Ο Ζαν Ζενέ κινηματογραφιστής;
Agnès Giard
Libération, Blog Les 400 culs, 15.10.2020
*
Γνωρίζατε ότι ο Ζαν Ζενέ είχε σκηνοθετήσει μια ταινία; Μία και μοναδική ταινία. Αυτό το ερωτικό UFO προβάλλεται αύριο στο Lausanne Underground Film Festival (LUFF). Είναι μια ιστορία του ματιού, με τίτλο "Ένα τραγούδι αγάπης".
Φανταστείτε μία ολόκληρη σειρά από κελιά. Σε καθένα από αυτά ένας άντρας αυνανίζεται με την σκέψη του στον διπλανό συγκρατουμενό του. Σε κάθε κελί, οι κρατούμενοι στριφογυρίζουν, αγκαλιάζουν τους τοίχους. Οι επιθυμίες τους είναι τυφλές, γιατί τους χωρίζουν τοίχοι. Δεν ξέρουν με ποιον είναι ερωτευμένοι. Όταν υπάρχει μια τρύπα στον τοίχο, είναι τόσο στενή ώστε μόνο ένα αχυρένιο καλαμάκι χωράει... για να φυσήξεις τον καπνό του τσιγάρου σου. Δύο κρατούμενοι ανταλλάσσουν τον καπνό. Αυτό είναι το τραγούδι αγάπης. Δεν βλέπουν ο ένας τον άλλον, αλλά φιλιούνται μέσω του καπνού.
Σκοποφιλία στη φυλακή
Στην ταινία, το μόνο άτομο που βλέπει, εκτός από τον θεατή, είναι ο δεσμοφύλακας που παρακολουθεί. Περνώντας σαν γάτα, από πόρτα σε πόρτα, σιωπηλά, σηκώνει το κλείστρο, κοιτάζει τους κρατουμένους και χαϊδεύεται. Ονειρεύεται κι αυτός σεξ ανάμεσα σε άνδρες, ζηλεύει αυτά τα σμιλεμένα σώματα και την παράδοξη ελευθερία που απολαμβάνουν. Οι κρατούμενοι καλύπτουν τους τοίχους με σπέρμα και άσεμνα γκράφιτι. Κάποιοι ονειρεύονται το δάσος. Άλλοι ονειρεύονται ότι τους αγκαλιάζει η φιγούρα του τατουάζ στο μπράτσο τους. Ο φύλακας τρελαίνεται μπροστά σ' αυτό το θέαμα. Τι ετοιμάζεται να κάνει;
Μία υψηλής έντασης ταινία
Στα 25 λεπτά που διαρκεί αυτή η ονειρική ταινία, η ένταση συσσωρεύεται σε τούτο το σύμπαν με τα ηλεκτρισμένα μπουντρούμια. Είναι η μοναδική ταινία που σκηνοθέτησε ο Ζαν Ζενέ, το 1950. Απαγορευμένη για 25 χρόνια, βγήκε πολύ σιγά από την παρανομία επειδή ο ίδιος ο Ζαν Ζενέ δεν ήθελε να προβάλλεται. Γι αυτόν, η εν λόγω ταινία αντικατοπτρίζει μόνο ανούσιες εν τέλει φαντασιώσεις. Μια συναισθηματική ιστορία; Ισως. 'Ηταν πάντως αδύνατο να "δεις" το Τραγούδι αγάπης και αυτό, σίγουρα, ήταν μέρος της ιστορίας του. Αλλά γιατί να κάνεις μία ταινία αν δεν μπορεί κανείς να την δει;
Ποιός ο λόγος να κάνεις μία αόρατη ταινία;
Η ιστορία αρχίζει έτσι: το 1950, ο Ζαν Ζενέ, σαράντα χρονών τότε, έχει ήδη καταδικαστεί δεκατρείς φορές από την δικαιοσύνη. Είχε ήδη γράψει σχεδόν όλα τα βιβλία του, τα περισσότερα στη φυλακή. Το πρόβλημα είναι ότι δεν θα μπορεί πλέον να πάει στη φυλακή. Το 1946, μετά τη δέκατη τρίτη καταδίκη του, κι ενώ θα έπρεπε να εκτίσει μία δεκάμηνη ποινή κάθειρξης, οι φίλοι του Ζαν Κοκτώ και Ζαν-Πωλ Σαρτρ υπέβαλαν μία αίτηση χάριτος που υπέγραψαν πολλοί καλλιτέχνες και διανοούμενοι (Πικάσο, Μωριάκ, Μπρετόν, Κλωντέλ, Πρεβέρ ...). Το 1949, μετά από μια μακρά διαδικασία, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας (Βενσέν Ωριόλ) αμνηστεύει τον Ζαν Ζενέ, ο οποίος ... έκτοτε σταματά ουσιαστικά να γράφει.
