Το μάρμαρο είναι ένα υλικό που κατάφερε, ίσως όσο κανένα άλλο, να λάμψει και να αναδειχθεί ως ένα από τα μακροβιότερα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, της γλυπτικής και της σύνθεσης.
Υπήρξε ένα από τα πιο δημοφιλή υλικά για τους Έλληνες και νομίζω πως είναι απόλυτα ασφαλές να πει κανείς πως όλη η Ελλάδα κι η πολιτιστική μας κληρονομιά είναι συνδεδεμένη με αυτό. Είναι το απόλυτο ελληνικό υλικό.
Οι αδερφές Νίκη και Ζωή Μουσκοφόγλου πειραματίζονται και σχεδιάζουν αντικείμενα σχεδόν αποκλειστικά από μάρμαρο. Όμως η σχέση τους με το υλικό πάει πολύ πίσω.
«Λόγω του επαγγέλματος του πατέρα μας, που ήταν σύμβουλος μηχανικός σε λατομεία μαρμάρου, το μάρμαρο ήταν ένα υλικό πάρα πολύ οικείο σε μας. Για να φανταστείτε, όταν ήμασταν παιδιά, στις καλοκαιρινές μας διακοπές σε ελληνικά νησιά όπου δούλευε ο πατέρας, ήταν σύνηθες να βρισκόμαστε στο πλατό κάποιου λατομείου και να παίζουμε όσο εκείνος ήταν απασχολημένος.
»» Μετά από είκοσι και πλέον χρόνια η Νίκη έψαχνε φωτιστικά για το σπίτι της και κατέληξε να σχεδιάζει ένα δικό της. Το υλικό ήταν, μα τι άλλο, μάρμαρο! Στην πορεία τα σχέδια αυτά είχαν απήχηση ενώ παράλληλα ξεκίνησε να μας γοητεύει η "ιδιάζουσα" φύση του υλικού και θελήσαμε να το εξερευνήσουμε καλύτερα. Κάπως έτσι ξεκινήσαμε» μου λέει η Ζωή καθώς βολευόμαστε μέσα στο εργαστήριό τους στη Φιλοθέη.
Η εμπειρία του να βρίσκεσαι μέσα στο λατομείο είναι μοναδική! Ειδικά σε λατομεία μεγάλης κλίμακας, είναι ένα αίσθημα σχεδόν μεταφυσικό, βρίσκεσαι κυριολεκτικά μέσα στη γη, ανάμεσα σε τεράστια κατάλευκα ρήγματα. Χάνεις την αίσθηση του χώρου και του χρόνου, σαν να πηγαίνεις ένα ταξίδι σε ένα άλλο σύμπαν. Οι ήχοι, οι μυρωδιές και η φωτεινότητα είναι πιο ξεχωριστά απ΄ οτιδήποτε άλλο.
Ανάμεσα στα διάφορα αντικείμενα από μάρμαρο, τα προσχέδια και τις φωτογραφίες από λατομεία που είναι κρεμασμένες στους τοίχους υπάρχει και ένα ηλεκτρικό πιάνο και πάνω σε αυτό ένα μικρόφωνο. Τις φαντάζομαι να παίζουν και να τραγουδούν. Θα μπορούσαν άνετα να έχουν μια εκλεκτική μπάντα-έχουν κι οι δύο φοβερό στυλ και γούστο κάτι που σου δίνει την εντύπωση πως τους βγαίνει εντελώς αβίαστα.
Μεγάλωσαν στην Αθήνα και έφυγαν από νωρίς και οι δύο για σπουδές στην Αγγλία. Η Νίκη αρχιτέκτονας με έμφαση στη φαινομενολογία και την «αρχιτεκτονική των αισθήσεων» και η Ζωή πολιτικός μηχανικός με εξειδίκευση στο πάντρεμα της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς.
Έζησαν και οι δύο αρκετά χρόνια στο Λονδίνο, όπου εργάστηκαν σε σημαντικά έργα και κατόπιν επικεντρώθηκαν στο πάθος τους για το μάρμαρο και τις διάφορες ερμηνείες του, τις οποίες εξέλιξαν μέσα από τo on·entropy, το brand που δημιούργησαν και που ειδικεύεται όχι μόνο στο design συλλογών, αλλά και στη δημιουργία μοναδικών εσωτερικών χώρων.
Μου δείχνουν φωτογραφίες στις οποίες βρίσκονται μέσα σε λατομεία μαρμάρου. Εντυπωσιάζομαι και τους λέω πόσο επιβλητικός μου φαίνεται ο χώρος.
