— Συστήστε μας την Terreform.
Eίμαστε μια μη κερδοσκοπική ομάδα συνεργασίας αρχιτεκτονικής και αστικού σχεδιασμού. Η αποστολή μας είναι να σχεδιάζουμε ενάντια στην εξαφάνιση των ειδών, επομένως δεν έχουμε «παραδοσιακούς» πελάτες, δεν κάνουμε αμειβόμενη εργασία αρχιτεκτονικής, δεν σχεδιάζουμε ξενοδοχεία, δεν επιλέγουμε το είδος των τούβλων και τις αποχρώσεις. Η αποστολή μας είναι ευθυγραμμισμένη με τους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, εξάλλου συμμετείχαμε στη συγγραφή του ενδέκατου στόχου για τις βιώσιμες πόλεις και κοινότητες. Βλέπουμε τη μεγάλη εικόνα όσον αφορά τους τρόπους με τους οποίους ο σχεδιασμός επηρεάζει την κλιματική αλλαγή. Η πιο πρόσφατη δουλειά μας περιλαμβάνει κάτι που ονομάζεται σχεδίαση με τη βοήθεια ζώων, η οποία ουσιαστικά ενσωματώνει τα έντομα, τα κοράλλια, τα ψάρια, τα πουλιά και εν γένει τη χλωρίδα και την πανίδα στα κτίρια, ώστε όχι μόνο να επιβιώνουν αλλά και να ευδοκιμούν. Δουλεύουμε με ό,τι μπορείτε να φανταστείτε –ακόμα και με E. Coli, μυκήλιο από μανιτάρια, γρύλους και αλευροσκούληκα–, με πράγματα πολύ περίεργα, που σίγουρα δεν ταιριάζουν σε ένα τυπικό γραφείο αρχιτεκτονικής. Είμαστε ένα είδος περιβαλλοντικών ακτιβιστών και το έργο μας λειτουργεί ως δράση.
— Πώς ανακαλύπτεις ένα πρωτογενές concept και πειραματίζεσαι με αυτό;
Είμαστε μια ομάδα διεπιστημονικών στοχαστών. Εγώ έχω διδακτορικό στην Πληροφορική από το MIT, άλλα μέλη της ομάδας είναι βιολόγοι μοριακών κυττάρων, ειδικοί στην οικολογία τοπίου ή εντομολόγοι, σεφ, δικηγόροι και ακτιβιστές. Έτσι, η ίδια η ομάδα βοηθά στην κατεύθυνση των έργων και στην επίλυση των προβλημάτων. Σκόπιμα επιλέγουμε να εργαστούμε πάνω σε πολύ προβληματικές υποθέσεις, όπως πώς θα σταματήσουμε την εξαφάνιση ενός εντόμου ή πώς θα λύσουμε το παγκόσμιο πρόβλημα της πείνας. Χρειάζονται χρόνια για να φτάσουμε σε απαντήσεις, κάνουμε πολλή έρευνα, πολλά λάθη και μη δημοσιεύσιμες δοκιμές πριν από τις τελικές λύσεις.
Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να φτιάξουμε βιώσιμες πόλεις. Πρέπει να σκεφτούμε σε πολλαπλές κλίμακες και τομείς, από τις μεταφορές και τα απόβλητα μέχρι τα τρόφιμα, το νερό, την ενέργεια και την ποιότητα του αέρα. Όλα αυτά τα πράγματα, ακόμα και η ισότητα, πρέπει να επανεξεταστούν στις πόλεις. Πολλοί άνθρωποι εργαζόμαστε πανω σε αυτά τα ζητήματα, απλώς συνανταμε μεγάλη αντίσταση κυριως από την πολιτική τάξη, που φαίνεται να είναι πολύ αδύναμη για να πάρει μια απόφαση.