Στερήθηκε την φυλακή, στερήθηκε και την έμπνευση;
Από τη στιγμή που βουβάθηκε, ο Ζαν Ζενέ αποφασίζει να κάνει μια βουβή ταινία. Αυτή η ασπρόμαυρη ταινία θα αποτίσει φόρο τιμής στη φυλακή όπου έμεινε περισσότερο: τη φυλακή Fresnes, της οποίας οι τοίχοι εμφανίζονται στην αρχή και στο τέλος της ταινίας. Στη Fresnes είχε γράψει το Θαύμα του Ρόδου. Όταν έφυγε από τη Fresnes συναντήθηκε με τον Ζαν Κοκτώ, χάρη στον οποίον τα γραπτά του μπόρεσαν να βγουν από τη σκιά. Ο Ζαν Ζενέ θαυμάζει τον Κοκτώ. Και αυτός, όπως ο Cocteau, θέλει να κάνει ταινίες. Εξάλλου γράφει τα βιβλία του σαν να ήταν σενάρια ταινιών, όπως το αποκαλύπτει ένα συναρπαστικό βιβλίο της Jane Giles, που κυκλοφόρησε το 1993 από τις εκδόσεις Macula.
Ο κινηματογράφος του Ζενέ
Το αριστουργηματικό αυτό βιβλίο - με τίτλο Ο κινηματογράφος του Ζενέ - αποκαλύπτει μια σειρά απίστευτων λεπτομερειών για τη ζωή του μυθιστοριογράφου. Όπως ο Προυστ, ο Ζενέ έγραφε κείμενα και έπειτα τα έκοβε σε λωρίδες τις οποίες ένωνε με κομμάτια άλλων κειμένων, έτσι ώστε οι αυτοβιογραφικές περιγραφές να μπερδεύονται με μυθοπλασίες. Στο Τραγουδί αγάπης, υπάρχει η ίδια αυτή κατασκευή: φυλακή / όνειρο / φυλακή / φαντασίωση / φυλακή. Οι τοίχοι διαχωρίζουν τις σεκάνς οι οποίες αναμιγνύονται μερικές φορές με τρόπο υπνωτιστικό. Η φυλακή είναι η πραγματικότητα, αλλά ενίοτε δεν ξέρουμε πλέον σε ποιο κόσμο κινούνται οι ηθοποιοί.
Ο Νίκος Παπατάκης, μελλοντικός σύζυγος της Ανούκ Εμέ
Φαίνεται ότι ο Ζαν Ζενέ πάντα ονειρευόταν τον κινηματογράφο, όπως το διαπιστώνουμε κι από το ίχνος που αφήνει στα μυθιστορήματά του: κομμένα, μονταρισμένα, συναρμολογημένα όπως οι μπομπίνες. Όταν, το 1950, ο Ζαν Ζενέ το έβαλε σκοπό να κάνει μια ταινία, είχε ήδη μία ακριβέστατη γνώση αυτής της τέχνης. Πρώτο βήμα: να βρεθούν τα χρήματα. Ο Ζαν Ζενέ απευθύνεται σε έναν παλιό compagnon de misère με τον οποίον είχε συναντηθεί στο τέλος του πολέμου, το 1943. Ο άνδρας αυτός ονομάζεται Νίκος Παπατάκης, προς τιμήν του οποίου η διάσημη τραγουδίστρια Nico έφερε το όνομα αυτό. Μια συναρπαστική συνέντευξη με τον Νίκο Παπατάκη αναπαράγεται εξάλλου και στο βιβλίο, το οποίο εξιστορεί όλη την υπόθεση.
Το Κόκκινο Τριαντάφυλλο, εφαλτήριο για καλλιτέχνες όπως η Ζιλιέτ Γκρεκό
Νίκος Παπατάκης: "Εκείνη την εποχή είχα ένα μαγαζί που ονομαζόταν La Rose rouge [Το Κόκκινο Ρόδο - σ.σ.], ένα καμπαρέ-θέατρο, με μία δίωρη παράσταση κάθε βράδυ. Ο Ζενέ ερχόταν συχνά εκεί. Τον είχα γνωρίσει στο τέλος του πολέμου και, καθώς ήμουν το αφεντικό αυτού του μαγαζιού, ήρθε να με ρωτήσει αν ήθελα να χρηματοδοτήσω μια ταινία για λογαριασμό του: "Αλλά ξέρετε, θέλω να κάνω μια ταινία στο ύφος αυτών που κάνω γενικά, δηλαδή μια ερωτική ταινία." Του είπα ότι ήμουν σύμφωνος. Μου είπε: "Σκεφτείτε το προσεκτικά, γιατί εμπεριέχει ένα σωρό κινδύνους", και την εποχή εκείνη ήταν πολύ δύσκολο, γιατί ενέπιπτε στις απαγορεύσεις του νόμου. Οτιδήποτε έμοιαζε με πορνογραφική ταινία (που δεν ήταν, αλλά που θα μπορούσε να συσχετιστεί με τέτοιου είδους ταινίες) ήταν πολύ επικίνδυνο, κινδυνεύαμε να μπούμε φυλακή."
