Καλοκαίρι 2016. Στις 15 Ιουλίου ξεσπάει στην Τουρκία πραξικόπημα με σκοπό την ανατροπή της εκλεγμένης κυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και του προέδρου Ταγίπ Ερντογάν.
Η ιστορία και οι συνακόλουθες συνέπειες, γνωστές. Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι το «πραξικόπημα» που επιχειρήθηκε στο πλαίσιο του πολιτισμού και διαδέχθηκε τις πολιτικές εξελίξεις.
Στις 16 Αυγούστου, μόλις έναν μήνα μετά το πραξικόπημα, με ανακοίνωσή του ο διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου της Τουρκίας Nejat Birecik καταργούσε επίσημα το ξένο ρεπερτόριο, ώστε να επιβάλει τα τουρκικά έργα με σκοπό την εξύψωση του εθνικού και πατριωτικού φρονήματος του τουρκικού λαού. Ανάμεσα στους ανεπιθύμητους συγγραφείς συμπεριλαμβάνονταν ο Σαίξπηρ, ο Τσέχοφ, ο Μπρεχτ και ο Ντάριο Φο!
Η επίσημη ανακοίνωση έλεγε: «Ως ανθρωπιστές εθνικιστές της πατρίδας ανοίγουμε τα (κρατικά) θέατρα με εθνικά έργα, έτσι ώστε να συνεισφέρουμε στην ακεραιότητα και στην ενότητα της πατρίδας και να ενισχύσουμε το εθνικό και πνευματικό αίσθημα».
Το σλόγκαν ήταν «Οι κουρτίνες των θεάτρων της Τουρκίας ανοίγουν με τουρκικό θέατρο», αν και στις απαγορεύσεις συμπεριλήφθηκε και μια σειρά από τουρκικά έργα.
Παράλληλα, σύμφωνα με δηλώσεις του γνωστού διανοούμενου και ηθοποιού, Orhan Aydın, ζητήθηκε από διευθυντές κρατικών σκηνών να απολύσουν ηθοποιούς και σκηνοθέτες που είχαν εκφραστεί δημοσίως εναντίον της κυβέρνησης.
Καταρχάς, η χώρα εξακολουθεί να βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης από τον Ιούλιο του 2016, οπότε και ξέσπασε το πραξικόπημα. Συναθροίσεις άνω των 20 ατόμων απαγορεύονται. Στο θέατρο, αν κάποιος από το κοινό νιώσει να θίγεται, μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα, δηλαδή αν ειπωθεί κάτι σε μια θεατρική παράσταση που ίσως θεωρηθεί ότι στρέφεται εναντίον της δημοκρατίας.
Το Εθνικό Θέατρο της Τουρκίας ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1949. Αυτό σημαίνει ότι σε έναν χρόνο από τώρα θα είναι 70 ετών. Ως θεσμός αποτελείται από περισσότερες από 60 κρατικές σκηνές που είναι διασκορπισμένες σε περίπου 20 πόλεις. Παρουσιάζουν εν μέρει κοινό και ενιαίο ρεπερτόριο, αλλά, ανάλογα με την περιοχή, εμπλουτίζεται.
Ζήτησα από τον Τούρκο σκηνοθέτη και χορογράφο Μουσταφά Καπλάν, ο οποίος συμμετείχε τον Μάιο του 2015, μαζί με τη συνεργάτιδά του Filiz Sizanli και την ομάδα τους Taldans, στο Φεστιβάλ X Apartments της Στέγης, να μου μιλήσει για την ελευθερία της έκφρασης στην πατρίδα του, που, έτσι κι αλλιώς, εδώ και χρόνια έρχεται πρώτη στην καταπάτηση της ελευθερίας του λόγου, σύμφωνα με διεθνείς οργανισμούς.