— Γιατί να μην εξαφανιστεί ένα είδος εντόμων;
Τα έντομα είναι πολύτιμα ως κεντρικό, αν όχι θεμελιώδες στοιχείο του ιστού της ζωής. Τόσο πολλά πλάσματα τρώνε έντομα, ζουν από έντομα, όπως όλα τα ερπετά του πλανήτη και τα περισσότερα είδη πτηνών. Στην τροφική αλυσίδα, αν χάσουμε τα έντομα, κατόπιν τα πουλιά και τις σαύρες, φανταστείτε τι άλλο θα ακολουθήσει. Σήμερα τα έντομα κινδυνεύουν για άπειρους λόγους, π.χ. από τα φυτοφάρμακα, τα ζιζανιοκτόνα, τις μη βιώσιμες γεωργικές πρακτικές, την ανάπτυξη μεγάλης κλίμακας, τις ακραίες καιρικές συνθήκες. Πριν από περίπου δύο καλοκαίρια βρισκόμασταν στα όρια της «αποκάλυψης» των εντόμων! Χάνουμε μέλισσες και πεταλούδες που είναι απίστευτοι επικονιαστές. Θα έλεγα βέβαια ότι μισώ τα κουνούπια και ίσως ο κόσμος θα ήταν καλύτερος χωρίς αυτά, αλλά πολλοί επιστήμονες θα διαφωνούσαν.
— Πώς πείθετε τους ανθρώπους να ενστερνιστούν το όραμά σας;
Πρώτα ακούμε και προσπαθούμε να κατανοήσουμε διαφορετικές απόψεις, αρχές και ιδέες και μετά, όπως η Μέρι Πόπινς, να τους δώσω κάποιο φάρμακο, αλλά μαζί με μια κουταλιά ζάχαρη! Μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που δεν πιστεύουν στην κλιματική αλλαγή. Πάντα ψάχνουμε να βρούμε μια στρατηγική για να εξηγήσουμε την πραγματικότητα, χωρίς να προσβάλλουμε τις θρησκευτικές ή τις πολιτικές τους απόψεις, προσθέτοντας λίγο χιούμορ, μέσα από κάποια συναρπαστικά φόρουμ ή κάτι που είναι ενδιαφέρον, ώστε να αλλάξουν γνώμη αλλά όχι τη βασική τους ψυχολογία.
— Με τόσα προβλήματα στη Γη, πώς σας φαίνονται τα προγράμματα εξερεύνησης της διαβίωσης στον Άρη;
Η ιδέα ότι οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι μπορούν να σκεφτούν υποδομές που ταιριάζουν σε τόπους με διαφορετικό φυσικό μεταβολισμό, όπως το φεγγάρι ή ο Άρης, είναι πραγματικά συναρπαστική από ερευνητική σκοπιά και δεν νομίζω ότι πρέπει να την παραγκωνίσουμε, παρόλο που στη Γη δεν έχουμε καν καταφέρει να αντιμετωπίσουμε μαζί, διεθνώς, ούτε μια πανδημία. Εξάλλου, ορισμένες από αυτές τις θεωρίες και ιδέες ίσως καταλήξουν να μας εξυπηρετούν εδώ, στο σπίτι μας, πολύ καλά. Όλοι γνωρίζουν ότι τα προγράμματα Apollo ήταν απίστευτα όσον αφορά την τεχνολογία και την εκπαίδευση στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη. Έτσι, το να έχεις ένα διαστημικό πρόγραμμα για τον Άρη δεν είναι και τόσο κακή ιδέα. Είμαι ενθουσιασμένος με αυτού του είδους τη δουλειά, αλλά δεν είναι το μόνο πράγμα που πρέπει να κάνουμε.
