ποιητής του 17ου αι. -σ.σ.], ο Ketel δεν επιλέγει "το φτερωτό άρμα του χρόνου" για να ερεθίσει την πλάτη του Wachendorff. Αντ' αυτού, ζωγραφίζει ένα bubble boy. Ωστόσο, όπως και ο ίδιος ο γραφέας, εθελοτυφλούμε απέναντι σε αυτό το σύμβολο της παροδικότητας: το Rijksmuseum δεν έχει μοιραστεί φωτογραφίες από την πίσω όψη, η οποία δείχνει ένα κατσαρομάλλικο putto [ φιγούρα που απεικονίζεται στη ζωγραφική ως παχουλό αρσενικό παιδί, συνήθως γυμνό και μερικές φορές φτερωτό -σ.σ.] να φυσάει φυσαλίδες. Στέφεται από τις ελληνικές λέξεις: Ο άνθρωπος είναι μια φούσκα.
Το Πορτρέτο του Ketel είναι ένα πρώιμο παράδειγμα της χρήσης σαπουνόφουσκας για την αναπαράσταση της vanitas - της παροδικότητας της ζωής και της βεβαιότητας του θανάτου - ενώ το putto του παίζει το ρόλο μιας αλληγορικής φιγούρας που συνδέεται με την εμβληματική παράδοση του homo bulla. Παρόμοιες σκηνές συναντάμε σε φλαμανδικές χαλκογραφίες και πίνακες, που χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα, από τους Raphael Sadeler, Jacques de Gheyn, Hendrick Goltzius και Johannes de Groot. Σε όλες αυτές τις εικόνες, ξέγνοιαστα παιδιά φυσάνε φούσκες στηριζόμενα πάνω σε κρανία, ενώ σβησμένα κεριά και καπνοί από τεφροδόχους δημιουργούν ένα σύννεφο πάνω από το κεφάλι τους. Εδώ υπάρχει ένα είδος αρχέγονης εξίσωσης μεταξύ ζωής και περιβλήματος. Όπως το σαπούνι και το νερό, το πνεύμα δεν μπορεί να διαχωριστεί από την ετυμολογική του σύνδεση με την εκπνοή. "Ποιος σκέφτηκε πρώτος ότι ο κόσμος δεν είναι παρά η σαπουνόφουσκα μιας αναπνοής που περιλαμβάνει τα πάντα;", αναρωτιέται ο φιλόσοφος Peter Sloterdijk στο Bubbles, ενώ, στο Δοκιμίο για τον άνθρωπο, ο Alexander Pope φαντάζεται τα άτομα ως "φυσαλίδες στη θάλασσα της ύλης που μεταφέρεται, / ανεβαίνουν, σπάνε και επιστρέφουν σε αυτή τη θάλασσα". Το 1663 το Boy Blowing Smoke Bubbles του Karel Dujardin φαίνεται να μιλάει για τη λεπτή μεμβράνη μεταξύ των ζωών που βιώνουμε ως ξεχωριστά όντα και αυτού που ο Φρόιντ - μέσα από την αλληλογραφία του με τον Romain Rolland - περιέγραψε ως ωκεάνια έλξη: "μια αίσθηση της "αιωνιότητας", μια αίσθηση απεριόριστου, απέραντου". Στον πίνακα, ένας νεαρός τυλιγμένος με μία πλατιά κορδέλα φυσάει φυσαλίδες ενώ ισορροπεί πάνω σε μία αχιβάδα ανάμεσα σε σκοτεινά και φουρτουνιασμένα νερά. Στη θέση ενός μαργαριταριού, μια γιγαντιαία επιφανειοδραστική σφαίρα βρίσκεται κάτω από το αριστερό του πόδι, το τελευταίο κομμάτι ενός περιδέραιου που προέρχεται από τα βάθη. Αφιερώνοντας χρόνο σε αυτόν τον πίνακα, έχουμε την αίσθηση ότι πρόκειται για “bubbles all the way down", όπως λένε - δηλαδή ότι τα σύνορα μεταξύ ψυχής, σώματος και κόσμου θα μπορούσαν, σε μια στιγμή, να διαρραγούν.
Από τα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα, οι καλλιτέχνες γύρισαν την πλάτη τους στις vanitas και επικεντρώθηκαν στην τεχνική, τη μελαγχολία, τη φυσική και την πολιτική. Η μεγαλύτερη προσοχή στις υλικές λεπτομέρειες των φυσαλίδων μπορεί να προήλθε από το σαπούνι μεγαλύτερης διάρκειας, το οποίο διατίθετο στο εμπόριο ειδικά για φυσήματα από εμπόρους όπως ο Andrew Pears στο Soho. Ένας πίνακας του Jean-Baptiste-Siméon Chardin αμβλύνει την αλληγορία για να αναδείξει τη λάμψη του στρογγυλεμένου όγκου της φυσαλίδας: ένα κυρτό επίπεδο που εκπέμπει αστραφτερό φως. Ο πίνακας του Chardin, υποστηρίζει η μελετήτρια των φυσαλίδων Sabine Mödersheim, σηματοδοτεί μια αλλαγή στις πολιτιστικές αφηγήσεις για την παιδική ηλικία, καθώς οι σαπουνόφουσκες εκφράζουν πλέον "πολύ περισσότερο την προσωπική μελαγχολία, το πένθος για την παιδική ηλικία που χάθηκε, παρά τη γενική ιδέα της vanitas και του φευγαλέου χρόνου".
