Ο Τζελαλαντίν Ρουμί θεωρείται σήμερα ο πιο δημοφιλής ποιητής στην Αμερική, το 2007 η Ουνέσκο γιόρτασε την επέτειο των 800 χρόνων από τη γέννησή του – παράλληλα τον διεκδικούν τρεις χώρες, η Τουρκία, το Ιράν και το Αφγανιστάν. Γιατί όμως η Δύση και ο σύγχρονος κόσμος εξακολουθεί να διαβάζει τα βιβλία του; Τι είναι εκείνο που τον ανάγει σε μια οικουμενική προσωπικότητα ανάλογη των μεγαλύτερων θρησκευτικών μορφών της ιστορίας του πολιτισμού; Γιατί πρέπει να μας αφορά το ότι θεωρείται από τις σημαντικότερες πνευματικές προσωπικότητες του Ισλάμ και από τους μεγαλύτερους ποιητές που έζησαν και δημιούργησαν ποτέ;
Καταρχάς, υπήρξε μια μοναδική περίπτωση κατά τον 13ο αιώνα, ένας σπουδαίος πνευματικός άνθρωπος με τεράστια χαρίσματα, μέγιστος ποιητής της αγάπης και του έρωτα, ενώ συγχρόνως έζησε μια ιδιαίτερη και εν τέλει μυθιστορηματική ζωή. Η πνευματική του πορεία καθόρισε το Ισλάμ, ενώ ο αντίκτυπος του έργου του ξεπέρασε τα στενά όρια της δικής του θρησκείας και άγγιξε όσους τον συναναστράφηκαν – η επιρροή του φτάνει μέχρι τις μέρες μας.
Γεννημένος στις 30 Σεπτεμβρίου του 1207 (604, έτος Εγίρας) στο Μπαλχ της περσικής επαρχίας του Χορασάν (Χώρα του Ήλιου) της αρχαίας Βακτριανής, που σήμερα ανήκει στο Αφγανιστάν, ήταν γιος του επιφανούς θεολόγου Μπάχα Βαλάντ, κήρυκα της μουσουλμανικής πίστης, ο οποίος έδωσε στον γιο του το όνομα Τζελάλ-Ντιν (η δόξα της θρησκείας). Η οικογένεια έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και, σύμφωνα με φήμες που ακολουθούσαν το «βαρύ» όνομα που απέκτησε, η μητέρα του προερχόταν από αριστοκρατική γενιά. Βέβαια, είναι πιθανό πολλά από όσα γράφτηκαν μέσα στα χρόνια με σκοπό να του προσδώσουν ακόμα μεγαλύτερη αίγλη να είναι αποκυήματα της φαντασίας. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι το Μπαλχ αποτελούσε την εποχή εκείνη μια λαμπρή πόλη-πρότυπο, «τη μητέρα των πόλεων», όπως έλεγαν, ήταν κέντρο της ισλαμικής γνώσης και μόρφωσης. Αυτή την ακμή δεν κατάφερε να τη διατηρήσει στον ρου της Ιστορίας.
Μερικοί δογματικοί φονταμεταλιστές βρίσκουν προβληματικό το μέρος της εκστατικής ποίησης του Ρουμί, τη λατρεία του για το θείο υπερβολική, καθώς μερικές φορές μιλάει ως ερωτοχτυπημένος που λαχταράει τον εραστή του και άλλοτε πάλι ως μια αγάπη που μεταμορφώνεται. Στο σύνολό τους, ωστόσο, τα ποιήματα είναι τόσο μαγευτικά, δυναμωτικά και ξεσηκωτικά που συνεχίζουν να είναι ευρέως δημοφιλή, ειδικά όταν τραγουδιούνται.
Ήταν 12 χρονών όταν η οικογένεια αναγκάστηκε να φύγει για να σωθεί από τις ορδές των Μογγόλων του Τζένγκις Χαν. Από το 1219 και για αρκετά χρόνια περιπλανήθηκαν και έζησαν σε διάφορες περιοχές και πόλεις, με τις οποίες τους συνέδεε η κοινή πίστη. Όταν μάλιστα έμαθαν ότι τελικά ο τόπος τους κατακτήθηκε και καταστράφηκε από τους Μογγόλους, κατάλαβαν ότι δεν θα τον ξανάβλεπαν ποτέ. Αναζητώντας ασφαλές μέρος να στεριώσουν, πέρασαν από τη Νισαπούρ, όπου συνάντησαν τον περιώνυμο ποιητή του σουφισμού Φαρίντ Ουντίν Αττάρ. Εκείνος διέκρινε τα πνευματικά χαρίσματα του νεαρού και του χάρισε ένα βιβλίο με ποιήματά του, ενώ λέγεται ότι προφήτευσε το τρανό μέλλον που τον περίμενε ως πνευματική προσωπικότητα λέγοντας: «Αυτό το αγόρι θα ανάψει στον κόσμο τη φωτιά της θείας ανύψωσης». Ανάλογα μίλησε για εκείνον και ο υπέργηρος Πέρσης ποιητής Ιμπν αλ-Αραμπί όταν τον συνάντησε στη Δαμασκό μετά από επιστροφή-προσκύνημα στην Μέκκα, βλέποντάς τον να πλησιάζει μαζί με τον πατέρα του, ο ένας πίσω από τον άλλον: «Να ένας ωκεανός πίσω από μια λίμνη».