— Μουσταφά, είναι αλήθεια ότι η τουρκική κυβέρνηση έχει απαιτήσει από τις σκηνές του Εθνικού Θεάτρου να προτιμούν μόνο τα πατριωτικού χαρακτήρα έργα;
Δεν μπορώ να γνωρίζω την τακτική που ακολουθούν τα κρατικά θέατρα και η κυβέρνηση στη συνεργασία τους, αφού ό,τι μαθαίνω είναι μέσα από φίλους και τον Τύπο. Δεν υπάρχει ευθεία απαγόρευση ξένων έργων, δεν γνωρίζω κάτι τέτοιο.
Αυτό που έχουμε πληροφορηθεί είναι ότι η κυβέρνηση θέλει να ανεβαίνουν περισσότερα τουρκικά έργα. Γιατί αυτό που θέλει, βασικά, είναι να ξαναχτίσει από την αρχή και να ξαναγράψει την Ιστορία από τη δική της σκοπιά.
Προσπαθούν να το περάσουν μέσα από την τηλεόραση, τον κινηματογράφο, το θέατρο, την τέχνη, ακόμα και μέσα από τον αθλητισμό. Ειδικά στον χώρο του θεάτρου, όμως, δεν διαθέτουν σοβαρούς συγγραφείς. Γενικώς, σε αυτόν τους τον στόχο τόσο η ελίτ όσο και οι πιο μοντέρνες δυνάμεις του θεάτρου αντιστέκονται.
Έτσι, εξακολουθούν να παίζονται κλασικά και σύγχρονα ξένα έργα, αλλά η πλειονότητα των θεάτρων όντως δίνει προτεραιότητα σε έργα τοπικού και ιστορικού ενδιαφέροντος, σε όσα ταιριάζουν στην κυρίαρχη ιδεολογία της κυβέρνησης. Αλλά δεν υπάρχουν πολλοί που να αντλούν από το Οθωμανικό παρελθόν. Νομίζω ότι δεν θα καταφέρουν να πετύχουν τίποτα.
— Δεν υπάρχουν φιλόδοξοι, ίσως λιγότερο ταλαντούχοι συγγραφείς, να τα γράψουν;
Αυτοί που υπάρχουν στρέφονται στην τηλεόραση, όπου πράγματι οι ιστορικές σειρές είναι πολύ δημοφιλείς. Το θέατρο δεν είναι τόσο διαδεδομένο στην πλειονότητα του κόσμου και στο οικογενειακό κοινό. Το θέατρο απευθύνεται περισσότερο στις ανώτερες τάξεις.
— Ακόμα και οι κρατικές σκηνές που υπάρχουν σε ολόκληρη τη χώρα;
Πρόκειται κυρίως για πολύ συντηρητικό θέατρο. Οι σκηνοθέτες και οι ηθοποιοί που εργάζονται στα κρατικά θέατρα παραμένουν οι ίδιοι εδώ και 30-40 χρόνια.
Ένας καλλιτεχνικός διευθυντής μπορεί να φύγει από τη θέση του με υπουργική απόφαση ανά πάσα στιγμή. Αυτή είναι η κυρίαρχη λογική επί δεκαετίες. Συνεργαζόμουν με το Δημοτικό Θέατρο της Κωνσταντινούπολης για 10 χρόνια.
Ανεβάσαμε και Σαίξπηρ, και ελληνική τραγωδία και Φάουστ, μέχρι που ξεκινήσαμε ένα θεατρικό εργαστήρι, που εξελίχθηκε στη δική μου ομάδα και της Filiz Sizanli Orhon. Στο πλαίσιό του γράφουμε τα δικά μας έργα.
Έμαθα ότι πολύ πρόσφατα το υπουργείο άλλαξε τον διευθυντή του θεάτρου, που ήταν έτσι κι αλλιώς συντηρητικό και καθόλου πειραματικό, και οι ηθοποιοί διαμαρτύρονται γιατί νιώθουν ότι βρίσκονται εντελώς υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης.
