Ντρίτα Τσόμο: Η Αλβανίδα «Άννα Φρανκ» της δικτατορίας του Ενβέρ Χότζα

Ντρίτα Τσόμο: Η Αλβανίδα «Άννα Φρανκ» της δικτατορίας του Ενβέρ Χότζα Facebook Twitter
Οι εκπρόσωποι του καθεστώτος την άφησαν να πεθάνει εντελώς μόνη, έχοντας απομακρύνει προηγουμένως από τον θάλαμο τη μητέρα της για να την οδηγήσουν πίσω στη ζώνη εξορίας.
0



ΣΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ, θα γράψει ο Ισμαήλ Κανταρέ, είχε την ατυχία να βρεθεί αντιμέτωπη, πολύ νέα, με δύο φρικώδη τέρατα: τη δικτατορία και τον καρκίνο. Το ημερολόγιο της πρόωρα χαμένης Ντρίτα Τσόμο (Drita Çomo, 1958-1981) αποτελεί μια ακλόνητα ανθρωπιστική και εξομολογητική αφήγηση των συνθηκών εξορίας και ακραίας καθεστωτικής περιθωριοποίησης στις οποίες αναγκάζονταν να ζήσουν χιλιάδες οικογένειες διωκομένων της χοτζικής δικτατορίας.

Κόρη της Liri Belishova (1926-2018), ανώτατου μέλους του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΑ, και του Maqo Çomo (1922-1998), υπουργού της κυβέρνησης Χότζα, εκτοπίστηκε στην ηλικία των δύο ετών έπειτα από την κομματική καθαίρεση των γονιών της, κατά τη ρήξη των αλβανο-σοβιετικών σχέσεων, και την πολιτική τους καταδίκη με την κατηγορία της διατήρησης οικογενειακών φιλικών σχέσεων με τον Νικίτα Χρουστσόφ. 

Η διάπυρη προσήλωσή της στη λογοτεχνία, τις ξένες γλώσσες, τη φιλοσοφία ήταν σχεδόν άχρηστη –αν όχι σοβαρά επικίνδυνη– στη ζώνη εξορίας του Τσερίκ, έτσι όπως η ίδια τη χαρακτηρίζει στις καταθλιπτικές της καταβυθίσεις. Εκεί βίωσε την τοξικότητα ενός sui generis ταξικού παραλογισμού που της απέκλεισε εφ’ όρου ζωής το δικαίωμα στην παιδεία, που αντιμετωπίζονταν ως ένα αποκλειστικά κομματικό αγαθό, όπως το βαμβακόνημα ή το καλαμποκάλευρο – διανέμονταν μόνο σε μερίδες επίλεκτων μελών.

Στον απομονωμένο οικισμό των εξόριστων κατέφθαναν κατά διαστήματα νέοι έποικοι οι οποίοι απολύονταν από τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και η εξορία ήταν ο μοναδικός τους προορισμός. Η μικρή Ντρίτα έβλεπε αυτούς τους παράξενους νεοφερμένους να φέρνουν μαζί τους παράξενα βιβλία –για την ακρίβεια, στραπατσαρισμένα λεκιασμένα χειρόγραφα– και «άγνωστους» συγγραφείς: Ντοστογιέφσκι, Μποντλέρ… (δεν ήταν λίγοι εκείνοι που είχαν φυλακιστεί εξαιτίας αυτών των «άγνωστων» συγγραφέων). Στην εφηβεία της άρχισε να κρατά ημερολόγιο.

Ντρίτα Τσόμο: Η Αλβανίδα «Άννα Φρανκ» της δικτατορίας του Ενβέρ Χότζα Facebook Twitter
H Nτρίτα Τσόμο, δεξιά

Μαζεύτηκαν τόσα χρόνια, έχω μυηθεί στην ασημαντότητα· το μόνο που με ανησυχεί είναι ότι απομακρύνονται τα πιο ωραία χρόνια της ζωής μου στα χαμένα, χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα. Χωρίς κανένα σκοπό στη ζωή – όμως αυτό είναι τρομακτικό! Και να σκεφτείς ότι ζουν έτσι εκατοντάδες, χιλιάδες άνθρωποι στον κόσμο, και ίσως ακόμα χειρότερα – ποιος για όλα αυτά κάποτε θα νοιαστεί…

Ένας από αυτούς που συνέβαλαν καθοριστικά στη μνημονική ανάδυση από την αφάνεια και στην κριτική ανάδειξη του έργου της είναι ο Ισμαήλ Κανταρέ, ο οποίος προλογίζει την έκδοση των ημερολογιακών σημειώσεων και των ποιημάτων της Ντρίτα Τσόμο που εκδόθηκαν στα Τίρανα το 2007 υπό τον τίτλο Το φως που αναδύεται από τα ερέβη (Dritë që vjen nga humnera [1]). 