Πέρασαν και από τη Βαγδάτη, ενώ για μια τετραετία έζησαν στο Ερζιντζάν, τη βυζαντινή Κελτζηνή της Αρμενίας, και αργότερα, για άλλα επτά χρόνια, στη Λάρανδα (Λαρένδη) της Μικράς Ασίας, κοντά στο Καραμάν, όπου ο Τζελαλαντίν παντρεύτηκε την Τζαφάρ Χατούν. Μαζί έκαναν δύο αγόρια, τον Σουλτάν Βαλάντ και τον Αλ’λαντίν. Οι περιπλανήσεις τέλειωσαν στο Ικόνιο της Μικράς Ασίας, πρωτεύουσα του σελτζούκικου σουλτανάτου του Ρουμ, δηλαδή των βυζαντινών ελληνόφωνων, που πια είχε κατακτηθεί από τους Σελτζούκους – από εκεί πήρε το προσωνύμιο Ρουμί. Εκεί είχαν διαφύγει κι άλλοι διανοούμενοι, καλλιτέχνες και θεολόγοι της Περσίας, επίσης από τον φόβο της μογγολικής επέλασης. Όλη η ελίτ του πνευματικού μουσουλμανικού κόσμου βρήκε καταφύγιο στην πρωτεύουσα των Σελτζούκων, που άλλωστε ξεχώριζε για το υψηλό πνευματικό της επίπεδο, ενώ ο σουλτάνος Αλαντίν Καϊκομπάτ, μορφωμένος και θρησκευόμενος άνθρωπος, έχρισε τον πατέρα Μπάχα Βαλάντ διευθυντή στον μεντρεσέ (κορανική σχολή) της πόλης.
Εκεί ο Τζελαλαντίν συνέχισε να διδάσκεται από τον πατέρα του τη σαρία, ενώ ταυτόχρονα συναναστρεφόταν σοφούς, τόσο Χριστιανούς όσο και Ιουδαίους, κερδίζοντας μια σφαιρική γνώση της ζωής. Το αποτέλεσμα ήταν να εντρυφήσει από νωρίς σε πνευματικά ζητήματα με μια πιο ουμανιστική και μυστηριακή προσέγγιση. Όταν το 1231 ο πατέρας του πέθανε, η πλειονότητα των μαθητών της σχολής εξέφρασε την εμπιστοσύνη της στο πρόσωπό του, έτσι εκείνος συνέχισε τη διδασκαλία στη θέση του. Παράλληλα, μυήθηκε σε βαθύτερες γνώσεις από έναν πρώην μαθητή του πατέρα, τον Μπουρχαναντίν Μουχακίκ. Στα 24 του θεωρούνταν ένας ολοκληρωμένος ερμηνευτής του Κορανίου με γνώσεις φιλοσοφίας, αστρολογίας και μαθηματικών, ενώ σύντομα πήρε το χαρακτηρισμό μεβλανά, δηλαδή δάσκαλος.
Ζούσε μέσα στην πόλη, ανάμεσα στα σουκ και τους εμπόρους, με τους οποίους ερχόταν σε καθημερινή επαφή – πολλοί από αυτούς ήταν Εβραίοι, κυρίως όμως Χριστιανοί. Είναι χαρακτηριστικό ότι είχε αναπτύξει μια ιδιαίτερη πνευματική σχέση με τον ηγούμενο της μονής του Αγίου Χαρίτωνος, τη «μονή του Πλάτωνος», όπως τη χαρακτήριζαν, η οποία βρισκόταν έξω από τα όρια της πόλης, πλησίον της ελληνικής κωμόπολης Σύλλη. Μαζί του περνούσε πολλές ώρες συζητώντας θεολογικά και φιλοσοφικά θέματα νεοπλατωνικού χαρακτήρα, υπαρξιακά και πίστης που απασχολούσαν τους εκπροσώπους όλων των μονοθεϊστικών θρησκειών οι οποίες κυριαρχούσαν στη Μικρά Ασία και ιδιαίτερα στο Ικόνιο. Παρ’ όλες τις γνώσεις του, και ενώ είχε μυηθεί στον σουφισμό, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί, ούτε ο ίδιος βέβαια, ότι θα εξελισσόταν σε έναν σπουδαίο ποιητή. Αυτό συνέβη χάρη σε μια συνάντηση που του άλλαξε καθοριστικά τη ζωή.
Γνωρίζουμε ότι όλα ξεκίνησαν στις 28 Νοεμβρίου 1244, όταν συναντήθηκε στην αγορά με έναν ιδιόρρυθμο άντρα, ρακένδυτο και ταλαίπωρο, έναν ταξιδευτή που από την πρώτη στιγμή τού έκανε τρομερή εντύπωση χάρη στον δηκτικό, αλλά σοφό λόγο του. Ο 60χρονος πλάνητας Σαμς-ι-Ταμπρίζ (Ήλιος της Ταυρίδας), που του είχαν προσδώσει το ψευδώνυμο «παρανάντα» (ιπτάμενος), ήταν ταυτόχρονα γοητευτικός και εγωκεντρικός, με μια βαθιά πεποίθηση ότι ήταν ο εκλεκτός του Θεού. Φτωχός, χωρίς καθόλου περιουσία, ζούσε κατασκευάζοντας καλάθια, δεν είχε σπίτι ούτε μόνιμο τόπο διαμονής, απέρριπτε τα υλικά αγαθά και επέμενε στην αφοσίωση στην αγάπη. Το πρώτο πράγμα που έκανε όταν αντίκρισε τον Ρουμί ήταν να πετάξει τα βιβλία του σε μια λίμνη. Μαζί του ο Ρουμί έζησε μια πνευματική «περιπέτεια» που άλλαξε όχι μόνο τη ζωή του αλλά και την πορεία της ισλαμικής πίστης κατά κάποιον τρόπο. Στα 37 του, και ενώ τύγχανε της απόλυτης αποδοχής και του σεβασμού όλων, κυρίως των μαθητών του, χάρη στην τεράστια επιρροή του παρανάντα ήταν σαν να αποφάσισε να κάνει μια επανεκκίνηση στη ζωή του.