Δυστυχώς, το υπουργείο αποφασίζει για όλα και όχι το θέατρο. Φυσικά, όσοι ηθοποιοί μίλησαν εναντίον του Ερντογάν ή πήραν θέση υπέρ του φιλοκουρδικού HDP έχασαν τη δουλειά τους.
— Και να σκεφτεί κανείς ότι η Κωνσταντινούπολη αποτελεί το πιο προοδευτικό κομμάτι της Τουρκίας.
Η πόλη παραμένει δυναμική και συναρπαστική, αλλά ο περισσότερος κόσμος φοβάται να μιλήσει ανοιχτά. Είναι πολλοί οι σκηνοθέτες και οι ηθοποιοί που έφυγαν για την Ευρώπη και ειδικά για το Βερολίνο.
— Ποια είναι, δηλαδή, η κατάσταση που επικρατεί;
Καταρχάς, η χώρα εξακολουθεί να βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης από τον Ιούλιο του 2016, οπότε και ξέσπασε το πραξικόπημα. Συναθροίσεις άνω των 20 ατόμων χωρίς άδεια απαγορεύονται.
Στο θέατρο, αν κάποιος από το κοινό νιώσει να θίγεται, μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα, δηλαδή αν ειπωθεί κάτι σε μια θεατρική παράσταση που ίσως θεωρηθεί ότι στρέφεται εναντίον της δημοκρατίας.
— Οπότε, υπάρχει λογοκρισία στο θέατρο;
Πάρα πολλή, ιδιαίτερα μετά την εξέγερση του Γκεζί. Εκείνη η εποχή δημιούργησε πολλές ελπίδες κι αυτό ήταν το μεγάλο λάθος της κυβέρνησης, που αντί να συζητήσει με τους νέους και να εκμεταλλευτεί τη δυναμική τους, προτίμησε να τους πολεμήσει.
Μετά από αυτό η ένταση άρχισε να αυξάνει. Το πρόβλημα πια είναι υπαρκτό! Οι άνθρωποι άρχισαν να χωρίζονται σε ομάδες, να νιώθουν εχθρικά μεταξύ τους και κυρίως να μην εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον. Υπάρχει μεγάλο θέμα εμπιστοσύνης αυτήν τη στιγμή στη χώρα.
— Αυτό εσένα σε επηρέασε στη δουλειά σου;
Τρία μόλις χρόνια μετά τα γεγονότα στο Γκεζί είχαμε κάνει μια περφόρμανς σε δημόσιο χώρο με τη συνεισφορά καλλιτεχνών και ερμηνευτών. Τα πράγματα έχουν αλλάξει τόσο πολύ έκτοτε, που είναι αδύνατον να το επαναλάβουμε.
Ο κόσμος παλιότερα ήταν πιο δεκτικός. Τώρα υπάρχει μεγάλη κεκαλυμμένη ένταση, πολύς θυμός και αν κάποιος αντιδράσει σε αυτό που βλέπει, θα ξεκινήσει καβγάς. Δεν ξέρεις από πού μπορεί να σου έρθει.
Αν κάποιος φωνάξει στον δρόμο «αυτός είναι τρομοκράτης του ΡΚΚ», ακόμα και αν δεν είναι αλήθεια, ο κόσμος θα πέσει να τον λιντσάρει. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και σε μια παράσταση δρόμου. Αν διαμαρτυρηθούν εναντίον σου, υπάρχει κίνδυνος να έρθεις αντιμέτωπος με την αστυνομία με πιθανές συνέπειες.
— Ένα έργο χρειάζεται να περάσει από υπηρεσία λογοκρισίας για ειδική άδεια;
Ανέκαθεν! Τώρα αναγκαστικά αυτολογοκρινόμαστε έτσι ώστε να αποφύγουμε την επίσημη λογοκρισία. Κόβουν τα έργα προτού η κυβέρνηση διατάξει να αποσυρθούν από το ρεπερτόριο. Αν εργάζεσαι για κρατικό θέατρο, μπορεί και να χάσεις τη δουλειά σου.