— Ποιο έργο σας βρίσκετε πιο συναρπαστικό;
Τα Engineered Living Materials (ELM), που ερευνούμε τώρα ως εναλλακτικά στη χρήση σκυροδέματος, γυαλιού ή χάλυβα. Είναι υλικά ζωντανά ή φτιαγμένα από ζωντανούς οργανισμούς ή από τον συνδυασμό συστημάτων ρομποτικής, computer design, προηγμένης επιστήμης των υλικών και ζωντανών οργανισμών. Μπαίνουμε σε ένα πραγματικά συναρπαστικό πεδίο. Ένα πολύ σαφές παράδειγμα είναι η ανάπτυξη ή η διαμόρφωση ξυλωδών φυτών σε ένα σπίτι, όσο αυτά παραμένουν ζωντανά. Επομένως, δεν τα κόβουμε, αλλά χρησιμοποιούμε πράγματα όπως ιτιές ή ficus sycomorus ή διάφορα άλλα είδη δέντρων για να διαμορφώσουμε γεωμετρίες. Το σπίτι δεν ξεχωρίζει εύκολα από το τοπίο. Παράλληλα, εξετάζουμε τον συνδυασμό ELM με μια βιώσιμη τεχνολογία που ονομάζεται μαζική ξυλεία, για να φτιάξουμε πολύ ψηλές κατασκευές με ελάχιστη παραγωγή άνθρακα. Σε συνδυασμό με ζωντανά φυτά, δημιουργείται μια πραγματικά κοινωνικοοικολογική δομή. Θα ήθελα πολύ να βρίσκομαι σε ένα τέτοιο σπίτι.
— Μπορεί να υπάρξει μια πραγματικά αειφόρος μητρόπολη;
Ναι. Και αν κάνω λάθος, δεν θα υπάρχει κανένας άνθρωπος να πει το αντίθετο. Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να φτιάξουμε βιώσιμες πόλεις. Πρέπει να σκεφτούμε σε πολλαπλές κλίμακες και τομείς, από τις μεταφορές και τα απόβλητα μέχρι τα τρόφιμα, το νερό, την ενέργεια και την ποιότητα του αέρα. Όλα αυτά τα πράγματα, ακόμα και η ισότητα, πρέπει να επανεξεταστούν στις πόλεις. Πολλοί άνθρωποι εργαζόμαστε πάνω σε αυτά τα προβλήματα, απλώς συναντάμε μεγάλη αντίσταση κυρίως από την πολιτική τάξη, που φαίνεται να είναι πολύ αδύναμη για να πάρει μια απόφαση. Το COP26 ήταν μια καλή σκέψη, αλλά δεν ήταν αρκετά ισχυρή, ενώ πολλές από τις εταιρείες ορυκτών καυσίμων αντιστέκονται στην αλλαγή. Πλέον δεν πρέπει να σκεφτόμαστε πόλεις οι οποίες είναι ουδέτερες, αλλά πόλεις που συμβάλλουν θετικά στο περιβάλλον.
Αυτή είναι η ιδέα της «post-carbon city» της Terreform; Ακριβώς. Οραματιζόμαστε μια πόλη με κάθετους κήπους στις προσόψεις των κτιρίων για παραγωγή φαγητού ή για ποιότητα αέρα. Εκεί υπάρχουν όλων των ειδών οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως η γεωθερμία και η βιομάζα. Επίσης, αυτή η πόλη έχει απαλλαγεί σε μεγάλο ποσοστό από την κίνηση στους δρόμους, έχοντας καλύτερα μέσα μαζικής μεταφοράς, πυκνότερα δρομολόγια ή ακόμα πιο απλές μορφές μεταφοράς, όπως ηλεκτρονικά ποδήλατα ή ηλεκτρονικά σκούτερ.
— Πώς συνδέεται το φαγητό με την αρχιτεκτονική;
Κάναμε μια σειρά από έργα που εξετάζουν τι τρώνε οι άνθρωποι στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, και ως επί το πλείστον δεν τρώνε έντομα. Τα Ηνωμένα Έθνη το 2013 κατέγραψαν ότι το 80% του κόσμου τρώει έντομα και ότι η Αμερική και η Ευρώπη πρέπει να συμμετάσχουν σε αυτό. Νομίζω ότι το να τρως έντομα είναι αηδιαστικό. Ωστόσο, δουλεύουμε έργα που αποκατέστησαν κάπως το σύστημα αξιών μου και μου έδωσαν μια νέα πηγή πρωτεΐνης που δεν προέρχεται από το κρέας. Πρόκειται για ένα αλεύρι με βάση τα έντομα. Επομένως, όχι, δεν τρώμε ζωύφια, αλλά ένα προϊόν τους, αφού έχουν ζήσει σε απολυμασμένο περιβάλλον, ταΐζοντάς τα μήλο ή φλούδες λάιμ και στη συνέχεια αλλάζοντας τη γεύση τους.
