Στη μια μεριά της σκηνής μια σειρά από καρέκλες λειτουργούσαν ως ένα από τα σημεία συγκέντρωσης του χορού. Απέναντι ακριβώς ένα πελώριο δωμάτιο, σαν κουτί φωτισμένο με νέον όπου μέσα του δέσποζε ένα άγαλμα του Απόλλωνα, του θεού που δίνει τον χρησμό του ξεκαθαρίσματος. Καπνοί θόλωναν την εικόνα.
Ένα δάσος από μπαμπού συνέδεε την αρχαία τραγωδία με την κινεζική σκέψη. Κοστούμια από μετάξι, ηθοποιοί που δονούνταν από το κείμενο του Σοφοκλή, ερμηνείες βαθιές που καταργούσαν τη σύμβαση του θεάτρου και οδηγούσαν την παράσταση στα όρια της performance. Ο εκδικητικός στρόβιλος του μύθου των Ατρειδών έφτασε ως την Σαγκάη.
Στην Κίνα των χιλίων αντιθέσεων, ο Μιχαήλ Μαρμαρινός ανέβασε πριν από μερικούς μήνες την «Ηλέκτρα» με Κινέζους ηθοποιούς και πριν από λίγο καιρό έμαθε τηλεφωνικά ότι οι δύο βασικές του πρωταγωνίστριες, η Φαν Φαν που ερμήνευσε τον ομώνυμο ρόλο και η Λι Τσεν Τάο που υποδύθηκε την Κλυταιμνήστρα, απέσπασαν τα δύο πρώτα Θεατρικά Βραβεία Magnolia στις κατηγορίες «Καλύτερης Πρωτοεμφανιζόμενης» και «Καλύτερου Β' Ρόλου» αντιστοίχως.
Η ύβρις υπάρχει ως κωδικός στην ζωή τους. Ο τρόπος με τον οποίο η Κίνα αναπτύσσεται και πληγώνει το περιβάλλον είναι μια ύβρις για τον πλανήτη. Ο υπερπληθωρισμός και η υπερανάπτυξη έχει χαρακτηριστικά ύβρεως.
Οι πρόβες επί δυο μήνες πραγματοποιούνταν σε ένα από τα άπειρα εγκαταλειμμένα γραφεία του κομμουνιστικού κόμματος της χώρας. Από τη μια σταλινικός κομμουνισμός κι από την άλλη απόλυτος καπιταλισμός. Και στο κέντρο μια κοινωνία υπόλογη στο φενγκ σούι. Για τους δυτικούς ο τρόπος που όλα αυτά συνυπάρχουν παραμένει ανεξήγητος.
Στους τοίχους λέξεις, από τις βασικές σοσιαλιστικές αξίες, δεν σβήνουν ποτέ και μάλλον μπερδεύουν τα πράγματα περισσότερο: Ευημερία, Δημοκρατία, Αρμονία, Ευγένεια, Πατριωτισμός, Αφοσίωση, Φιλία. Οι σκιές του παρελθόντος, η σημερινή φιλοδοξία, η απειλή της λογοκρισίας, η αμφιθυμία μεταξύ κομμουνισμού, Κομφούκιου και εκσυγχρονισμού.
«Το Κέντρο Δραματικών Τεχνών της Σαγκάης (Shanghai Dramatic Art Theatre), το οποίο είναι το Κρατικό Θέατρο της πόλης, καθώς αισθάνεται ότι έχει χάσει χρόνο με το θέατρο λόγω πολιτιστικής επανάστασης, επιχειρεί από χρόνια να καλύψει το κενό. Με αφορμή το Παγκόσμιο Φεστιβάλ Τέχνης που πραγματοποιείται στην πόλη καλούν κάθε χρόνο σκηνοθέτες Ευρωπαίους, σπανιότερα Αμερικανούς, για να τους γνωρίσουν το μεγάλο δράμα. Από την πρώτη κιόλας επαφή μας, τους έστειλα τρία έργα. Επέλεξαν την Ηλέκτρα. Κάναμε πρεμιέρα τον Δεκέμβριο στο ιστορικό θέατρο Majestic. Λίγο πριν ή λίγο μετά τις δικές τους παραγωγές παρουσίασαν οι Rimini Protokoll, ο Μπομπ Γουίλσον, η Σαουμπίνε» λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός.
