Ιδανικότερη εποχή για μια ιστορία φαντασμάτων από τον χειμώνα δεν υπάρχει. Οι περισσότερες από αυτές, άλλωστε, γεννήθηκαν γύρω από τη φωτιά, με το κρύο έξω να θερίζει, τον άνεμο να παραμορφώνει τους ήχους και τα κλαδιά των δέντρων να γεννούν απόκοσμους σχηματισμούς.
Όταν κάνουμε λόγο για εμφάνιση φαντάσματος, αναφερόμαστε κατά κύριο λόγο στην εμφάνιση του πνεύματος ενός νεκρού προσώπου. Υπό μία ευρύτερη έννοια, όμως, φάντασμα μπορεί να είναι το αποτύπωμα που αφήνει μια πράξη του παρελθόντος, ένα συναίσθημα που δεν κοινωνήθηκε ποτέ, μια κίνηση αγάπης (ή μίσους) που δεν βρήκε ανταπόκριση και στόχο, μια επιλογή που την κρίσιμη στιγμή δεν προτιμήθηκε, μια τραυματική εμπειρία που προβάλλεται στο διηνεκές.
Αντίστοιχα, ιστορία φαντασμάτων υπό ευρεία έννοια είναι και το «Another Woman» (1988) του Γούντι Άλεν, με την Τζίνα Ρόουλαντς να αναλογίζεται όσα θα είχε κάνει αλλιώς αν δεν ήταν ένας τόσο κλειστός άνθρωπος, είναι και το «Tinker, Tailor, Soldier, Spy» (2011), με τους κατάκοπους κατασκόπους να συλλογίζονται θρηνητικά τη ζωή που άφησαν πίσω στο όνομα ενός καλύτερου κόσμου που δεν μπόρεσαν να φτιάξουν, είναι και η χιτσκοκική «Ρεβέκκα» (1940), με την προηγούμενη οικοδέσποινα του Μάντερλεϊ διαρκώς παρούσα στο μυαλό συζύγου και υπηρετικού προσωπικού.
Για τις ανάγκες της παρούσας λίστας επιλέξαμε ταινίες όπου οι φαντασματικές παρουσίες είναι κυριολεκτικές. Ταινίες ικανές να προσφέρουν γνήσιες ανατριχίλες. Ταινίες που βεβαιώνουν ότι εκείνο που νόμισες πως είδες φευγαλέα στον καθρέφτη του σπιτιού σου ένα βράδυ που σηκώθηκες από το κρεβάτι μισοκοιμισμένος δεν ήταν καθόλου στη φαντασία σου. Tαινίες που έχουν και κάτι ενδιαφέρον να καταθέσουν πάνω στο τι μπορεί να συνιστά ένα φάντασμα, πέρα από το προφανές.
1.
The Uninvited (1944)
Λιούις Άλεν
Ξεχωριστή θέση στον κατάλογο της Universal κατέχει το «Uninvited», που, χάρη στη συλλεκτική κυκλοφορία της Criterion και τη στήριξη του Μάρτιν Σκορσέζε, γνώρισε δεύτερη ζωή την περασμένη δεκαετία. Ουσιαστικά, πρόκειται για την πρώτη σοβαρή απόπειρα στο horror φαντασμάτων, όπως το ορίζουμε σήμερα.
Ο θρυλικός διευθυντής φωτογραφίας Τσαρλς Λανγκ Jr. υποδεικνύει πώς πρέπει να φωτίζεται ένα κινηματογραφικό στοιχειωμένο σπίτι, ενώ συστήνονται μερικά δομικά στοιχεία του υποείδους, όπως οι εν ζωή ανεκπλήρωτοι λογαριασμοί, το γοερό κλάμα μέσα στη νύχτα και η σεάνς. Βέβαια, η ροπή του Λιούις Άλεν προς ελάφρυνση της ατμόσφαιρας υποσκάπτει τον γοτθισμό του έργου, κάνοντάς το να υστερεί κάπως σε σχέση με το προφανές αντίπαλο δέος της «Ρεβέκκας» κι ας έχει να επιδείξει μια κυριολεκτική φαντασματική παρουσία.
2.
The Innocents (1961)
Τζακ Κλέιτον
Αξιοποιώντας το βάθος πεδίου και το φως των κεριών, ο διευθυντής φωτογραφίας Φρέντι Φράνσις «ζωγραφίζει» έναν στοιχειωμένο καμβά, εντός του οποίου θα εκτυλιχθεί η διεστραμμένη μπαλάντα των αισθήσεων και των παραισθήσεων του Τζακ Κλέιτον, μια διασκευή του «Στριψίματος της Βίδας» του Χένρι Τζέιμς, σε σενάριο Τρούμαν Καπότε και Τζον Μόρτιμερ.
