«Ο χορός της φωτιάς»: Η εξόντωση των Ποντίων από τους Νεότουρκους στη νέα παράσταση του Άρη Μπινιάρη

Ο σκηνοθέτης προσεγγίζει τη λυσσαλέα φυλετική εκκαθάριση των Ποντίων από τους Νεότουρκους στις αρχές του 20ού αι., μένοντας πιστός στο προσωπικό του στυλ

Χρήστος Παρίδης 8.10.2019 | 09:28

«Ο χορός της φωτιάς»: Η εξόντωση των Ποντίων από τους Νεότουρκους στη νέα παράσταση του Άρη Μπινιάρη — Ο Χρήστος Λούλης και η Ιωάννα Παππά πρωταγωνιστούν στην παράσταση του Άρη Μπινιάρη.

8.10.2019 | 09:28

Μεσημέρι καθημερινής στο Μεταξουργείο, σε πρόβα του «Χορού της φωτιάς» με τους Άρη Μπινιάρη, Φώτη Σιώτα, Χρήστο Λούλη, Ιωάννα Παππά και τους συνεργάτες τους. Μια ομάδα ηθοποιών σε κυκλική διάταξη κινείται, στέκει ασάλευτη, προχωράει, εκτελεί χορευτικούς σχηματισμούς και συμβολικές κινήσεις χρησιμοποιώντας λωρίδες υφάσματος που άλλοτε γίνονται κοστούμι και άλλοτε ο συνδετικός κρίκος ανάμεσά τους. Τα λόγια τους ποιητικά, φρικτές περιγραφές πόνου και απελπισίας, εξευτελισμών, βιασμών, εξαθλίωσης, θανάτου. Η μουσική που τα συνοδεύει θυμίζει αμανέδες, ανατολίτικους ήχους, ατμόσφαιρα μιας άλλης πραγματικότητας, χαμένης στον χρόνο.

Η νέα παράσταση του Άρη Μπινιάρη βασίζεται σε μαρτυρίες σχετικές με τα φρικτά γεγονότα που προκάλεσε η λυσσαλέα εξόντωση των Ποντίων από τους Νεότουρκους στις αρχές του 20ού αι., κατά τη διάρκεια των φυλετικών εκκαθαρίσεων που συνέβησαν μεταξύ 1911 και 1919 στο όνομα της αναγέννησης ενός νέου τουρκικού έθνους, θύματα της οποίας ήταν όλοι εκείνοι που δεν ανήκαν σε αυτό: Έλληνες, Αρμένιοι, Ασσύριοι.

Όλα όσα αφηγούμαστε μέσα από μια ποιητική φόρμα, μ' αυτήν τη χορικού τύπου αφήγηση σε κάποια σημεία, είναι αυθεντικές μαρτυρίες και γεγονότα που συνέβησαν στον Πόντο.

Χρονικός ή γεωγραφικός προσδιορισμός στην παράσταση δεν αναφέρεται. Ούτε Πόντος, ούτε Τούρκοι, ούτε ημερομηνίες, ούτε ιστορικά γεγονότα ακούγονται κατά τη διάρκειά της. Ο σκηνοθέτης, ο οποίος δεν είναι ποντιακής καταγωγής, εξηγεί:

«Είμαι Μικρασιάτης, υπάρχει μέσα μου ένα βιωμένο στοιχείο από αφηγήσεις συγγενών. Σε αντίθεση με τους Μικρασιάτες, οι Πόντιοι, εξ όσων γνωρίζω, βγήκαν πιο δυναμικά να στηρίξουν όλα όσα τους συνέβησαν, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας από τους Νεότουρκους. Ένα κίνημα έκανε την εμφάνισή του το 1908 και οι διώξεις των Ποντίων ξεκίνησαν από το 1911, αμέσως μετά των Αρμενίων, και κορυφώθηκαν το 1919. Αυτό που με συγκίνησε, όμως, όταν διάβασα τα γεγονότα, ήταν ότι αποτέλεσε την πρόβα όσων θα διαδραματίζονταν αρκετά χρόνια μετά στη Γερμανία με τον Χίτλερ και τους Εβραίους. Ο Λίμαν φον Σάντερς (σ.σ. Γερμανός στρατηγός που είχε αναλάβει στρατιωτικός σύμβουλος και ανώτατος στρατιωτικός διοικητής του στρατού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο), μαζί με συγκεκριμένους ανθρώπους, μεθόδευσε το όλο πράγμα, υποτίθεται για να βοηθήσει να δημιουργηθεί το νέο έθνος, η νέα Τουρκία, η οποία βασίστηκε στον παντουρκισμό, στις ιδέες του, στον φυλετισμό».