— Ακούγεται απίθανο. Έχει εξαιρετική γεύση. Αν σου έδινα ένα ζελεδάκι… ξέρεις τι έχει μέσα;
Πραγματικά όχι. Ζελατίνη από λιωμένες οπλές ζώων. Αυτό είναι πραγματικά αηδιαστικό, αλλά είναι νόστιμα. Όπως ακριβώς και τα κουλουράκια από αλεύρι γρύλων.
— Θα το δοκιμάσω. Πότε θα βγει στην αγορά το αλεύρι γρύλων;
Λοιπόν, η ομάδα του Mark Zuckerberg έχει τις Tiny Farms, μια εταιρεία καλλιέργειας γρύλων. Το ίδιο κάνει και ο όμιλος Ento Farms στο Τορόντο. Εμείς στην Terreform εξετάζουμε μια αρχιτεκτονική που προσφέρει μια χαρούμενη ζωή στους γρύλους, βιώσιμη και μέσα στην πόλη, αλλά δεν παράγουμε αλεύρι.
— Πώς επιλέγετε τι έργα θα αναλάβετε; Τι δεν θα κάνετε;
Καλή ερώτηση. Συχνά έρχονται σ' εμάς βιολόγοι ή αξιωματούχοι της πόλης που πρέπει να σκεφτούν «έξω από το κουτί». Κάποτε είχαμε έναν πελάτη που ήθελε να κάνουμε ένα πράσινο κτίριο. Είπαμε: «Δεν το κάνουμε αυτό. Υπάρχουν πολλοί άλλοι αρχιτέκτονες που μπορούν να κάνουν ένα πράσινο κτίριο. Θέλετε ένα σούπερ πράσινο κτίριο; Αυτό θα το κάνουμε». Ρώτησαν «τι σημαίνει αυτό;» και απαντήσαμε: «Λοιπόν, το κτίριό σου θα σώσει τις πεταλούδες». Λάτρεψαν την ιδέα και έτσι ξεκινήσαμε ένα κτίριο-καταφύγιο για πεταλούδες. Οι πελάτες μας δεν χάνουν ούτε ένα τετραγωνικό χώρου, ενώ στην πρόσοψη ζουν οι πεταλούδες. Μερικές φορές εκπαιδεύουμε τους πελάτες μας να δίνουν αξία σε πράγματα που δεν συνειδητοποιούσαν ότι είχαν τη δυνατότητα να κάνουν. Ωθούμε τους ανθρώπους να σκεφτούν λίγο πιο «πράσινα» από το συνηθισμένο.
— Πώς φτιάχνετε μια ομάδα συνεργατών;
Όλα εξαρτώνται από το έργο και το είδος των ανθρώπων με τους οποίους θα θέλαμε να συνεργαστούμε. Μας αρέσει να δουλεύουμε με ποιητές, χορευτές, με επιστήμονες που ασχολούνται με τη γενετική ή τη βιολογία και σίγουρα μας αρέσει να δουλεύουμε με αξιωματούχους της πόλης και μεγάλους στοχαστές. Όταν το έργο έρχεται σ' εμάς, τότε βρίσκουμε τους κατάλληλους ανθρώπους. Ένα παράδειγμα είναι το κάθετο αγρόκτημα που ζήτησε ο Kanye West για το σχολείο του που ονομάζεται The Donda Academy – η Donda είναι η μαμά του. Στο σχολείο αυτό ήθελε να παράγει όλα τα τρόφιμα στον χώρο του, με κάποιο είδος αγροτικής τεχνολογίας. Έτσι, η Terreform έφερε τον Dickson Despommier, ο οποίος είναι παγκοσμίου φήμης ειδικός στην κάθετη γεωργία, τον Gene Giacomelli, ο οποίος είναι ο επικεφαλής του έργου Biosphere 2 στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, και μια σειρά από μηχανικούς για να σχεδιάσουμε μια κάθετη φάρμα για τον Kanye West. Μπορούμε να αναζητήσουμε τον πιο εκπληκτικό τρόπο για να λύσουμε κάθε ζητούμενο, με έναν εξαιρετικά οικολογικό τρόπο. Παρεπιπτόντως, δεν έχω ιδέα πώς μας βρήκε ο Kanye West.