Μια διασκευή με την αρμόζουσα αμφισημία, ταυτόχρονα αντικειμενική και υποκειμενική, μια διασκευή όπου οι «αθώοι» του τίτλου, τα παιδιά, λειτουργούν ως δοχεία για να προβάλουν οι ενήλικες τα «φαντάσματά» τους, στερώντας τους την αθωότητά τους, όπως κάποιοι άλλοι ενήλικες τους στέρησαν τη δική τους, όπως θα στερήσουν κι εκείνα την αθωότητα σε άλλα παιδιά, σε έναν ανίερο(;) φαντασματικό χορό δίχως τέλος.
Φροϊδισμός, απαγορευμένα πάθη και καταπιεσμένη σεξουαλικότητα που (ίσως) μετουσιώνεται σε μεταφυσική δραστηριότητα, σε ένα καθαρό αριστούργημα του είδους.
3.
The Haunting (1963)
Ρόμπερτ Γουάιζ
Bασισμένο στο βιβλίο της Σίρλεϊ Τζάκσον, που αποτέλεσε τη μαγιά και για το εξαιρετικά ενδιαφέρον, πλην ανοικονόμητο «The Haunting of Hill House» του Μάικ Φλάναγκαν στο Netflix, το φιλμ του Ρόμπερτ Γουάιζ εφευρίσκει έναν φιλμικό κόσμο όπου το μεταφυσικό συνυπάρχει με το φυσικό, όπου τα φαντάσματα είναι ταυτόχρονα υπαρκτά αλλά και αποκυήματα του ανθρώπινου μυαλού. Μέσω μιας ευρηματικής, εξονυχιστικά σχεδιασμένης σκηνογραφίας, το κάδρο γεμίζει με αγάλματα, αντίκες και καθρέφτες σε τέτοιο βαθμό, ώστε να δίνει την αίσθηση πως βλέπεις διαρκώς φαντάσματα, χωρίς αυτά ποτέ να εμφανίζονται.
Ενίοτε γίνεται λίγο πιο φλύαρο σε σχέση με τους επιφανείς εκπροσώπους του είδους, στους οποίους ανήκει, κυρίως επειδή «επιστημονικολογεί» πάνω στο μεταφυσικό, μα αυτή του η σποραδική διαλογικότητα είναι πταίσμα. Πρόκειται για φαντασματικό θέαμα άκρως κινηματογραφικό, που συλλαμβάνει εκείνη την υποδόρια, φοβική αίσθηση όταν βρίσκεσαι μόνος «μέσα στη νύχτα, μέσα στο σκοτάδι.»
4.
Don't look now (1973)
Νίκολας Ρεγκ
Ο Ντόναλντ Σάδερλαντ είναι πεπεισμένος πως η φιγούρα της νεκρής του κόρης περιφέρεται στα κανάλια της Βενετίας και ξεκινά μια εμμονική αναζήτηση, η οποία σταδιακά εκτρέπεται σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Οιωνοί, προμηνύματα και μεταφυσικές ανησυχίες σε μια Βενετία αλλιώτικη απ' όσες έχεις δει στο σινεμά, καμωμένη από το υλικό που φτιάχνονται οι εφιάλτες.
Ένα διήγημα της Δάφνης Ντι Μoριέ ενέπνευσε τον Νίκολας Ρεγκ να επιστρατεύσει τα κορεσμένα χρώματα και το συνειρμικό μοντάζ του σινεμά του για να υπηρετήσει το είδος του τρόμου, με το κόκκινο χρώμα –του αίματος;– να καθοδηγεί συχνά την αλληλουχία πλάνων και σκηνών. Το αποτέλεσμα είναι ένα υπνωτιστικό, βραδύκαυστο κομψοτέχνημα, με μια κορύφωση που μπορεί να σου παγώσει το αίμα ακόμα και σε νύχτες με θερμοκρασία 40 βαθμών Kελσίου, όπως διαπίστωσαν οι θεατές που απόλαυσαν το φιλμ σε θερινό το περασμένο καλοκαίρι.
5.
The Signalman (1976)
Λόρενς Γκόρντον Κλαρκ
Mία από τις ωραιότερες βρετανικές τηλεοπτικές παραδόσεις, που οι φαν του είδους πολύ ζηλεύουμε, ήταν εκείνη του BBC, το οποίο από τα τέλη των '60s και για μία δεκαετία πρόβαλλε κάθε Χριστούγεννα μια ιστορία φαντασμάτων, πάντα εμπνευσμένη από την αγγλοσαξονική λογοτεχνία.