Ισμαήλ Κανταρέ
Ισμαήλ Κανταρέ

Ο πρόλογος του Κανταρέ αποτελεί, επί της ουσίας, ένα τελευταίο συμπληρωματικό κεφάλαιο στο ημερολόγιο της συγγραφέως, καθότι ρίχνει φως, με τη γλαφυρή περιγραφική του τέχνη, στη σκηνή του θανάτου της σε μια ογκολογική κλινική των Τιράνων, τον Φεβρουάριο του 1981. Οι εκπρόσωποι του καθεστώτος την άφησαν να πεθάνει εντελώς μόνη [2], έχοντας απομακρύνει προηγουμένως από τον θάλαμο τη μητέρα της για να την οδηγήσουν πίσω στη ζώνη εξορίας:

«Θα ήταν αρκετή η ανάγνωση των χειρογράφων της νεαρής κοπέλας, τα οποία η μητέρα της φύλαγε στην τσάντα, για να κατανοήσει κανείς πόσο εξωμήτριος του ανθρωπισμού υπήρξε εκείνος ο βάναυσος κομμουνιστικός κόσμος. Αν και τσαλακωμένα (παραχωμένα μέσα στην τσάντα) από το άγχος του αυστηρού ελέγχου, αυτές οι χειρόγραφες σημειώσεις προοιωνίζονταν έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο».

Το ημερολόγιο της Drita Çomo κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στην Ιταλία, το 2012, υπό τον τίτλο «Luce che sgorga dall'abisso» [3]. Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί, επίσης, στη γαλλική γλώσσα [4].

Το φως που αναδύεται από τα ερέβη (απόσπασμα)

Κυριακή, 19 Σεπτεμβρίου 1976 

Οι μέρες κυλάνε αθόρυβα, γκρίζες, άδειες, απαράλλαχτες. Μου φαίνεται πως έχω χάσει την αίσθηση του χρόνου. Αυτός συνεχίζει να περνά μ’ έναν ρυθμό αιώνιο, μονότονο, ατελείωτο. Και τίποτα δεν μπορεί να επαναληφθεί. Τίποτα δεν μπορεί να επιστρέψει. Όλα φεύγουν για να μη γυρίσουν ποτέ. Κι εγώ; Εγώ πλήττω στη δική του κενότητα, ανίσχυρη, χωρίς τίποτα να καταλαβαίνω, τίποτα να αισθάνομαι, τίποτα να μην κάνω. Τίποτα. Αυτό σημαίνει να μη ζεις.

Πιο πριν, τουλάχιστον, είχα έναν σκοπό: να τελείωνα το σχολείο. Τώρα όμως; Η τραγωδία του ανθρώπου ξεκινά όταν καταλαβαίνει πως δεν είναι απαραίτητος σε κανέναν. 

Πρέπει να ασχοληθώ με κάτι χρήσιμο. Ίσως να μάθω κάποια ξένη γλώσσα. Αργότερα, ίσως, θα τις θυμάμαι με κάποια πικρία αυτές τις ημέρες που περνούν έτσι χωρίς νόημα. Ξεφυλλίζεις παλιά περιοδικά, διαβάζεις κάνα διήγημα ή τίποτε άλλο ενδιαφέρον, λύνεις σταυρόλεξα και… τίποτα παραπέρα. Σίγουρα, κάτι ακόμα μαγειρεύεις, τακτοποιείς το σπίτι, πηγαίνεις ν’ αγοράσεις ψωμί, περνώντας από εκείνο το γνωστό «βουλεβάρτο», υπό το βλέμμα των ίδιων ανθρώπων, που σε είδαν και χθες, όπως με έκπληξη θα σε δουν και αύριο. Όταν περνάς δίπλα από κάποιον γνωστό, πρέπει να προσποιηθείς ότι είσαι αφηρημένη, για να μην τον φέρεις σε δύσκολη θέση· και, εάν τυχόν αυτός, ύστερα από ένα μύχιο παρατεταμένο δίλημμα, αποφασίσει τελικά να σου μιλήσει, εσύ πρέπει να κάνεις την έκπληκτη: «Α, δεν σας είδα καθόλου». Παρόλο που, έτσι όπως εσύ, και αυτός ξέρει πολύ καλά ότι τον είδες, ίσως αρκετή ώρα νωρίτερα.