Η ιστορία έχει ως εξής: οι δυο τους έμειναν κλεισμένοι σε ένα δωμάτιο-κελί για σαράντα ημέρες, απομονωμένοι απ’ όλους και απ’ όλα. Ο Ρουμί, αψηφώντας τις εκκλήσεις των μαθητών και της οικογένειάς του να επιστρέψει στην κανονική του ζωή, συζητούσε μαζί του όλα τα θέματα πίστης που τον βασάνιζαν. Ο Σαμς ήταν μια τέτοιου μεγέθους χαρισματική προσωπικότητα που, παρ’ όλη την έλλειψη ουσιαστικής παιδείας, η παθιασμένη του πίστη στην ελευθερία της ανθρώπινης φύσης, που ζητούσε μια διαφορετική προσέγγιση της σχέσης των απλών ανθρώπων με το θείο, και ο τρόπος που επέβαλλε τις απόψεις του επηρέασαν καθοριστικά τον Ρουμί. Ο τελευταίος όχι μόνο εγκατέλειψε τη σχολή του και αφοσιώθηκε στη μυστικιστική διδασκαλία του Σαμς αλλά πίστεψε ότι μόνο μέσα από εκείνον θα οδηγούνταν στην απόλυτη ένωση με το Θεό, τον Αγαπημένο.
Στις 11 Μαρτίου 1246 ο Σαμς εξαφανίστηκε, λόγω της στάσης των μαθητών του Ρουμί, ο οποίος βυθίστηκε σε απελπισία. Αυτή η απόγνωση τον οδήγησε στην πρώτη ποιητική του έξαρση. Συνέθεσε ωδές αφιερωμένες στον Σαμς, που εντάχθηκαν στο αξεπέραστο βιβλίο του «Ντιβάν-ι-Σαμς-ι-Ταμπρίζ», μετατρέποντάς τον από μουφτή σε μέγα ποιητή. Ο θρύλος λέει ότι εξαιτίας αυτής της βαθιάς του μελαγχολίας ζήτησε από μουσικούς να παίξουν με τις κιθάρες τους και τους καλαμένιους τους αυλούς, τα νέι, μουσικές, για να συνοδεύσουν τους στίχους που έψαλλε, ενώ στροβιλιζόταν γύρω από τον εαυτό του με τα χέρια υψωμένα στον ουρανό. Οι μαθητές, θορυβημένοι από την κατάσταση, ζήτησαν συγγνώμη και ο Σουλτάν Βαλάντ αναζήτησε τον Σαμς στη Δαμασκό. Τον βρήκε κι εκείνος επέστρεψε στον Ρουμί, ο οποίος όμως αρνήθηκε να επιστρέψει στους μαθητές του, με αποτέλεσμα να τους εξοργίσει εκ νέου και να τους οδηγήσει σε πιο δραστικά μέσα. Η νέα εξαφάνιση του Σαμς στις 5 Δεκεμβρίου 1247 αποδείχτηκε οριστική. Την είχε, λένε, προαναγγείλει ο ίδιος στον Σουλτάν Βαλάντ, ωστόσο επικρατεί η άποψη ότι δολοφονήθηκε από τους μαθητές μετά την παρότρυνση του μικρότερου γιου του Ρουμί, Αλ’λαντίν. Η σορός του ανασύρθηκε από πηγάδι και θάφτηκε σε τάφο στην αυλή του μεντρεσέ. Υπάρχει και μια άλλη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία δεν δολοφονήθηκε αλλά απέδρασε στην πόλη Κόι του σημερινού Αζερμπαϊτζάν, όπου βρίσκεται και ο τάφος του, μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς.
Ο Ρουμί άργησε να πληροφορηθεί τον θάνατό του, αλλά η συντριβή του ήταν μεγάλη όταν του αποκαλύφθηκε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να απαγγέλλει στίχους στροβιλιζόμενος σαν απελπισμένος ερωτευμένος που έχασε τον μεγάλο του έρωτα. Με αφετηρία τη βιωματική σχέση του Σαμς με τη μουσική και τον χορό, οδήγησε στη δημιουργία της σαμά, της παράδοξης στροβιλοειδούς κίνησης με χορευτικά και μουσικά μοτίβα των Περιστρεφόμενων Δερβίσηδων, του τάγματος των Μεβλεβί που ίδρυσε ακριβώς για να τιμήσει τη μνήμη του πολύτιμου φίλου που έχασε.
Όσο και αν μπορούσε να παρεξηγηθεί η σχέση τους ιδίως τη σύγχρονη εποχή, η αλήθεια είναι ότι η μυστικιστική σχολή του Χορασάν, από την οποία προερχόταν και ο ίδιος ο Ρουμί λόγω του πατέρα του, είχε ως βάση της πίστης της την αγάπη και την έκσταση, με κορυφαία επιθυμία την ένωση με το θείο. Όπως παραθέτει στη σημαντική του μελέτη για τον Ρουμί ο καθηγητής Γρηγόριος Ζιάκας: «Πρεσβεύοντες την αρχήν του “ενιαίου του όντος” επίστευον ότι, όταν ο οδοιπόρος της οδού των συνδεθή δι’ αγνής αγάπης μετά του πνευματικού του οδηγού, θα φθάση εις την έκστασιν και διά μέσου βαθμίδων τελειώσεως, ήτοι ακοής, οράσεως κ.λπ., θα εύρη εν τέλει την μίαν ενιαίαν ύπαρξιν, τον ένα Θεό, και θα σωθεί μετ’ αυτού (J.P. Brown, “The Dervishes”)». Συνεχίζει εξηγώντας ότι «το είδος τούτο της μυστικής αγάπης κατανοείται επίσης πληρέστερον, εάν γνωρίζωμεν την αισθητικήν της ανατολικής ισλαμικής ποιήσεως του λυρικού είδους των Diwan, η οποία εθεραπεύθη εκ σεβαστού κύκλου ποιητών. Το είδος τούτο της ποιήσεως εχρησιμοποιήθη πολύ εις τον έπαινον των αρχόντων. Η γλώσσα, την οποίαν οι ποιηταί ούτοι χρησιμοποιούν, είναι ερωτική… Ο ποιητής συνήθως αφήνει το πρόσωπον της αγάπης του απροσδιόριστον, βοηθούμενος εις τούτο εξ αυτής της γλώσσας του, η οποία ούτε διά γενών, ούτε δι’ άρθρων ή αντωνυμιών διαχωρίζει τα γένη».