— Πώς σας βρίσκει η πελατεία σας;
Αν ήξερα το πώς, θα το δούλευα περισσότερο. Η δουλειά μας ακούγεται πολύ μέσα από πολλές ομιλίες, όπως στο αυτές στο TED, και χιλιάδες δημοσιεύσεις. Και η δουλειά μας δημιουργεί πόλωση. Υπάρχουν lovers και haters. Αυτή η ένταση δημιουργεί ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον στους πρώτους.
— Τι ενοχλεί τους haters;
Το ένα είναι η φόρμα. Πολλοί αρχιτέκτονες πιστεύουν ότι το κουτί είναι το τέλειο σχήμα. Άλλοι πιστεύουν ότι η βιωσιμότητα αφορά υλικά που υπάρχουν ήδη εκεί έξω – ελαστικά αυτοκινήτων, απόβλητα υλικά, π.χ. γιγάντιες ποσότητες πλαστικού στον ωκεανό– και έτσι οι αρχιτέκτονες πρέπει να εργάζονται μόνο με την ανασύνθεση σκουπιδιών και την ανακύκλωσή τους στα κτίρια. Άλλοι πιστεύουν ότι οι αρχιτέκτονες πρέπει να μιλούν μόνο για κοινωνική δικαιοσύνη, φυλετικά προβλήματα, προβλήματα φτώχειας και εισοδηματικές ανισότητες. Στην Terreform τα κάνουμε όλα αυτά, αλλά οι άνθρωποί μας ασχολούνται πολύ με τη βιολογία. Ορισμένοι λένε πως αυτό που κάνουμε δεν λειτουργεί.
— Λειτουργεί;
Το 2008 πρότεινα ένα σπίτι φτιαγμένο με κύτταρα κρέατος που εκτυπώθηκαν ειδικά σε μια καθορισμένη γεωμετρία. Πήραμε την τεχνολογία από μια ομάδα του Χάρβαρντ που εργάζεται πάνω στην αναγεννητική ιατρική για το εργαστήριο του George Church και τη χρησιμοποιεί για να αντικαθιστά την κύστη σε ασθενείς με καρκίνο. Με την ίδια τεχνολογία, στην Terreform φτιάξαμε «δερμάτινες» ζώνες, παπούτσια, πορτοφόλια, μέρη ενός σπιτιού και μετά ένα ολόκληρο σπίτι. Υπήρξε κόσμος που θύμωσε με αυτό. Είπαν «γιατί να το κάνεις αυτό;» και είχαμε μερικές πολύ καλές απαντήσεις. Λοιπόν: 1) μπορούμε, 2) είναι πραγματικά απίστευτα βιώσιμο, 3) είναι χωρίς θύματα, δηλαδή δεν σκοτώνουμε ζώα – π.χ. δεν σκοτώνουμε μια αγελάδα, για να πάρουμε το δέρμα της και να το φορέσουμε, απλώς μεγαλώνουμε τα κύτταρα σε ένα εργαστήριο και τα χρησιμοποιούμε για να φτιάξουμε έπιπλα, βιομηχανικά αντικείμενα, παπούτσια, οτιδήποτε άλλο, 4) ενθουσιάσαμε τους επιστήμονες, ρίχνοντας την τιμή της τεχνολογίας. Πέντε ή έξι χρόνια μετά δημιουργήθηκε η εταιρεία Modern Meadow και άλλες ομάδες που εργάζονται με αυτό το υλικό δημιούργησαν οικονομίες κλίμακας, συνεπώς μείωσαν το κόστος.