Πλάσμα απειλητικό, λυσσασμένο για εκδίκηση των δολοφόνων του πατέρα της, άγριο και οριακό, η «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή είναι ηρωίδα αγαπημένη για τον Έλληνα σκηνοθέτη. Ήταν το έργο με το οποίο έκαναν μαζί με την Αμαλία Μουτούση και το σχήμα τους «Διπλούς έρως» ποδαρικό το 1997 στην Επίδαυρο. Τότε είχαν επίσης χρησιμοποιήσει την απόδοση του Μίνωα Βολανάκη και μουσική του Δημήτρη Καμαρωτού. Φέτος η μετάφραση αυτή, στα κινεζικά πια, ντυμένη με μουσική του ίδιου συνθέτη (ο οποίος αξιοποίησε όργανα με ελληνικό και κινεζικό παρελθόν) ζωντάνεψε ένα από τα πιο ζοφερά επεισόδια του μύθου των Ατρειδών: την εκδίκηση της Ηλέκτρας και του Ορέστη για το φόνο του Αγαμέμνονα που διέπραξαν η Κλυταιμνήστρα και ο Αίγισθος.
Πάνω από ένα φωτογραφικό άλμπουμ με χιλιάδες λήψεις που τράβηξε ο ίδιος διαλέξαμε εικόνες και ακούσαμε πώς ο Έλληνας σκηνοθέτης έχτισε (μετά τη συνεργασία του με τον ιαπωνικό θίασο του θεάτρου Νο) μια ακόμα γέφυρα με την Άπω Ανατολή.
• Αυτή τη φορά έδρα μου ήταν η Σαγκάη. Πρώην γαλλική αποικία, εμπορικό κέντρο σήμερα, είναι η μεγαλύτερη πόλη και το πιο ακμαίο λιμάνι της Κίνας. Κύριος φορέας της σύγχρονης οικονομίας της χώρας, με όλη την παθογένεια μιας σκληρής καπιταλιστικής πραγματικότητας, τα πρωινά μοιάζει με σύγχρονη ζούγκλα, μια πόλη σαν δάσος ουρανοξυστών. Το βράδυ που τα φώτα ανάβουν βρίσκεσαι αντιμέτωπος με ένα αδιανόητο φωτιστικό installation. Ξοδεύουν απίθανα χρήματα στο urban light designing. Και το κάνουν με τόσο καλόγουστο τρόπο. Είναι η πιο καλαίσθητη υπερβολή.
• Τους ηθοποιούς τους διάλεξα με δυο πολύ σκληρές οντισιόν. Δεν μου αρέσει αυτός ο τρόπος αλλά δεν υπήρχε άλλος. Είχα στείλει ορισμένα αποσπάσματα του κειμένου στους υποψηφίους για να προετοιμαστούν. Ελάχιστοι είχαν γνώσεις περί της Ηλέκτρας καθώς οι μεταφράσεις που υπήρχαν στην Κίνα ήταν τρομερά παλιές. Είδα περίπου 35 άτομα που στην πραγματικότητα μόνο θραύσματα κειμένου είχαν. Άρα μάλλον θεωρούσαν ότι έρχονταν να δοκιμαστούν σε κάτι εντελώς εξωτικό.
• Η έννοια της ύβρεως, χωρίς την οποία δεν μπορεί κανείς να αντιληφθεί την τραγωδία, νομίζω υπήρξε το στοιχείο εκείνο με το οποίο ταυτίστηκαν περισσότερο από αυτό το κείμενο της Ηλέκτρας. Ενδεχομένως να σχετίζεται με την διαρκή τους ανάγκη να υπακούν και να παίρνουν την έγκριση για οποιαδήποτε αλλαγή επιχειρούν. Από την άλλη η ύβρις υπάρχει ως κωδικός στην ζωή τους. Ο τρόπος με τον οποίο η Κίνα αναπτύσσεται και πληγώνει το περιβάλλον είναι μια ύβρις για τον πλανήτη. Ο υπερπληθωρισμός και η υπερανάπτυξη έχει χαρακτηριστικά ύβρεως.