Σχετικά με αυτό η μεταφράστριά του στα ελληνικά Καδιώ Κολύμβα μου εμπιστεύτηκε τη δική της ερμηνεία: «Ο Σαμς δεν εμφανίζεται στον Αγαπημένο ως ένας εραστής, ένας άνθρωπος τον οποίο βλέπει, θαυμάζει και λέει πόσο σοβαρός σούφι είναι, αλλά ως ο άνθρωπος εκείνος που θα τον οδηγήσει στον Αγαπημένο, που δεν είναι άλλος από τον Θεό, ώστε να γίνει η Ένωση. Ο σουφισμός και οι δερβίσηδες, φυσικά, αυτό έχουν ως απώτερο σκοπό, όχι την Υποταγή (Ισλάμ), αλλά να ενωθούν με τον πλάστη τους, τον δημιουργό τους. Ένας χριστιανός θα μιλούσε για θέωση, το να κάνεις πράγματα θετικά, ώστε να Του μοιάσεις. Πιστεύω ότι ο Σαμς αποτελούσε μια ανάγκη που είχε ο Ρουμί, ο οποίος ήταν ένας άνθρωπος που είχε γνωρίσει πάρα πολύ καλά τον χριστιανισμό. Η ιδιαιτερότητα του χριστιανισμού σε σχέση με τις άλλες δύο μονοθεϊστικές θρησκείες είναι ο Χριστός, ο θεάνθρωπος. Επισκεπτόταν συχνά το μοναστήρι του Άγιου Χαρίτωνος, όπου συγκεντρώνονταν σοφοί, διανοούμενοι, ιδιαίτεροι άνθρωποι, και καθώς ήξερε ελληνικά, άκουγε και μάθαινε. Είχε διαβάσει, λοιπόν, τα Ευαγγέλια, το Ταλμούδ, τα οποία, μαζί με αυτά που βρήκε από την οικογένειά του, τον οδήγησαν στην Ένωση. Η πρότασή του υπήρξε αιρετική. Σκεφτείτε, ο Σαμς ήταν ένας άντρας ρακένδυτος, μονίμως πνεύμα αντιλογίας, αλλά σίγουρα πιο ελεύθερος. Αυτή την εικόνα θέλει κι εκείνος να πετύχει, γιατί τον θαυμάζει. Άραγε, είναι κάτι άλλο ο έρωτας;»
Στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο ή την εξαφάνιση του Σαμς, ο Ρουμί γαλήνεψε και ο ψυχικός πόνος υποχώρησε, δίνοντας τη θέση του στη διδασκαλία και στη δημιουργία. Δυο μαθητές στάθηκαν στο πλευρό του, ο πρώτος ήταν ένας χρυσοχόος από το Ικόνιο, ο Σαλαχαντίν Ζαρκούμπ, τον οποίο διόρισε εκπρόσωπό του και υπεύθυνο για τους μαθητές του, που για μία ακόμα φορά αντιτάχθηκαν στην επιλογή του δασκάλου τους – προσπάθησαν να δολοφονήσουν τον Ζαρκούμπ. Αυτό εξόργισε τον Ρουμί, που αυτήν τη φορά είχε την αμέριστη συμπαράσταση του γιου του Σουλτάν Βαλάντ. Όταν ο Ζαρκούμπ πέθανε το 1258, είχε δώσει εντολή η κηδεία του να μην είναι πένθιμη, αλλά, αντιθέτως, να κηδευτεί με μουσικές και χορούς. Έτσι κι έγινε, με προεξάρχοντα τον ίδιο τον Ρούμι, που τραγουδούσε και χόρευε, κάτι που σκανδάλισε τους πιο συντηρητικούς πιστούς.
Ο δεύτερος μαθητής που στάθηκε στον Ρουμί ήταν ο Χουσαμουντίν Τσαλαμπί, γιος του ηγέτη της αδελφότητας των Ακχί που είχαν αναμείξει μυστικιστικές ισλαμικές ιδέες με ελληνικά στοιχεία, προσβλέποντας στην αγάπη και στην ευγενή άμυλα. Σε αυτόν οφείλουμε το σπουδαίο βιβλίο του Ρουμί, «Mathnawi-i-ma’nawi», το αποκαλούμενο «Κοράνι της Περσίας», ή, κατά τον ίδιο τον Ρουμί, το «Βιβλίο του Χουσάμ». Ολόκληρα μερόνυχτα περνούσαν οι δυο τους, χώριζαν μόνο για τον ύπνο: ο Ρουμί απήγγελλε στίχους στον Χουσαμουντίν κι εκείνος κατέγραφε κάθε λέξη, φράση και ανάσα. Αυτή η μεγάλη φιλία και μαθητεία κράτησε μέχρι τις 18 Δεκεμβρίου 1273, ημέρα θανάτου του Ρουμί. Ο θάνατος αυτός ξεσήκωσε μεγάλο πένθος και οδύνη σε όλη την κοινωνία του Ικονίου, σε μουσουλμάνους, χριστιανούς και ιουδαίους, Ρωμιούς, Άραβες και Τούρκους.