Στις ιστορίες αυτές πρωταγωνιστεί συνήθως ένας σκληροπυρηνικός σκεπτικιστής, ο οποίος έρχεται αντιμέτωπος με μεταφυσικά φαινόμενα και κλονίζεται. Ένα από τα καλύτερα επεισόδια της σειράς είναι το βασισμένο σε διήγημα του Ντίκενς «The Signalman», όπου ένας περιπλανώμενος οδοιπόρος συναντά έναν σταθμάρχη που του περιγράφει έντρομος τις τυχαίες(;) συναντήσεις του με μια απόκοσμη φιγούρα.
Υπόδειγμα υποβολής, που γίνεται ακόμα πιο ανατριχιαστικό χάρη (και) στην παραστατικότητα της αφήγησης του έξοχου Βρετανού καρατερίστα Ντένολμ Έλιοτ. Όλα τα επεισόδια της σειράς, καθώς κι εκείνα της βραχύβιας αναβίωσής της στα '00s, βρίσκονται στο box set «Ghost Stories for Christmas» – ένα εξαιρετικό δώρο για σας και τους οικείους σας εν όψει των γιορτών, θα πω εγώ.
6.
The Changeling (1980)
Πίτερ Μέντακ
Με αφορμή την ιστορία ενός χήρου μουσικοσυνθέτη που μετακομίζει σε πολυκαιρισμένη έπαυλη και δέχεται οχλήσεις από νεκρό πρώην ένοικό της, ο Βρετανός Πίτερ Μέντακ στήνει μια κοψοχολιαστική ταινία τρόμου, επαναπροσδιορίζοντας και ορίζοντας για μια νεότερη γενιά κινηματογραφιστών, όπως οι Χιντέο Νακάτα, Τζέιμς Γουάν και Ντέιβιντ Κεπ, όσα χρειάζεται να κάνει ένας σκηνοθέτης για να χτίσει ατμόσφαιρα και να σου σηκώσει την τρίχα, δηλαδή να αξιοποιήσει πλήρως τον χώρο μέσα στο κάδρο και να χειραγωγήσει τους χρόνους.
Εκτός από τρομακτική, είναι και μια ιδιαιτέρως μελαγχολική δημιουργία, καθώς ο ήρωας θρηνεί τη ζωή που έχασε με τον χαμό της κόρης και της γυναίκας του και το φάντασμα θρηνεί τη ζωή που δεν έζησε. Ταυτόχρονα, τάσσεται σχεδόν δογματικά υπέρ της μεταφυσικής δικαιοσύνης. Η κυκλοφορία της σε Blu-ray το 2018 βοήθησε να αποκτήσει περισσότερους οπαδούς, εμείς εδώ την είχαμε (ξανα)δει σε αίθουσα την ίδια χρονιά στις Νύχτες Πρεμιέρας, σε μια αξέχαστη προβολή παρουσία του σκηνοθέτη.
7.
The Woman in Black (1989)
Χέρμπερτ Γουάιζ
Οι περισσότεροι γνωρίζουν την κινηματογραφική ταινία της Hammer με τον Ντάνιελ Ράντκλιφ, η φετινή κυκλοφορία του τηλεοπτικού «The Woman in Black» σε Blu-ray και μια εκτενής παρουσίασή του στο περιοδικό «Sight and Sound» ήταν αρκετή για να γνωρίσουν περισσότεροι κι αυτό. Και οι δύο ταινίες βασίζονται στο ομώνυμο βιβλίο της Σούζαν Χιλ, το οποίο διασκευάστηκε θεατρικά και παίζεται με επιτυχία εδώ και τρεις δεκαετίες στο West End – έχει ανέβει και στη χώρα μας.
Το φιλμ ξεκινά με αργούς ρυθμούς και σταδιακά, δίχως να αντιλαμβάνεσαι ακριβώς σε ποιο σημείο συνέβη, πιάνεις τον εαυτό σου να κουλουριάζεται στον καναπέ και να δίνει σημασία ακόμα και στους ήχους που κάνει το ψυγείο, ελπίζοντας να είναι όντως το ψυγείο. Μάλιστα, έχει και ένα από τα πιο αποτελεσματικά jump scares που έχεις δει ποτέ. Χτίζεται προσεκτικά, είναι πιο απρόσμενο επειδή μέχρι τότε το φιλμ δεν σε έχει προϊδεάσει ότι θα υπάρξει τέτοιο και, σε αντίθεση με την τυπική, στιγμιαία διάρκεια αυτού του τρικ τρομοπαραγωγής, εδώ ο χρόνος διαστέλλεται – θα καταλάβεις ακριβώς τι εννοώ όταν το δεις και σίγουρα δεν θα το ξεχάσεις ποτέ.
8.