Όλα αυτά δεν με στεναχωρούν, μάλιστα, ούτε που μου κάνουν εντύπωση. Μαζεύτηκαν τόσα χρόνια, έχω μυηθεί στην ασημαντότητα· το μόνο που με ανησυχεί είναι ότι απομακρύνονται τα πιο ωραία χρόνια της ζωής μου στα χαμένα, χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα. Χωρίς κανένα σκοπό στη ζωή – όμως αυτό είναι τρομακτικό! Και να σκεφτείς ότι ζουν έτσι εκατοντάδες, χιλιάδες άνθρωποι στον κόσμο, και ίσως ακόμα χειρότερα – ποιος για όλα αυτά κάποτε θα νοιαστεί…


 

Σημειώσεις:

1. Çomo Drita, Dritë që vjen nga humnera, prol. Ismail Kadare, bot. Onufri, Tiranë, 2007.

2. Σύρμος Α., «Νετζμίε Χότζα: Η ζωή και ο θάνατος της αιματοβαμμένης "βασίλισσας"», SLPRESS, 17/3/2020.

3. Çomo Drita, Luce che sgorga dall'abisso, Prefazione di I. Kadare, trad. K. Kodra, Rubbettino, 2012.

4. Βλ. Maison de la Poésie

Βιβλίο
0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Κουγιτίμ Αλία: Ο ισοβίτης που μετέφραζε Σοφοκλή μέσα στα αλβανικά γκουλάγκ

Βιβλίο / Κουγιτίμ Αλία: Ο ισοβίτης που μετέφραζε Σοφοκλή μέσα στα αλβανικά γκουλάγκ

Μια μεταφραστική εργασία - πρότυπο που πραγματοποιήθηκε στο χοτζικό καθεστώς, κάτω από συνθήκες η αντιξοότητα των οποίων παραμένει ακόμη ασύλληπτη για τον δυτικό κόσμο.
ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ ΣΥΡΜΟΥ
Γκαζμέντ Καπλάνι: «Οι Έλληνες και οι Αλβανοί είναι πρώτα ξαδέρφια που τους έμαθαν να μη χωνεύονται μεταξύ τους»

Συνεντεύξεις / Γκαζμέντ Καπλάνι: «Οι Έλληνες και οι Αλβανοί είναι πρώτα ξαδέρφια που τους έμαθαν να μη χωνεύονται μεταξύ τους»

Με αφορμή την επανέκδοση του βιβλίου του «Μικρό Ημερολόγιο Συνόρων», ο γνωστός Αλβανός συγγραφέας που πλέον ζει στην Αμερική αφηγείται τη ζωή του στην Ελλάδα και την επί 25 ετών άκαρπη αναζήτηση υπηκοότητας
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Φοίβος Οικονομίδης

Βιβλίο / Φοίβος Οικονομίδης: «Είμαστε έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να σπάσουμε σε χίλια κομμάτια»

Με αφορμή το νέο του βιβλίο «Γιακαράντες», ο Φοίβος Οικονομίδης, ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς συγγραφείς της νεότερης γενιάς, μιλά για τη διάσπαση προσοχής, την αυτοβελτίωση, τα κοινωνικά δίκτυα, το βύθισμα στα ναρκωτικά και τα άγχη της γενιάς του.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Σερζ Τισερόν «Οικογενειακά μυστικά»

Το Πίσω Ράφι / «Το να κρατάμε ένα μυστικό είναι ό,τι πιο πολύτιμο και επικίνδυνο έχουμε»

Μελετώντας τις σκοτεινές γωνιές των οικογενειακών μυστικών, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Σερζ Τισερόν αποκαλύπτει τη δύναμη και τον κίνδυνο που κρύβουν καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Το ηθικό ζήτημα με τις μεταθανάτιες εκδόσεις με αφορμή το ημερολόγιο της Τζόαν Ντίντιον

Βιβλίο / Μεταθανάτιες εκδόσεις και ηθικά διλήμματα: Η Τζόαν Ντίντιον στο επίκεντρο

Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τις προσφάτως ανακαλυφθείσες «ψυχιατρικές» σημειώσεις της αείμνηστης συγγραφέως, προκαλώντας ερωτήματα σχετικά με τη δεοντολογία της μεταθανάτιας δημοσίευσης έργων ενός συγγραφέα χωρίς την επίσημη έγκρισή του.
THE LIFO TEAM
Στα «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος

Ηχητικά Άρθρα / Γιάννης Τσαρούχης: «Η ζωγραφική μου θρέφεται από τη μοναξιά και τη σιωπή»

Στα εκπληκτικά «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Γιάννη Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος, από τις μινωικές τοιχογραφίες έως τα λαϊκά δημιουργήματα του Θεόφιλου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
George Le Nonce: «Εκτός από τα φέικ νιουζ, υπάρχει η φέικ λογοτεχνία και η φέικ ποίηση»

Ποίηση / George Le Nonce: «Εκτός από τα fake news, υπάρχει η fake λογοτεχνία και ποίηση»

Με αφορμή την έκδοση του τέταρτου ποιητικού του βιβλίου, με τίτλο «Μαντείο», ο Εξαρχειώτης ποιητής μιλά για την πορεία του, την ποίηση –queer και μη–, και για την εποχή του Web 2.0, αποφεύγοντας την boomer-ίστικη νοοτροπία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Βιβλίο / Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Μια σειρά από επανεκδόσεις αλλά και νέες εκδόσεις, που αφορούν ποιητές και λογοτέχνες που έχουν φύγει από τη ζωή μάς θυμίζουν γιατί επιστρέφουμε σε αυτούς, διαπιστώνοντας ότι παραμένουν, εν πολλοίς, αναντικατάστατοι.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός.

Βιβλίο / Οβίδιος: Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός

Ο κορυφαίος μελετητής του ρωμαϊκού κόσμου Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής ολοκλήρωσε την απόδοση στα ελληνικά των 12.000 στίχων του έργου του Οβίδιου, εκφράζοντας ταυτόχρονα τον άκρως μοντέρνο χαρακτήρα του ποιητή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Βιβλίο / «Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Με θέμα την καθημερινότητα έξι αστροναυτών σε έναν διεθνή διαστημικό σταθμό, το μυθιστόρημα που κέρδισε το Booker 2024 μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά, είναι ένα ποίημα για τον πλανήτη Γη και μας καλεί να τον εκτιμήσουμε ξανά.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
2000 χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, ένα βιβλίο για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες γίνεται μπεστ-σέλερ

Βιβλίο / Ο Σουητώνιος του 69 μ.Χ. γίνεται ξανά μπεστ-σέλερ

Οι «Βίοι των Καισάρων», το εξόχως κουτσομπολίστικο βιβλίο που είχε γράψει ο Σουητώνιος για τον βίο και την πολιτεία της πρώτης σειράς των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, κυκλοφόρησε σε νέα μετάφραση και μπήκε στη λίστα με τα ευπώλητα των Sunday Times.
THE LIFO TEAM
«Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Βιβλίο / «Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Ο «ροκ σταρ ιστορικός των ημερών», ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και βραβευμένος συγγραφέας Peter Frankopan, μιλά στη LIFO για τους κινδύνους που απειλούν την Ευρώπη, τη Γάζα και την άνοδο της ακροδεξιάς.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Daily / Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Μια εικοσαετία μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, κυκλοφορεί ξανά σε αναθεωρημένη μορφή, η ενθουσιώδης, στοχαστική, λυρική μελέτη του έργου του σπουδαίου όσο και «πολωτικού» Έλληνα τραγουδοποιού από τον Δημήτρη Καράμπελα.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ
Ο Γιάννης και η φασολιά

Guest Editors / Ο Γιάννης και η φασολιά

Τέλη ’70, Αθήνα. Ένας νεαρός βουτάει στην ποίηση στη βιβλιοθήκη της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης. Οι στίχοι του Γιάννη Κοντού τον αγγίζουν. Χρόνια μετά, ως συγγραφέας πια, δημιουργεί μια λογοτεχνική σχέση που κρατά δεκαετίες, ανάμεσα σε εκδοτικούς οίκους, ταβέρνες και πρωινά τηλεφωνήματα.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ευκλείδης Τσακαλώτος: Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές, ακόμα κι αν αυτό ακούγεται σαν τετραγωνισμός του κύκλου!

Βιβλίο / Ευκλείδης Τσακαλώτος: «Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές στην αριστερά»

Μια πολιτική κουβέντα «εφ’ όλης της ύλης» με τον βουλευτή της Νέας Αριστεράς, πανεπιστημιακό και πρώην υπουργό Οικονομικών στο στούντιο της LiFO με αφορμή το «Μανιφέστο για μια βιώσιμη κοινωνία», το τρίτο του συγγραφικό πόνημα τα τελευταία χρόνια.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