Κι ενώ ο Τζελαλαντίν Ρουμί, όπως και τα μέλη του τάγματός του, ήθελε να θεωρηθεί μια μέρα ευφρόσυνη χάρη στην Ένωση που θα επιτελούνταν με τον Θεό, η κηδεία αποτέλεσε μια μαύρη μέρα για όλους. Άντρες, γυναίκες και παιδιά έκλαιγαν με λυγμούς, ακολουθώντας το φέρετρο, κρατώντας ο καθένας το δικό του ιερό βιβλίο και ψάλλοντας την Πεντάτευχο και το Ευαγγέλιο. Όταν σεβάσμιοι ιερείς ρωτήθηκαν σχετικά με τη μεγάλη συμμετοχή αλλόθρησκων, απάντησαν: «Μας προσέφερε την ίδια καθοδήγηση με εκείνη των αγίων προφητών που ξέρουμε από τις Βίβλους μας. Όπως εσείς οι μουσουλμάνοι λέτε ότι ο Κύριός μας ήταν ο Μωάμεθ της εποχής του, έτσι κι εμείς αναγνωρίζουμε τον Ρουμί ως τον Μωυσή και τον Ιησού των καιρών μας. Όσο εσείς είστε αληθινοί φίλοι του, άλλο τόσο εμείς είμαστε υπηρέτες και μαθητές του». Δίπλα τους είκοσι ομάδες εξαίρετων ψαλτών έλεγαν τα νεκρικά άσματα που ο ίδιος είχε συνθέσει.
Το θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο των Μεβλεβί (maulana στα περσικά) διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία των Σελτζούκων Τούρκων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι την 30ή Νοεμβρίου του 1925, όταν ο ανανεωτής της Τουρκικής Δημοκρατίας, Κεμάλ Ατατούρκ, έθεσε εκτός νόμου όλα τα δερβίσικα τάγματα της χώρας. Λέγεται ότι μόνο στην Κωνσταντινούπολη, μέχρι τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, αριθμούσε περί τους 700 τεκέδες, ενώ οι δερβίσηδες σε όλη τη χώρα ανέρχονταν στους 100.000. Μέχρι και σήμερα οι περιστρεφόμενοι δερβίσηδες αποτελούν από τις πιο πολυδιαφημισμένες ατραξιόν του τουρκικού τουρισμού, αλλά με μειωμένο, αν όχι εντελώς ακυρωμένο τον λατρευτικό χαρακτήρα. Το μνημείο όπου βρίσκεται ο τάφος του Τζελαλαντίν Ρουμί αποτελεί τόπο προσκυνήματος.
Τεράστια επίδραση είχε το σύνολο του έργου του σε κάθε καλλιτεχνική έκφραση του τουρκικού πολιτισμού όπως και της ιρανικής μουσικής – άλλωστε δεν ανήκει στην τουρκική αλλά στην ιρανική γραμματεία, με ελάχιστους στίχους στα τουρκικά και στα ελληνικά. Το μεγαλειώδες έργο του «Divan-i-Shams-i-Tabriz» αποτελείται από 21.336 διπλούς στίχους που συνθέτουν 2.073 ωδές και 1.791 ομοιοκατάληκτα ρουμπαγιάτ (τετράστιχα). Το εξάτομο «Mathnawi» περιέχει 25.700 διπλούς στίχους. Κάθε τόμος συνοδεύεται από μια εισαγωγή του ποιητή σε πεζό λόγο, ενώ ο ποιητικός λόγος είναι διανθισμένος με μύθους, ιστορίες, σύμβολα και σκέψεις, τη βασική διδασκαλία του σουφισμού.
Πλήρη βιογραφία του Ρουμί έγραψε ο Σαμσαντίν Αφλακί, που μάλιστα ισχυρίζεται ότι ο στροβιλισμός της σαμά επινοήθηκε ώστε να προσελκύσει ο Ρουμί στις τάξεις του τους Έλληνες και να τους εξισλαμίσει. Στην Ευρώπη πρωτοεμφανίστηκαν μεταφράσεις των ποιημάτων του το 1881 από τον Τζέιμς Ρέντχαουζ, ενώ σημαντική είναι και η μελέτη του οριενταλιστή Ρέινολντ Νίκολσον, δηλαδή η μετάφραση και το εκτενές εισαγωγικό σημείωμα του «Mathnawi», ένα μεγάλο εκδοτικό επίτευγμα που ξεκίνησε το 1925 και ολοκληρώθηκε το 1940, σε 8 τόμους. Αυτός όμως που έκανε πασίγνωστο τον Ρουμί στην εποχή μας και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, σημειώνοντας ταυτόχρονα τεράστια επιτυχία, ήταν ο Αμερικανός ποιητής Κόλεμαν Μπαρκς, ο οποίος απελευθέρωσε τους στίχους από τη ρίμα, αποδίδοντάς τους μέσα από μια πιο ελεύθερη και συντονισμένη με τα αδιέξοδα της εποχής μας φιλοσοφία ζωής. Ο διαφαινόμενος ομοερωτισμός των ποιημάτων του έκανε ακόμα πιο δημοφιλή τον Ρουμί στη διεθνή ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, ενώ ουκ ολίγες διασημότητες αναφέρονται συχνά στις διδασκαλίες του, ανάγοντάς τον σε new age trend.
Στην Ελλάδα έγινε γνωστός από το μυθιστόρημα του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου «Το παραμύθι μιας ζωής (Μεβλανά ο εξαίσιος)» και στη συνέχεια άρχισαν να κυκλοφορούν οι πρώτες μεταφράσεις του. Ο Ελληνο-ιρανός σκηνοθέτης Σιαμάκ Ετεμάντι, που ζει και εργάζεται στην Αθήνα, βάσισε την ταινία του «Pari» σε ένα ποίημα του Ρουμί. Μου εξηγεί:
«Το ποίημα το βρήκα τυχαία στα αγγλικά, χωρίς να ξέρω τι είναι, και μου άρεσε, μέχρι που ανακάλυψα ότι ήταν μετάφραση του Κόλεμαν Μπαρκς, που έκανε πασίγνωστο τον Ρουμί στην Αμερική. Με εντυπωσίασε πόσο δυνατή ήταν η απόδοσή του στα αγγλικά, αν και σε πολύ απλή γλώσσα. Είχε κρατήσει όλη τη δύναμη και το μήνυμά του. Εγώ το μετέφρασα στα περσικά από στα αγγλικά, και έτσι ακούγεται στην ταινία. Παρόλο που δεν είναι το αυθεντικό ποίημα, αντέχει μέσα από τους γλωσσικούς πειραματισμούς.