— Το πρώτο συνέδριο των Νεότουρκων έγινε στη Θεσσαλονίκη. Ένα ακραία εθνικιστικό κίνημα.

Στην κατεχόμενη οθωμανική Θεσσαλονίκη. Αυτό εμένα μου φάνηκε παράλογο, το ότι αποφασίζεις να λύσεις ένα ζήτημα, ξεπαστρεύοντας αρχαίους πολιτισμούς στο όνομα ενός φυλετισμού και μιας ιδεολογίας τόσο ακραίας. Έγιναν φοβερά πράγματα και επειδή μιλάμε συχνά για τους Εβραίους και το Άουσβιτς, έχω την αίσθηση ότι δεν έχουμε μιλήσει για το τι συνέβη στον Πόντο. Το μέσο που χρησιμοποίησαν οι Νεότουρκοι για να πειστεί όλος ο υπόλοιπος πληθυσμός να βοηθήσει στις εκκαθαρίσεις ήταν ο παντουρκισμός. Επικαλέστηκαν το Ισλάμ και κήρυξαν Ιερό Πόλεμο, αναμεμειγμένο με την ιδέα του φυλετισμού –είχαν τους θεωρητικούς τους που έγραψαν τα απαραίτητα κείμενα–, και συνέβη ό,τι συνέβη, με τις απίστευτες σφαγές των Αρμενίων και με τους «λευκούς» θανάτους των Ποντίων. Φοβήθηκαν μην τους καταδικάσουν στην Ευρώπη και επέλεξαν τη μέθοδο των εκτοπισμών. Είτε τους έβαζαν να περπατάνε μέχρι να εξαντληθούν είτε τους έκαναν ομαδικά λουτρά και μετά τους έβγαζαν γυμνούς στο χιόνι για να πεθάνουν από πνευμονία. Συνέβησαν συγκλονιστικά πράγματα. Λέμε χαρακτηριστικά στο έργο «είναι αδύνατον κάποιος να περιγράψει...».

— Επιλέγεις να μην κάνεις σαφείς αναφορές στην περίοδο κατά την οποία εξελίσσονται όλα αυτά.

Επέλεξα συνειδητά να μην έχω ρεαλισμό στην παράσταση. Με ενδιέφερε να έχει ποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα. Προσεγγίζουμε την πανανθρώπινη διάσταση που μπορεί να έχει αυτή η ιστορία. Υπάρχουν βιασμοί, σφαγές, εκκαθαρίσεις, ομαδικές εκτελέσεις. Και εδώ έχουμε να κάνουμε με δογματισμό, ελευθερία, ελεύθερη έκφραση ή ολοκληρωτισμό, όλα όσα με απασχολούν στα έργα μου. Θέλουμε να δείξουμε όλες τις ιστορίες.

— Παρ' όλα αυτά, επέλεξες να ασχοληθείς με όσα συνέβησαν στον Πόντο...

Όλα όσα αφηγούμαστε μέσα από μια ποιητική φόρμα, μ' αυτήν τη χορικού τύπου αφήγηση σε κάποια σημεία, είναι αυθεντικές μαρτυρίες και γεγονότα που συνέβησαν στον Πόντο. Ακούγονται κείμενα που αναφέρονται και στο κίνημα των Νεότουρκων, που καθιστούν σαφείς τις θέσεις τους όσον αφορά τη φυλετική καθαρότητα. Προσέγγισα Πόντιους ιστορικούς τόσο από τον προοδευτικό όσο και από τον συντηρητικό χώρο και ήταν φοβερό το ότι και από τις δύο μεριές άκουσα την ίδια ιστορία: ότι ένα καθαρά ακραίο εθνικιστικό κίνημα με όλα τα χαρακτηριστικά των ακραίων ιδεολογιών εξόντωσε έναν λαό χρησιμοποιώντας κινούμενα κέντρα συγκέντρωσης, εκτοπισμούς κ.ά.