The Sixth Sense (1999)
Μ. Νάιτ Σιάμαλαν
Διάσημη για την ανατροπή της, την οποία οι περισσότεροι θεατές κρατούσαν σαν επτασφράγιστο μυστικό, η «Έκτη Αίσθηση» θα ήταν μια θαυμάσια ταινία ακόμα και δίχως αυτή. Γίνεται πολύ τρομακτική, έτσι πειστικά που συστήνει τους κανόνες του φιλμικού της σύμπαντος, αντλώντας έμπνευση από κοινές, καθημερινές εμπειρίες, γίνεται και πολύ συγκινητική με τον τρόπο που πραγματεύεται το επέκεινα και την ιδέα του φαντάσματος – ως μια δεύτερη ευκαιρία. Η ανατροπή είναι απλώς το κερασάκι στην τούρτα, λυτρώνει τη μοναδική σχέση που έμενε εκκρεμής ως εκείνη την ώρα, συμπληρώνει τον μύθο, ε, και ομολογουμένως σε αφήνει λίγο με ανοιχτό το στόμα.
Η επιτυχία της οδήγησε σε μια έκρηξη μεταφυσικών θρίλερ τα επόμενα χρόνια, ενθαρρύνοντας κι άλλους μεγάλους σταρ να ακολουθήσουν το παράδειγμα του Μπρους Γουίλις.
9.
Stir of Echoes (1999)
Ντέιβιντ Κεπ
Οι «Ψίθυροι των Πνευμάτων» είχαν την ατυχία να βγουν στις αίθουσες περίπου την ίδια περίοδο με την «Έκτη Αίσθηση», να έχουν κάποια θεματική συγγένεια και να είναι η «μικρή» ταινία ανάμεσα στις δύο, με αποτέλεσμα να περάσουν απαρατήρητοι. Σαν σε επεισόδιο της «Ζώνης του Λυκόφωτος», ο blue-collar πρωταγωνιστής εύχεται να του συμβεί κάτι ασυνήθιστο και η ευχή του γίνεται πραγματικότητα, όταν, μετά από υπνωτισμό, διαπιστώνει ότι μπορεί να επικοινωνήσει με τους νεκρούς.
Στη σκηνή του υπνωτισμού το χάρισμα του ήρωα ενεργοποιείται μέσα σε μια κινηματογραφική αίθουσα. Η σκηνή έρχεται νωρίς στο φιλμ και αφενός σηματοδοτεί το πέρασμα στο φανταστικό σκέλος της ιστορίας, αφετέρου επισημαίνει ότι το σινεμά διευρύνει το πνεύμα και λειτουργεί ως δίοδος στην πνευματική διάσταση.
Χιούμορ και τρόμος παντρεύονται αρμονικά, ο Κέβιν Μπέικον σολάρει στον πρωταγωνιστικό ρόλο με τη δέουσα υπερβολή, το μοτίβο των ανδρών που πρέπει να διορθώσουν το κακό που έπραξαν ομόφυλοί τους δίνει στο φιλμ έναν (πάντα) επίκαιρο χαρακτήρα.
10.
The Others (2001)
Αλεχάντρο Αμενάμπαρ
Οι «Άλλοι» είναι μια ιστορία φαντασμάτων φτιαγμένη από την ίδια πρέσα που παρήγαγε κλασικούς τίτλους του είδους, με τα κεριά να αποτελούν τη μοναδική πηγή φωτός –σαφής η επιρροή του Φρέντι Φράνσις του «Τhe Innocents» στη φωτογραφία του Χαβιέ Αγκιρεσαρόμπε, δοκίμασε να δεις την ταινία ασπρόμαυρη για μερικά λεπτά και θα το διαπιστώσεις– και τις σκιές να κάνουν παιχνίδια που οδηγούν τη φαντασία σε μακάβριες ατραπούς.
Εκτυλίσσεται σε έναν κόσμο όπου η θρησκεία, που γεννήθηκε για να δώσει απαντήσεις σε αιώνιες ερωτήσεις, έρχεται σε σύγκρουση με την πραγματικότητα, ο Θεός, αν υπάρχει, σιωπά και ο Άνθρωπος πληρώνει το κενό, εφευρίσκοντας στρατόπεδα, αφιερώνοντας εαυτόν σε ένα και μόνο τέλος: την εξουδετέρωση του (όποιου) Άλλου.
Ταινία όχι άθεου, μα αγνωστικιστή και ελαφρώς μισάνθρωπου, ατμοσφαιρική στον κύβο, που θα έλεγε κι ένας μαθηματικός, και με πρόσθετο παράγοντα έλξης τον ερμηνευτικό θρίαμβο της Νικόλ Κίντμαν.
σχόλια