Η κουλτούρα των σούφι στο Ιράν είναι η ιστορία της χώρας. Ακόμα και ένας αγράμματος σε ένα χωριό ξέρει να σου απαγγείλει εκατοντάδες ποιήματα του Ρουμί (σ.σ. το ίδιο συμβαίνει εδώ με τον Σολωμό ή τον Ερωτόκριτο). Είναι βαθύτατα ριζωμένα στην κουλτούρα τους, είναι η φιλοσοφία ζωής τους. Πέρα από τη γλώσσα, είναι και ο τρόπος που ζεις, παίρνεις μαθήματα ζωής από αυτά. Οι σούφι θεωρούνται είτε αποδεκτοί είτε επικίνδυνοι, ανάλογα με την πολιτική και θρησκευτική κατάσταση. Η επίσημη θρησκεία στο Ιράν σήμερα τους θεωρεί αίρεση, αλλά πρόκειται για μια σύνθετη σχέση. Όλοι οι κλασικοί ποιητές αλλά και οι σύγχρονοι ποιητές έχουν βαθιά μέσα τους ριζωμένο τον σουφισμό.
Στα φαρσί η λέξη “Εσγκ” σημαίνει αγάπη αλλά και έρωτας, μια έννοια πλατωνική. Ο νεοπλατωνισμός έχει παίξει μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη του σουφισμού. Η αλήθεια είναι ότι αν θελήσεις να διαβάσεις τα ποιήματα ως ερωτικά, μπορείς. Στο Ιράν η κύρια προσέγγιση δεν το τονίζει αυτό, περισσότερο τονίζει την πνευματική σύνδεση των δύο αυτών ανθρώπων, του Ρουμί και του Σαμς. Για μένα μπορούν να υπάρχουν και τα δύο αυτά στοιχεία, το ένα δεν αναιρεί το άλλο. Το ερωτικό κομμάτι, πάντως, ήταν για μένα εκείνο που έκανε ελκυστική την ιστορία τους, καθώς συναντήθηκαν σε μεγάλη ηλικία, ο ένας στα 40 και ο άλλος στα 60. Ωστόσο είναι λάθος να το δούμε μονοδιάστατα, ως ομοερωτική ποίηση, είναι κάτι πιο σύνθετο.
Οι σούφι είναι μεγάλο κομμάτι του Ισλάμ, υπάρχει πολύ μεγάλο θρησκευτικό βάρος, δεν μπορούν να το πάνε προς το ερωτικό. Κάποτε είχα μιλήσει με έναν δάσκαλο σούφι, που μου έλεγε ότι για να πας προς την ερωτική ερμηνεία πρέπει να είσαι μυημένος. Αυτό είναι κάτι που δεν λέγεται συχνά, γιατί μπορεί να παρεξηγηθεί. Πρέπει να είσαι σε ένα πνευματικό επίπεδο που θα σου επιτρέπει να το αντιλαμβάνεσαι αυτό. Οι διδασκαλίες του Ρουμί είναι για τον πολύ κόσμο, ο οποίος θεωρεί το “Mathnawi” δεύτερο Κοράνι.
Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα πτυχή σχετικά με τον επίσημο ισλαμισμό στο Ιράν, που απαγορεύει τον σουφισμό. Όταν πέθανε ο Χομεϊνί, βρέθηκαν ποιήματά του που ήταν σουφικά και ερωτικά. Μιλούσε για την ομορφιά του Αγαπημένου. Το Ες μπορείς να το δεις μεταφορικά ή κυριολεκτικά».
Ζήτησα τη συμμετοχή σε αυτή την απόπειρα σκιαγράφησης της τεράστιας προσωπικότητας του Τζελαλαντίν Ρουμί από την καθηγήτρια περσικής λογοτεχνίας στο SOAS (School of Oriental and African Studies) του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Ναργκίς Φαρζάντ.
Μου είπε: «Καταρχάς, η πλειονότητα όσων μιλούν περσικά στο Ιράν, το Αφγανιστάν ή την κεντρική Ασία, αποκαλεί τον θρυλικό ποιητή και δάσκαλο μοβλανά (“ο δάσκαλός μας” στα αραβικά) Τζαλάλ ουν-Ντιν Μπαλκχί, σε αντίθεση με τη Δύση και διεθνώς, που είναι γνωστός ως Ρουμί. Μερικοί δογματικοί φονταμεταλιστές βρίσκουν προβληματικό το μέρος της εκστατικής ποίηση του Ρουμί, τη λατρεία του για το θείο υπερβολική, καθώς μερικές φορές μιλάει ως ερωτοχτυπημένος που λαχταράει τον εραστή του και άλλοτε πάλι ως μια αγάπη που μεταμορφώνεται. Στο σύνολό τους, ωστόσο, τα ποιήματα είναι τόσο μαγευτικά, δυναμωτικά και ξεσηκωτικά που συνεχίζουν να είναι ευρέως δημοφιλή, ειδικά όταν τραγουδιούνται. Για τους θιασώτες του, οι οποίοι είναι πολλές εκατοντάδες χιλιάδες, μικροί και μεγάλοι, αυτά τα ποιήματα είναι ζωηρά, απομνημονεύονται και απαγγέλλονται.
Δεν υπάρχει γραμματικό γένος στα περσικά, επομένως ο μεταφραστής αντιμετωπίζει το δίλημμα με ποια αντωνυμία να αποδώσει το τρίτο ενικό πρόσωπο. Στους βικτοριανούς χρόνους οι μεταφραστές, που ήταν πάντα γνωστοί οριενταλιστές, επέλεξαν το She, Αυτή. Ωστόσο, είναι γνωστό ότι οι πνευματικοί μουσουλμάνοι ποιητές του 13ου αιώνα δεν έγραψαν για τις επίγειες αγαπημένες τους, π.χ. τις γυναίκες τους ή τα θηλυκά αντικείμενα του πόθου τους, αλλά μάλλον για τη θεϊκή τους αγαπημένη, που είναι Αυτός. Οπωσδήποτε υπάρχουν στοιχεία ομοερωτικής αγάπης για τον έφηβο κυπελλούχο και ούτω καθεξής, αλλά ένας αναγνώστης ή ακροατής μιας τέτοιας ποίησης δεν χρειάζεται να προβληματίζεται για το φύλο του Αγαπημένου, καθώς δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ του Αυτός ή Αυτή».