• Η λογοκρισία ζει και βασιλεύει στην Κίνα γι' αυτό και προφανώς οι υπεύθυνοι του θεάτρου είχαν αγωνία για το τι θα τους ετοίμαζα. Οτιδήποτε παρουσιάζεται στο κοινό ελέγχεται. Πριν από την πρεμιέρα μιας παράστασης καταφθάνει το κονκλάβιο και επιθεωρεί. Παρόλο που η Ηλέκτρα είναι μια επαναστάτρια και αρκετά σημεία του κειμένου θα μπορούσαν να ενοχλήσουν, δεν μου ζητήθηκε να κάνω την παραμικρή παραχώρηση.
• Ωστόσο, πριν από εμάς είχε πρεμιέρα ο «Εχθρός του λαού» του Ίψεν από τη βερολινέζικη Σαουμπίνε, με την υπογραφή του Τόμας Οστερμάγιερ. Σε κάποιο σημείο (όπου γινόταν ένας διαδραστικός διάλογος με το κοινό) υπήρχε μια σαφής πολιτική αναφορά. Οι ελεγκτές διεμήνυσαν στον θίασο πως αυτό το κομμάτι θα πρέπει να κοπεί. Την επόμενη μέρα όταν ο ηθοποιός έφτασε στην επίμαχη σκηνή κάπως ψέλλισε ότι δεν του επιτρέπεται να πει όσα ήθελε. Με το που ολοκληρώθηκε η παράσταση ανακοινώθηκε πως ο Εχθρός του λαού για τεχνικούς λόγους δεν θα ξαναπαρουσιαστεί...
• Κάτι που μου αρέσει σε αυτού του τύπου τα ταξίδια είναι η συνάντηση των πολιτισμών. Δεν έχει νόημα να φτάσεις ως την Κίνα για να ανεβάσεις μια παράσταση όπως θα την ανέβαζες οπουδήποτε. Θέλω να ακούω τον υπάρχοντα πολιτισμό και την σύγχρονη γλώσσα. Έστω κι αν αυτά ακούγεται υπόκωφα καθώς επικρατεί η σκληρή πραγματικότητα. Δεν θέλησα να γεμίσω πληροφορίες και λογική την παράσταση αλλά να αφήσω τα αισθήματα και τις αναφορές να περιφέρονται ως υπαινιγμοί.
• Το μεγάλο ρίσκο που παίρνω κάθε φορά στις διεθνείς παραγωγές είναι ότι πηγαίνω χωρίς καμία έτοιμη απόφαση. Είναι αγώνας δρόμου να συμμορφωθείς με τον χρόνο τον πρακτικό και τον δημιουργικό. Οι Κινέζοι ήταν στα πρόθυρα εμφράγματος όταν, φτάνοντας, τους είπα ότι δεν έχω σκηνικό έτοιμο. Ότι τίποτα δεν θα γίνει αν δεν αφουγκραστώ τι συμβαίνει στην πρόβα. Γύριζα για μέρες στην πόλη για να αφομοιώσω πράγματα. Οι πρώτες προσλαμβάνουσες ήταν τα χρώματα, τα λουλούδια με τα οποία έχουν εμμονή και το μετάξι. Δεν είναι η πολυτέλεια του συγκεκριμένου υφάσματος –που εκεί υπάρχει σε ασύλληπτες ποσότητες–, είναι η υψηλή του τέχνη, η κίνηση που κάνει, ο τρόπος που αποτυπώνει τα πάντα, μέχρι και την αναπνοή του σώματος. Είναι σαν να αναπνέει το αόρατο. Έτσι έγινε αμέσως αναπόσπαστο στοιχείο της παράστασης.
• Επίσης στην πόλη αλλά και στην πρόβα κατάλαβα πως δύο πράγματα δεν θυσιάζουν οι Κινέζοι: τον ύπνο και το φαγητό. Κοιμούνται παντού και όταν έρθει η ώρα για μεσημεριανό εγκαταλείπουν τα πάντα. Το ωράριο και για τις δύο αυτές δραστηριότητες είναι αδιαπραγμάτευτο. Η χώρα που διαρκώς βιάζεται συγχρόνως δεν θυσιάζει την μεσημεριανή της σιέστα. Την ώρα που είναι προγραμματισμένο να φάνε σταματάει η πρόβα ακόμα κι αν καίγεται το σύμπαν. Δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι εγώ δεν έκανα διάλειμμα για να φάω.