— Οι πηγές σου ήταν καθαρά ιστορικές;

Ναι, κυρίως ιστορικά βιβλία που περιέχουν μαρτυρίες, τις οποίες στιχούργησα με τη μουσική και τον ρυθμό.

— Οι περιγραφές, ακόμα και μέσα από μια λυρική προσέγγιση, καταδεικνύουν την ανθρώπινη αθλιότητα. Εσκεμμένα δεν παίρνεις πολιτική θέση;

Επειδή ξέρω ότι η Ιστορία στην Ελλάδα είναι ένα θέμα ταμπού, όταν διάβασα για όλα αυτά ενδιαφέρθηκα για την «ποιητική διάθλαση» των ιστορικών γεγονότων. Αισθάνομαι ότι ξαφνικά δημιουργείται ένας χώρος που δεν αφορά μόνο τους Ποντίους ή μόνο τους Αρμένιους ή μόνο τους Έλληνες αλλά και έναν θεατή που μπορεί να μην έχει ακούσει τίποτε απ' όλα αυτά.

Το ιστορικό και το γεωγραφικό πλαίσιο της παράστασης, βέβαια, προδίδεται από τη μουσική. Το ηχητικό περιβάλλον που δημιούργησαν ο Άρης Μπινιάρης μαζί με τον μουσικό Φώτη Σιώτα και τους συνεργάτες του έχει ανατολίτικο ηχόχρωμα –αν και γίνεται χρήση κυρίως δυτικών οργάνων–, αμπαλάροντας τη δράση με αναγνωρίσιμα στοιχεία, ενώ συγχρόνως υποβάλλει μια πένθιμη μελαγχολία. Κάποια στιγμή μπαίνει και η ποντιακή λύρα, οδηγώντας τους ερμηνευτές σε έναν καθαρό κύκλιο ποντιακό χορό που είναι στην ουσία ο χορός της φωτιάς. Έτσι, η ταυτότητα των γεγονότων αποκαλύπτεται μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση του λαού και του τόπου.

Ο Άρης Μπινιάρης, από την άλλη, έχει αναπτύξει ένα ιδιότυπο προσωπικό σκηνοθετικό στυλ με έντονη τη χρήση της μουσικής. Από το «Θείο Τραγί» και το «'21» μέχρι τις «Βάκχες» και το «Ύψωμα 731» υπήρχαν ξεκάθαρες αναφορές στη ροκ. «Στους "Πέρσες" οι δυνατές ανατολίτικες μουσικές είχαν τον δυναμισμό της ροκ χωρίς να είναι ροκ» μου επισημαίνει.

— Αν οι ανατολίτικες μουσικές έχουν δυναμισμό που παραπέμπει στη ροκ, οι ποντιακοί χοροί τι έχουν;

Κάτι συγκλονιστικό. Είναι τρανς. Οι πολύ γρήγοροι δυναμικοί ρυθμοί που άκουσες σήμερα είναι ποντιακοί, αν και θα μπορούσαν να είναι ηλεκτρονικοί.

— Αυτό που είδα θυμίζει έντονα «Βάκχες». Άρα ο «Χορός της φωτιάς» περιλαμβάνει στοιχεία απ' όλες τις προηγούμενες δουλειές σου. Εκτός από ροκ, τι άλλο;