«Η εμπειρία του να βρίσκεσαι μέσα στο λατομείο είναι μοναδική! Ειδικά σε λατομεία μεγάλης κλίμακας, είναι ένα αίσθημα σχεδόν μεταφυσικό, βρίσκεσαι κυριολεκτικά μέσα στη γη, ανάμεσα σε τεράστια κατάλευκα ρήγματα.
»» Χάνεις την αίσθηση του χώρου και του χρόνου, σαν να πηγαίνεις ένα ταξίδι σε ένα άλλο σύμπαν. Οι ήχοι, οι μυρωδιές και η φωτεινότητα είναι πιο ξεχωριστά απ' οτιδήποτε άλλο.
»» Έχεις την αίσθηση του «ου τόπου» (placelessness), νιώθεις δέος και, όπως σε όλα τα φυσικά τοπία, ταπεινότητα απέναντι στο μεγαλείο της φύσης. Εμείς όποτε βρισκόμαστε σε αυτούς τους χώρους νιώθουμε κάποιου είδους έκσταση» μου λέει με ενθουσιασμό η Νίκη.
Ένα από τα αντικείμενα που έχουν δημιουργήσει είναι και το Pebble, ένα κομψό press papier το οποίο αν και μαρμάρινο μοιάζει με μαλακό μαξιλάρι και στην αφή είναι τόσο λείο.
Τους λέω πως αν και το μάρμαρο δίνει την εντύπωση του άκαμπτου και σκληρού υλικού έχω την εντύπωση πως έχει κι άλλες ιδιότητες. «Πράγματι είναι άκαμπτο, σκληρό και βαρύ. Αλλά παράλληλα και ευάλωτο. Με τη σωστή επεξεργασία μπορεί να μετατραπεί σε ένα πολύ πλαστικό και μαλακό υλικό. Αυτές οι αντιφάσεις του τόσο στο σχεδιαστικό όσο και στο κατασκευαστικό επίπεδο είναι που μας κέρδισαν.
»» Αυτό είναι εξάλλου και το όραμα του ατελιέ μας που βασίζεται στην εντροπία. Να πειραματιστούμε με τα όρια του υλικού, να μεταμορφώσουμε δηλαδή το μάρμαρο από ένα βαρύ και σκληρό υλικό σε μία φίνα, ανάλαφρη, διάφανη και παιχνιδιάρικη υπόσταση μέσα στο χώρο. Τόσο μέσω της ύλης, όσο και μέσω της αίσθησης και των συμβολισμών των αντικειμένων που δημιουργούμε».
Αναρωτιέμαι τι είδους πληροφορίες δίνουν τα σημεία ρήξης του μαρμάρου. «Μας δίνουν στοιχεία για την ιστορία του και τις ασυνέχειές του. Αυτές είναι είτε φυσικές (από κάποια παλαιότερη ρωγμή), είτε χημικές (από διαφορετικά ιζήματα που έχουν κάτσει το ένα πάνω στο άλλο σαν ξεχωριστές στρώσεις). Και τα δύο αυτά είδη ασυνεχειών προμηνύουν τα πιθανά σημεία που θα σπάσει.
»» Συχνά αυτά τα σημεία τα αποφεύγουν οι σχεδιαστές και γλύπτες, αφού κάνουν τη δουλειά πιο απαιτητική. Είναι όμως όμορφα και στις περιπτώσεις που μας επιτρέπεται, εμάς μας αρέσει να τα συμπεριλαμβάνουμε στα αντικείμενά μας ως μέρος του σχεδιασμού μου λένε ενώ πιάνουν να μου δείξουν κάτι μαρμάρινα τραπέζια στα οποία, στα σημεία ρωγμής όπου και έτυχε να σπάσουν, πειραματίστηκαν με την τέχνη του Κιντσούγκι.
«Είναι μία παραδοσιακή ιαπωνική τεχνική με την οποία ενώνονται σπασμένες πορσελάνες με φύλλα χρυσού. Μία παρόμοια μέθοδο χρησιμοποιούσαν παραδοσιακά οι λατόμοι και οι μαρμαροτεχνίτες με χυτό μέταλλο, όταν παραλάμβαναν μία πλάκα μαρμάρου που θα είχε ένα κομό, μια δηλαδή φυσική ρωγμή. Επειδή μας γοητεύει κάθε χαρακτηριστικό του μαρμάρου, ακόμα και τα ελαττώματά του, βρήκαμε τον παραλληλισμό αυτών των δύο τεχνικών ένα ωραίο τρόπο να μιλήσουμε για τις "αδυναμίες" ενός τόσο σκληρού υλικού, αλλά και τις ομοιότητες δύο αρχαίων πολιτισμών» λένε.