— Εν τέλει, ποιος είναι ο προσωπικός σου ορισμός για την αειφορία;
Ο Will McDonough, που έχει γράψει, μεταξύ άλλων, το βιβλίο Cradle to Cradle, έχει συχνά πρόβλημα με τη λέξη «βιωσιμότητα» και συμφωνώ μαζί του. Απλώς στην αγγλική γλώσσα είναι ένας τρομερός όρος. Για παράδειγμα, δεν θέλουμε να είμαστε με κάποιον απλώς με έναν βιώσιμο τρόπο, αλλά να μας αγαπά, έτσι η σχέση μας να εξελίσσεται συνεχώς και να γίνεται κάτι σημαντικό – και αυτό δεν θα το όριζα ποτέ ως «βιώσιμο», που σημαίνει απλώς «επιβίωση». Θα χρησιμοποιούσα έναν πολύ πιο ακριβή ακαδημαϊκό όρο. Ονομάζουμε αυτόν τον σχεδιασμό «κοινωνικοοικολογικό», γιατί χρησιμοποιούμε την επιστήμη, την οικολογία και σίγουρα τη βιολογία. Χρησιμοποιούμε πολλούς υπολογιστές και ρομποτική και επίσης αναγνωρίζουμε την κοινωνική πλευρά, που είναι η ηγετική μας τάξη, η πολιτική, η κοινωνία γενικότερα, οι μεμονωμένοι πελάτες, το ιδιότροπο κοινό, οι κριτικοί. Όλα τα παραπάνω διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στο πώς σχεδιάζουμε τα πράγματα. Επομένως δεν σχεδιάζουμε στο κενό, προσπαθώντας να πούμε ότι η απάντηση δεν είναι η επιστήμη ή η τεχνοτοπική φιλοσοφία αλλά ο ανθρώπινος παράγοντας (μαζί με τα επιχειρήματα που προβάλλονται ως πολεμική), η επιστήμη και ο σχεδιασμός.
— Ποια σχέδια έχεις για το μέλλον;
Αναπτύσσουμε ένα σπίτι στο βόρειο τμήμα της Νέας Υόρκης. Πέρασαν χρόνια έρευνας για την εύρεση της σωστής τοποθεσίας. Είμαι πολύ ενθουσιασμένος γιατί σύντομα θα δείξουμε στον κόσμο πώς θα μοιάζει ένα σπίτι «μεγαλωμένο» από ζωντανά δέντρα. Και ανυπομονώ, γιατί ένα σωρό άνθρωποι θα πουν ότι το μισούν, ενώ πολλοί… δεν θα θέλουν ποτέ ξανά να ζήσουν σε ένα τσιμεντένιο κουτί. Νιώθω πως συνεχίζουμε το όραμα του Frank Lloyd Wright για τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως εκφράστηκε στο Broadacre City, που έβλεπε μια εκδοχή της Αμερικής ως πολύ ενσωματωμένης στη φύση, με συνυφασμένες τις ιδέες της γεωργίας και της αστικοποίησης. Τότε δεν ήξερε ποια υλικά θα το υλοποιούσαν, απλώς μάντευε ότι ίσως στο μέλλον θα ήταν μια πιθανότητα. Είμαι ενθουσιασμένος που φτιάχνουμε σπίτια που μπορείτε να τα μεγαλώσετε. Φτιάχνουμε καρέκλες από μανιτάρια που μπορούν να φάνε τα παιδιά.
— Ελπίζω, λοιπόν, μια μέρα να μπορώ να φάω την καρέκλα μου.
Μπορείς, απλώς τώρα δεν είναι νόστιμη.