Έχουμε πάρει με τον Φώτη συνειδητά παραδοσιακούς ρυθμούς και τους έχουμε εκσυγχρονίσει κατά κάποιον τρόπο, είτε βάζοντάς τους να ακούγονται από ηλεκτρονικά μηχανήματα είτε με μια επεξεργασία χάρη στην οποία, αν βάλεις πάνω τους και έναν ρυθμικό λόγο, ξαφνικά αποκτούν «κίνηση». Ένας ρυθμός παραδοσιακός με σύγχρονο ποιητικό λόγο ξεφεύγει λίγο, σου θυμίζει και δεν σου θυμίζει την παράδοση. Γίνεται δυναμική και ατμοσφαιρική μουσική. Έχει σίγουρα τις διαθέσεις της ροκ, τη δυναμική, την επεξεργασία, την αδρότητά της, τη στιχουργία της κυρίως. Στα καθαρά μουσικά μέρη είναι ανατολίτικες οι φόρμες, αλλά η επεξεργασία τους είναι εκσυγχρονισμένη είτε μέσα από πετάλια μέσα από τα οποία περνάνε τα δυτικά όργανα τσέλο και βιολί είτε μέσα από ηλεκτρονικά κρουστά.

— Η λύρα θα υπογραμμίζει, πάντως, την ποντιακή ταυτότητα.

Η ιδέα ήταν αυτή, ότι δεν υπάρχει χρονικός και τοπικός προσδιορισμός, οι ιστορίες είναι αυτούσιες και το ηχόχρωμα και κάποια από τα κινησιολογικά μοτίβα που εμφανίζονται είναι από τους ποντιακούς χορούς. Προτού ξεκινήσουμε πρόβες, κάναμε ένα δεκαήμερο μαθημάτων ποντιακών χορών με τον ποντιακό σύλλογο Αργοναύτες - Κομνηνοί και τον Κώστα Σαββηνίδη, ο οποίος μας έμαθε 5-6 χορούς. Παρ' όλα αυτά, οι φόρμες στην παράσταση αποδομήθηκαν ως ένα σημείο από τους ίδιους τους ηθοποιούς. Τους ζήτησα να αυτοσχεδιάσουν επάνω στους χορούς που μάθαμε και κάποια πράγματα τα βλέπεις στην έναρξη, ακολουθώντας τη ροή των σωμάτων. Επίσης, τα χρώματα των ενδυμασιών τους είναι έντονα, πολύ ανατολίτικα, χρυσά, κόκκινα, γαλάζια. Ήθελα να υπάρχει άρωμα και χρώμα Ανατολής στην παράσταση μέσω των ήχων και άλλων στοιχείων. Θα υπάρχει και προβολή τόπων σαν ζωγραφιές, σαν να διασχίζουμε μια στέπα. Ήθελα να υπάρχει το φυσικό στοιχείο.

— Ο Πόντος είναι μια συνέχεια την αρχαιοελληνικής παράδοσης η οποία διατηρήθηκε, συνέχισε να υπάρχει για αιώνες και επιβίωσε λόγω γεωγραφικής απόστασης.

Ναι, κρατάνε την ιωνική διάλεκτο. Θα τολμήσω να απαντήσω διαισθητικά. Δεν έχει αποδειχτεί επιστημονικά, αλλά λόγω χώρου και λόγω απόστασης εκεί όντως διατηρήθηκαν οι αρχαίες φόρμες. Γιατί μιλάμε για έναν άξιο πολιτισμό. Οι Πόντιοι, όπως και οι Αρμένιοι, που επίσης εξοντώθηκαν, ήταν προκομμένοι, έκαναν πράγματα.

— Οπότε σε ενδιαφέρει η παράσταση να απευθύνεται στους Ποντίους;

Με ενδιαφέρει να απευθύνεται και σε Ποντίους. Το ότι είναι ποιητική η φόρμα, όπως είπα, έγινε συνειδητά γιατί μιλάμε για γεγονότα που εμένα με ενδιαφέρει να περάσουν στον θεατή. Οπότε έχω την αίσθηση –κι αυτό μένει να αποδειχτεί– ότι ο θεατής, μέσα από τη μουσική και την ποιοτική μορφή του λόγου, ενδεχομένως να έχει καλύτερη πρόσβαση σε μια μνήμη που πονάει, μια πληγή για πολλούς ανοιχτή ακόμα, απ' ό,τι αν έδειχνα μια ρεαλιστική απεικόνιση του τι συνέβη. Γιατί η Ιστορία αφορά όλους μας.