Τα μάρμαρα που χρησιμοποιούν προέρχονται κυρίως από την Ελλάδα. Λατρεύουν το λευκό του Διονύσου, το καφέ – μαύρο της Χίου, το διάφανο σκυριανό, το πράσινο της Τήνου, αλλά πολύ συχνά χρησιμοποιούν και μάρμαρα από την Ιταλία, την Πορτογαλία και την Νότια Αμερική.
Τις ρωτάω πώς καταλαβαίνει κανείς από πού προέρχεται το κάθε μάρμαρο. «Οι διαφορές είναι πολλές και έχουν να κάνουν κυρίως με το χρώμα, την υφή, την κρυσταλλική δομή και το μέγεθος του κόκκου, το πόσο σκληρό είναι δηλαδή το μάρμαρο, τη σύνθεση και γεωμετρία των νερών του μαρμάρου, τη διαύγεια. Ο ακριβής τόπος προέλευσης του μαρμάρου είναι ολόκληρη επιστήμη, αλλά εμπειρικά μπορεί κανείς από τα παραπάνω χαρακτηριστικά να καταλάβει το γενικό του τόπο εξόρυξης».
Λίγο αργότερα μου εξηγούν σχετικά με τον τρόπο επεξεργασίας του μαρμάρου, ότι δουλεύουν τόσο με μηχανήματα σε βιομηχανικό επίπεδο όσο και με μαρμαροτεχνίτες και μαρμαρογλύπτες που δουλεύουν το υλικό στο χέρι, όπως παλιά. «Οι τελευταίοι είναι που κάνουν τη διαφορά στην αισθαντική υφή των αντικειμένων μας και με τους οποίους συνεργαζόμαστε πολύ στενά από τα αρχικά στάδια κάθε design.
»» Περνάμε μεγάλο ποσοστό του χρόνου μας με τους μαρμαρογλύπτες που συνεργαζόμαστε, αφού το design για εμάς είναι ένας συνεχές διάλογος ανάμεσα στην ύλη και την τέχνη και την τεχνική. Οπότε ο ρόλος του γλύπτη είναι κεντρικός: κατά κάποιο τρόπο, ο γλύπτης δανείζεται το μάτι μας και εμείς το χέρι του. Ειδικά τώρα που μπορούμε και βρισκόμαστε στην Ελλάδα, που έχει αυτή την τεράστιας σημασίας παράδοση στη μαρμαροτεχνία, βρίσκουμε πολύ σημαντική αυτή την αλληλεπίδραση τόσο για τα έργα μας άμεσα, όσο και για τη συνέχεια της κληρονομιάς μας στις επόμενες γενιές» λένε.
Πως είναι όταν δυο αδελφές συνεργάζονται στη δουλειά; «Πολύ ευχάριστο, δημιουργικό και σίγουρα αποτελεσματικό! Από μικρές είχαμε αυτή την επιθυμία να δημιουργήσουμε κάτι μαζί και τώρα, με την συμπληρωματικότητα της κάθε μίας, βλέπουμε την αξία του να είσαι με ένα άνθρωπο που εμπιστεύεσαι, επικοινωνείς άμεσα και που σε συμπληρώνει.
Πρόσφατα δημιούργησαν για το πωλητήριο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης έναν διακοσμητικό αλλά και χρηστικό περιστερώνα. «Είναι εμπνευσμένος από τα ταξίδια στην Τήνο και μία αφορμή να ερευνήσουμε παραπάνω αυτό το ιδιαίτερο σε χρήση και αρχιτεκτονική οικοδόμημα και να το αναπαραστήσουμε σε μικρότερη κλίμακα ως καθημερινό διακοσμητικό αλλά και χρηστικό αντικείμενο. Μπορεί κανείς να το έχει ως βιβλιοστάτη ή δοχείο για λουλούδια ή κεριά λόγω της διαύγειας του» μου εξηγούν.
Τελευταία τους ζητήθηκε να γράψουν και ένα βιβλίο για το μάρμαρο. « Τι είναι αυτό που ανακαλύψατε και που σας έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση;» τις ρωτάω με απορία.
«Πως η λέξη μάρμαρο προκύπτει από το μαρμαίρω που σημαίνει λαμπυρίζω, καθώς η κρυσταλλική του υφή λαμπύριζε στο ηλιόλουστο κυκλαδικό τοπίο από την προϊστορική περίοδο», μου λένε.
Ίσως αυτός είναι ο λόγος που το μάρμαρο κατάφερε να λάμψει και να συντηρήσει την ύπαρξή του μέσα στους αιώνες, σκέφτομαι εγώ.