Όσον αφορά τον Ρουμί, όπως δηλώνει ο ίδιος, μεγάλο μέρος της ποίησής του το εμπνεύστηκε από τον Σαμς, τον ανώτερο μέντορα και δάσκαλό του. Η αγάπη του για εκείνον μπορεί να θεωρηθεί ως η αγνή αφοσίωση του ενός στο άλλο δύο σπουδαίων μυαλών, δύο διανοούμενων φίλων που αλληλοσυμπληρώνονται, των οποίων η αμοιβαία εμπιστοσύνη δημιούργησε έναν δεσμό που ξεπερνά όλες τις άλλες προσκολλήσεις. Η συνύπαρξή τους φαινομενικά δεν αποκλείει τις γυναίκες ή τους εραστές, αλλά ήταν κάτι ξεχωριστό και ιερό: η αφοσίωση μεταξύ οδηγού και καθοδηγούμενου, δασκάλου και μαθητή, μαθητευόμενου και δασκάλου. Ο νεότερος, πεινασμένος, παθιασμένος άνδρας και ο μεγαλύτερος σοφός που νόμιζε ότι είχε βρει στο πρόσωπό του έναν πρόθυμο μαθητή που θα μπορούσε να πλάσει και να διαμορφώσει σαν πηλό, αλλά στην ουσία αποτέλεσε ένα διανοητικό και πνευματικό του ταίρι.
Για τους μουσουλμάνους που δεν μιλάνε περσικά και πάλι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα, καθώς θα ερμηνεύσουν το He loved της γαλλικής, ή αγγλικής, ή γερμανικής μετάφρασης ως Τhe one and Only Divine beloved. Οι πιο χαλαροί μουσουλμάνοι δεν μένουν σε αυτό, καθώς αυτά είναι τα βασικά στοιχεία της θρησκείας της αγάπης, όπου το θείο λατρεύεται και προσφωνείται ως η πιο επιθυμητή, πιο όμορφη, απίθανη αγαπημένη, της οποίας ο στρατός των χαμένων εραστών (όπως σε αυτούς που αγαπούν) δεν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο παρά να προσευχηθεί για την ημέρα της επανένωσης μετά θάνατον.
Η μαγεία του Ρουμί καθώς και άλλων κλασικών ποιητών του Ιράν είναι ότι μπορεί κανείς να δανειστεί τα λόγια τους για να γράψει μια ερωτική επιστολή σε ένα άτομο του αντίθετου φύλου ή να τα απαγγείλει για να λατρέψει θεότητες ή να υμνήσει τη δύναμη της ίδιας της αγάπης. Οι αγγλικές μεταφράσεις της ποίησης του Ρουμί γοήτευσαν τους Δυτικούς αναγνώστες, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του ’80, όταν το AIDS έφερε φρίκη και φόβο στις ομοφυλοφιλικές κοινότητες, και παρηγορούσαν, καθώς παρέπεμπαν στην παντοδύναμη αγάπη μεταξύ δύο ανδρών. Στην ουσία, αυτή η ποίηση υμνεί και θαυμάζει τη δύναμη της αγάπης και εναπόκειται στον αναγνώστη να δώσει στον αγαπημένο του το φύλο που αγαπά.
Το “Ντιβάν-ι-Σαμς-ι-Ταμπρίζ” έχει γραφτεί από τον Ρουμί και είναι αφιερωμένο στον Σαμς, αν και διακρίνονται ίχνη των γραπτών του ίδιου του Σαμς. Ο Ρουμί υπογράφει την πλειονότητα των ποιημάτων αυτής της συλλογής σαν να τα έχει συνθέσει ο Σαμς. Ο Ρουμί υπονοεί ότι ο Σαμς του προκάλεσε αυτό το πάθος και απελευθέρωσε αυτό το ταλέντο στη συγγραφή των ποιημάτων. Ότι είναι οι διδασκαλίες του και οι ερμηνείες του για το τι σημαίνει αγάπη που εκφράζει ο Ρουμί, λες και ο εξαφανισμένος Σαμς μιλάει μέσα από την καρδιά, το στόμα ή την πένα του.
Ο Maulana θα παραμείνει φυσικά ένα μυστήριο για μένα, αλλά ένα μυστήριο που συνεχίζει να προτρέπει να εμβαθύνουμε σε αυτό. Εξακολουθούν να με συγκινούν τα ποιήματα που έγραψε ως πρόσφυγας που έζησε στη χώρα υποδοχής του, καθώς οι αγαπημένοι του τόποι γέννησης και παιδικής ηλικίας αποδεκατίστηκαν βάναυσα όσο ζούσε από τους Μογγόλους. Κι όμως, υπάρχει τόση χαρά και στριφογυρίσματα στα πνευματώδη, τρυφερά, μαγευτικά, όμορφα και έξυπνα ποιήματά του».
Τέλος, ζήτησα από τον Δημήτρη Παπαϊώαννου, ο οποίος αναφέρεται συχνά στην ποίηση του Τζελαλαντίν Ρουμί ως μια από τις πλέον καθοριστικές του επιρροές στην τέχνη, να σχολιάσει τη σημαντική αυτή προσωπικότητα. Εν μέσω παραστάσεων στο εξωτερικό μου έστειλε το εξής σχόλιο:
«When you brush a form clean, it becomes what it truly is: Αυτό ορίζει τη σχέση μου με την τέχνη μου και εξηγεί την μάνια μου για τη σαφήνεια της φόρμας. Ο Ρούμι από τότε που τον ανακάλυψα -στα είκοσι μου- είναι το νερό που με ξεπλένει όταν μπερδεύομαι. Στις τρομερές αποδόσεις του Coleman Barks, το μυαλό και η καρδιά ανοίγουν συγχρονισμένα.