Αν η σύντομη διάρκεια ζωής της φυσαλίδας ενέπνευσε σκέψεις για τη vanitas και τη μελαγχολία, το σχήμα της αποδείχτηκε ιδανικό για τους νόμους του χρώματος, του φωτός και του χώρου. Το έργο του Pelagio Palagi Isaac Newton scopre la rifrazione della luce του 1827 δείχνει τον επιστήμονα να οδηγείται στην ανακάλυψή του από το υλικό του παιδικού παιχνιδιού. Το κατέγραψε ο Ισαάκ Ντισραέλι με στόμφο στο Curiosities of Literature: "Ο Νεύτωνας χρωστάει στον εαυτό του πολλές από τις μεγάλες ανακαλύψεις του... παρατηρεί τα αγόρια να κάνουν φούσκες και οι ιδιότητες του φωτός εμφανίζονται από μόνες τους!" Εκτός από τη φούσκα ως σώμα, φαίνεται να υπάρχει κι ένας παραλληλισμός μεταξύ αυτής της αφρώδης μορφής και της ύλης της σκέψης - η φούσκα που τραβάει το βλέμμα του Νεύτωνα στο έργο του Palagi είναι ταυτόχρονα μια επίδειξη οπτικής παρεμβολής και μια ζωγραφική τεχνική για την οπτικοποίηση μονάδων ανεξερεύνητης γνώσης, ανακτήσιμης από τον εξωτερικό κόσμο. Μια εκπληκτική mezzotint του 1883 από τον Alexandre-Blaise Desgoffe καταδεικνύει από κοντά τις αρχές της παρεμβολής, εμφανίζοντας ένα καλειδοσκοπικό παράθυρο που καθρεφτίζεται στη σαπουνόφουσκα, η οποία, με τη σειρά της, γίνεται ένα παράθυρο για την κατανόηση των φυσικών ιδιοτήτων του φωτός.
Τον δέκατο ένατο αιώνα είναι αρκετά διαδεδομένη η χρήση καλαμιών για σαπουνόφουσκες σε ένα μικρο-είδος γελοιογραφίας, όπου το ίδιο αστείο γίνεται για διαφορετικές πολιτικές αφορμές. Μια χαλκογραφία χρωματισμένη με το χέρι του 1803 δείχνει τον Γεώργιο Γ' να φυσάει σαπουνόφουσκες, γεμάτες με έναν μικροσκοπικό Ναπολέοντα και τις λέξεις "βάρκες με επίπεδο πάτο", "εισβολή" και "μικρά πλοία". Εν ολίγοις, ο βασιλιάς δεν ανησυχεί. Ο Boney [παρατσούκλι του Ναπολέοντα -σ.σ.] φυσάει κι αυτός σε ένα ανώνυμο χαρακτικό του 1813, όπου κάθεται περιτριγυρισμένος από φυσαλίδες που φέρουν ετικέτες με πρωτεύουσες και χώρες που έχουν κατακτηθεί - πιο πρόσφατη η Ρώμη, προς την οποία κατευθύνεται ο γιος του, βασιλιάς της πόλης από τη μέρα που γεννήθηκε. Εν μέσω της δημιουργίας της "Ευρώπης", η λεκάνη του Ναπολέοντα χύνεται στο πάτωμα, αλλά ο ίδιος δεν έχει αντιληφθεί ακόμη την πτώση της: ένα προμήνυμα για το τι επιφυλάσσει το μέλλον. Το μοτίβο αυτό προσλαμβάνει τη σύγχρονη έννοια της "οικονομικής φούσκας" σε μια εικονογράφηση για τον Puck από τον Udo J. Keppler με τίτλο Wall Street Bubbles:-Always the Same, που δείχνει τον J. P. Morgan ως ταύρο και με τις δύο έννοιες, να φυσάει "φουσκωμένες αξίες" προς έναν αδημονώντα πλήθος: ένα σχόλιο για τον Πανικό του 1901.
Κι έπειτα, φυσικά, υπάρχουν αμέτρητες εικόνες κυρίως για την απλή μαγεία των σαπουνόφουσκων - και είναι όντως εκπληκτικές. Μια παρέα ζωηρών αγοριών μαλώνουν και φτιάχνουν φούσκες σε μια γκραβούρα από τη σειρά της Claudine Bouzonnet-Stella του 1657 Les jeux et plaisirs de l'enfance [τα παιχνίδια και οι απολαύσεις της παιδικής ηλικίας -σ.σ.]· μια χαρούμενη μητέρα δημιουργεί τέλεια στρογγυλά δείγματα για τον γιο της κάτω από μια δαμασκηνιά σε μια ξυλογραφία του Suzuki Harunobu των μέσων του 18ου αιώνα· και διάφορες φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα αποτυπώνουν παιδιά απόλυτα απορροφημένα στο έργο τους. Καθώς εκείνα είναι προσηλωμένα στον μικροσκοπικό φευγαλέο κόσμο που έχουν εκπνεύσει μέσα στη μεμβράνη από σαπούνι, εμείς κάνουμε κάτι διαφορετικό: κοιτάμε μια σκηνή που διατηρεί η κάψουλα της μεμβράνης. Και αυτό μας οδηγεί στον κοίλο πυρήνα των σαπουνόφουσκων στην εικαστική τέχνη, ανεξαρτήτως μέσου. Αποτυπώνοντας την ευθραυστότητά τους, η αναπαράσταση στερεί από τις φυσαλίδες κάτι ουσιώδες για τη μορφή τους - την ικανότητα να μην είναι.