—Έχεις αναγκαστεί να το κάνεις κι εσύ;
Σε παραστάσεις χορού δεν φαίνεται. Εξάλλου το κοινό μας δεν είναι μεγάλο και όλοι γνωριζόμαστε μεταξύ μας. Παρ' όλα αυτά, αν κάποιος διαμαρτυρηθεί, μπορεί ξαφνικά να έχεις πρόβλημα. Δεν αυτολογοκρίνομαι γιατί εργάζομαι περισσότερο στην Ευρώπη. Αλλά ούτε και στην Κωνσταντινούπολη λογοκρίνω τη δουλειά μου.
— Πώς είναι η θεατρική πιάτσα στην Κωνσταντινούπολη;
Σε μια πόλη 17 εκατομμυρίων δεν είναι και τόσο πολλά τα θέατρα. Το Δημοτικό Θέατρο έχει περισσότερες από 10 σκηνές και το Κρατικό Θέατρο άλλες 5, με ρεπερτόριο. Οι ανεξάρτητες ομάδες κάνουν πιο πρωτοποριακά έργα, ενώ μπορεί να δεις εξαιρετική δουλειά από πολύ μικρές ομάδες. Δυστυχώς, δεν έχουν χρήματα. Την ίδια ώρα, τα μεγάλα εμπορικά κέντρα έχουν θέατρα που προσφέρουν μεγάλα θεάματα.
Απόσπασμα από την παράσταση Dolap της χορευτικής ομάδας Taldans του Μουσταφα Καπλάν και της συνεργάτιδάς του Filiz Sizanli.
— Στο Φεστιβάλ Θεάτρου της Κωνσταντινούπολης υπάρχει λογοκρισία;
Γνωρίζω προσωπικά τη διευθύντρια, η οποία είναι προοδευτικός άνθρωπος. Έχουμε συμμετάσχει τρεις φορές με την ομάδα μου. Παρακολουθούμε διεθνείς παραστάσεις ‒που έχουν επηρεάσει και τη δική μας δουλειά‒, όπως αυτές του Μπομπ Γουίλσον, της Πίνα Μπάους ή του Θόδωρου Τερζόπουλου.
Θα ήθελα να δίνουν περισσότερες ευκαιρίες σε νέους και στις ομάδες τους. Δεν είμαι σίγουρος αν στο Φεστιβάλ πέφτει λογοκρισία, αλλά νομίζω ότι διπλοτσεκάρουν το πρόγραμμα όταν καλούν κάποιον μην και αποδειχτεί λάθος επιλογή.
— Πόσο εύκολο είναι να ανεβάσεις Μπρεχτ στην Τουρκία;
Το Berliner Ensemble έπαιξε μόλις τον τελευταίο μήνα στην Κωνσταντινούπολη δύο φορές. Δεν είναι ότι δεν μπορείς να ανεβάσεις πολιτικό θέατρο. Το πρόβλημα είναι μήπως κάποιος διαμαρτυρηθεί.
Παιζόταν για δύο χρόνια μια σόλο παράσταση με τον τίτλο «Ο δικτάτορας». Ξαφνικά, η δημοτική Αρχή την απαγόρευσε. Δεν την είδα, αλλά, όπως είπα, αν κάποιος διαμαρτυρηθεί, το έργο κατεβαίνει. Στις κρατικές σκηνές αυτό που πρέπει να κάνεις είναι να κόψεις μερικές λέξεις.
— Δεν ανησυχείς τώρα που μιλάμε μέσω Skype ότι μπορεί να μας παρακολουθούν;
Όχι, δεν έχω προσβάλει κάποιον με αυτά που λέω. Αυτό είναι η δημοκρατία και η ελευθερία του λόγου. Ο Ερντογάν είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το facebook και το twitter όμως στο Skype μπορούμε ακόμα να μιλάμε ελεύθερα. Αλλά, δυστυχώς, μπορεί ανά πάσα στιγμή να συμβεί κάτι. Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα στη χώρα μας σήμερα.
σχόλια