• Το κάπνισμα απαγορεύεται παντού, σε όλους τους κλειστούς χώρους και τα κτίρια, οπότε αποφάσισα να μετατρέψω τον ιερό χώρο, δηλαδή το μεγάλο κουτί από νέον στο κέντρο της σκηνής σε καπνιστήριο (για ηλεκτρονικά τσιγάρα ασφαλώς). Υπήρξαν στιγμές, κυρίως στο τρίτο στάσιμο, όπου από το πολύ άτμισμα ο χορός αχνοφαινόταν πίσω από μια ομίχλη και απλώς τον άκουγες. Προσάρμοσα κατά κάποιον τρόπο κι εγώ μια ανάγκη της παράστασης στις συνθήκες της κοινωνίας. Οι Κινέζοι μου το δίδαξαν. Είναι σπεσιαλίστες στο να συνταιριάζουν τα πιο αντιφατικά πράγματα. Είναι κομμάτι της βαθιάς τους φιλοσοφίας να ακούνε το σύμπαν. Δεν υποχωρούν. Απλώς κάνουν μια σύζευξη των φιλοδοξιών τους με τις δεσμεύσεις. Αυτοί αντιλαμβάνονται πότε ο άνθρωπος ενοχλεί μια φυσική τάξη, πράγμα στο οποίο εμείς κλείνουμε τα μάτια μας και συνεχίζουμε να συνταράσσουμε τα πάντα στο πέρασμά μας.
• Με τον ίδιο τρόπο φέρονται και στο αστικό τοπίο. Το παραβιάζουν γεμίζοντάς το αναρίθμητους ουρανοξύστες και την ίδια στιγμή ζητούν έγκριση για το οποιοδήποτε κτίσμα από τον μοναχό του φενγκ σούι. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα διάφορες τραγελαφικές κατασκευές. Υπάρχει για παράδειγμα μια μεγάλη γέφυρα σε κεντρικό σημείο της Σαγκάης όπου μια από τις πελώριες κολόνες που τη στηρίζουν είναι ντυμένη με ένα γλυπτό με εννέα μεγάλους δράκους. Όταν ρώτησα τι συμβολίζει μου είπαν πως ο μοναχός του φενγκ σούι που μελέτησε τα σχέδια τους είπε ότι στο σημείο αυτό δεν μπορούν να βάλουν κολόνα γιατί από κάτω υπάρχει δράκος. Ως εκ τούτου έφτιαξαν εννέα δράκους από πάνω για να αντισταθμίσουν αυτόν που πιέζεται. Διαφορετικά ο καταπιεσμένος δράκος θα ήταν εστία ανησυχίας και άρα πιθανή αιτία ατυχημάτων. Σε οτιδήποτε χτίζεται απαιτείται η «άδεια» του μοναχού. Εξού και οι ουρανοξύστες τους είναι αλλόκοτοι, έχουν διάφορα απίθανα σχέδια κυρίως στο τελείωμά τους, αφού πριν από την περάτωση ο μοναχός μπορεί να ζητήσει τις πιο απίθανες αλλαγές.
• Στην πραγματικότητα δύο πράγματα ήθελα να μείνουν από αυτή την Ηλέκτρα. Το ένα είναι η σκέψη της η οποία έχει να κάνει με την ποιότητα και τον πολιτισμό του παρελθόντος. Το δεύτερο είναι ότι ήθελα να καταλάβουν τη χρησιμότητά του χορού, γιατί εγώ δεν μπορώ να καταλάβω την τραγωδία χωρίς ισχυρό χορό. Άλλωστε λίγο να κυκλοφορήσεις στην Σαγκάη συναντάς άπειρα χορικά ανθρώπων. Η Κίνα είναι ο χορός του πλανήτη και συγχρόνως ένας λαός που δίνει νόημα στην ακινησία.
Electra Director's Interview from Shanghai Dramatic Arts Centre.