Ο Βίκος Ναχμίας, γεννημένος στην Θεσσαλονίκη το 1951, έφυγε από τη ζωή στις 31 Μαΐου 2015. Yπήρξε μεγάλος δάσκαλος των στροβιλισμών, του Ι Τσινγκ και του διαλογισμού και ηγήθηκε τριών τέτοιων κύκλων διδασκαλίας. Μαθήτευσε δίπλα στον Αυστριακό στοχαστή και φιλόσοφο Άρνολντ Κάιζερλινγκ και πέρασε πολλά χρόνια εκπαιδευόμενος από τον Ελβετό μύστη-ψυχοθεραπευτή Μάνουελ Σοχ. Δραστηριοποιήθηκε στον χώρο της ψυχοθεραπείας και ήταν σκηνοθέτης θεατρικών παραστάσεων. Βαθύς γνώστης της ποίησης (μεταφραστής του Ρουμί και του Ρίλκε), κατείχε τον εσωτερισμό της Ανατολής.
Έναν μήνα περίπου μετά τον θάνατό του, στις 20 Ιουνίου 2015, παρουσιάστηκε στην Πειραιώς 260 η παράστασή του «Στροφοδίνες» στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Ήταν η τελευταία παράσταση της ομάδας του, ένα έργο που αποτελούνταν από τη στροβιλιστική πρακτική, τη μουσική και την ποίηση του Τζελαλαντίν Ρουμί.
Ένα Μικρό Απάνθισμα από την ποίηση του Ρουμί είχε εκδώσει ο Βίκος Ναχμίας του 2002 στις εκδόσεις Ντέφι.
Ακολουθούν τέσσερα διαλεχτά αποσπάσματα μετάφρασης του Ρουμί από τον Βίκο Ναχμία. Ήταν ανάμεσα σε εκείνα που ακούστηκαν στην παράσταση του 2015 από την ομάδα των αγαπημένων του (Χάρη Αγγέλου, Ίριδα Γελεκλίδου, Τώνια Γελεκλίδου, Άννα Γεωργάτσου, Μαρίνα Κοριολάνο-Λυκουρέζου, Ρίτα Λυτού, Γιώργο Νανούρη, Ελένη Παναγιωτοπούλου, Βαγγέλη Ρόκκο, Αλέξανδρο Φαρμάκη, Ίριδα Χατζηαντωνίου, Αναστασία Χρυσανθακοπούλου):
Οι εραστές νομίζουν ότι ψάχνουνε το ταίρι τους
αλλά η αναζήτηση είναι μία. Είναι η ίδια η περιπλάνηση
μέσα σ’ αυτόν το διάφανο ουρανό.
Εδώ δεν υπάρχει δόγμα ούτε κι αίρεση.
Το θαύμα του Ιησού είναι ο ίδιος ο εαυτός του
όχι ό,τι είπε κι έκανε για το μέλλον.
Ξέχνα το μέλλον.
Αν μπορούσε να το κάνει κανείς θα τον λάτρευα.
Μπορεί να θελήσεις να κοιτάξεις και πίσω ή καθόλου
αλλ’ αν πεις «δεν υπάρχει τίποτα πέρα από δω»
δε θα υπάρχει τίποτα.
Άπλωσε τα χέρια σου πιάσε σφιχτά το ύφασμα των ρούχων σου.
Η θεραπεία του πόνου βρίσκεται μέσα στον πόνο.
Το καλό και το κακό είναι ανάμικτα. Αν δεν έχεις και τα δυο
δεν είσαι από εμάς.
Αν ένας δικός μας χαθεί δεν είναι πια μαζί μας πρέπει να είναι μέσα
μας.
Δεν υπάρχει τέτοιο μέρος σαν κι αυτό πουθενά.
* * *
Σαν τι κατέχεις;
Τι κέρδισες;
Απ’ το βυθό τι έφερες
πόσα μαργαριτάρια;
Τη μέρα του θανάτου σου
οι αισθήσεις θα χαθούν.
Το πνεύμα σου θα έχει το φως
ν’ ακολουθήσει την καρδιά;
Όταν τα μάτια σου γεμίσουν χώμα
μέσ’ στον τάφο
άρα θα λάμψει ο τάφος σου;
* * *
Έλα με την ευωδιά σου μόνον.
Μην μπεις σ’ αυτόν τον ποταμό ντυμένος.
Οι δρόμοι σε πάνε απ’ εδώ ως εκεί.
Αλλ’ από πού ξεκινάνε;
Ώρα να ζήσουμε γυμνοί.
Ο δρόμος κάποτε τελειώνει
όχι όμως η αγάπη.
Η Αγάπη είναι ποτάμι.
Πιες πλύσου.
* * *
Σήμερα είναι η περιστροφή
στροφή-στροφή!
Είναι το φως ακτίνας
ακτίνα-ακτίνα!
Είναι η αγάπη που υπακούμε
ακούμε-ακούμε!
Και γεια-χαρά στη λογική
αντίο-αντίο!
ΠΗΓΕΣ:
- Γρηγόριος Δ. Ζιάκας «Ο μυστικός ποιητής Maulana Jalaladdin Rumi και η διδασκαλία του», εκδ. Π. Πουρνάρα
- Τζελαλαντίν Ρουμί «Ο Αγαπημένος» / «Ο κήπος του Αγαπημένου», απόδοση Καδιώ Κολύμβα, εκδ. Αρμός
- Σίδερης Θ. «Τζαλ-αλ-Ουντίν Ρουμί ή ο έρωτας ως θέωση», Οδός Πανός, τχ. 122
- Σπύρος Βρυώνης, «Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία του εξισλαμισμού», ΜΙΕΤ
- William Dalrymple, What goes round..., άρθρο στην «Guardian», 5/11/05