Ηθοποιοί που δεν ξέρουν να παίζουν
Παρά το ρίσκο, ο Νίκος Παπατάκης δέχεται. Χρηματοδοτεί την ταινία. Το σκηνικό της φυλακής καταλαμβάνει τους χώρους του Κόκκινου Ρόδου. Ένας διάσημος οπερατέρ, ο Jacques Natteau, αναλαμβάνει την κινηματογράφηση. Οι ηθοποιοί προσλαμβάνονται. Ο ίδιος ο Ζαν Ζενέ τους επιλέγει, μεταξύ των εραστών του και των (ύποπτων) γνωριμιών του από το "λούμπεν κόσμο της Pigalle". Ο ηθοποιός με το τατουάζ ονομάζεται Lucien Sénemaud. Ο Ζενέ ζει μαζί του ως ζευγάρι. Ο καπνιστής είναι ένας Τυνήσιος προαγωγός που δουλεύει και σαν κομμωτής (ξέρει καλά πώς να χειρίζεται το ξυράφι). Υπάρχει κι ένας χορευτής από τη Μαρτινίκα που ονομάζεται Coco. Οι άλλοι είναι "νεαροί τραμπούκοι" όπως το θέτει η Nico, η οποία αρνείται να επεκταθεί πολύ περισσότερο.
'Ενα ζενερίκ ταινίας χωρίς ονόματα
Το όνομά τους δεν εμφανίζεται στους τίτλους για να προστατεύονται. Εξάλλου, κανενός το όνομα δεν εμφανίζεται σε αυτήν την ταινία, εκτός από του Jean Genet, επειδή είναι ήδη "παράνομος", δηλαδή ανέγγιχτος. Ένας επίμονος μύθος υποστηρίζει ότι ο Ζαν Κοκτώ συμμετείχε στην ταινία, αλλά ο Νίκος Παπατάκης το αρνείται. Μετά από περίπου δύο μήνες (οι καθυστερήσεις είναι πολλές επειδή οι ηθοποιοί είναι σπάνια διαθέσιμοι όταν τους χρειάζονται), η ταινία ολοκληρώνεται. Έχει διάρκεια πάνω από 40 λεπτά. Ο Ζαν Ζενέ την μειώνει στα 25 λεπτά. Όπως είχαν συμφωνήσει, ο Νίκος Παπατάκης προσπαθεί να την πουλήσει παράνομα σε πλούσιους λάτρεις του είδους, για να καλύψει το κόστος της.
Διακινητής απαγορευμένης ταινίας
"Ο μόνος τρόπος να την προωθήσεις ήταν να βρεις πλούσια άτομα στους οποίους άρεσε το έργο του Ζενέ για να τους πουλήσεις κόπιες." Κάθε φορά που διασχίζει σύνορα, με τις ταινίες κρυμμένες πάνω του, ο Νίκος προσεύχεται να μην τον ψάξουν πάρα πολύ οι τελωνειακοί. Στην πραγματικότητα, αυτό δεν αποφέρει και πολλά. Καταφέρνει όμως να την πουλήσει και σε ανεξάρτητους διανομείς. Μερικοί από αυτούς οργανώνουν ιδιωτικές προβολές, που κάποιες φορές διακόπτονται βίαια από την αστυνομία. Κατά τη διάρκεια μιας από αυτές τις επισκέψεις του στη Νέα Υόρκη ο Νίκος Παπατάκης συστήνει αυτήν που θα γίνει γνωστή ως Nico στον Άντι Γουόρχολ. Με την ευκαιρία αυτή, ο Νίκος Παπατάκης γίνεται ο παραγωγός της πρώτης ταινίας του Κασσαβέτη (Shadows).
Και όταν το σεξ επί τέλους επιτρέπεται...
Στη δεκαετία του 1960, το αντεργκράουντ αρχίζει να κινείται. Αλλά ο Ζαν Ζενέ δεν νοιάζεται δίολου γι' αυτό. Πολιτικοποιείται, αγωνίζεται στο πλευρό των Black Panthers ή των Παλαιστινίων και αποκηρύσσει Το τραγούδι αγάπης το οποίο ίσως βρίσκει πολύ αστικό (ρομαντικό). Όταν ο Νίκος Παπατάκης καταφέρνει να κερδίσει η ταινία ένα βραβείο εννέα εκατομμυρίων φράγκων, το 1974, ο Ζαν Ζενέ το αρνείται με περιφρόνηση και βάζει τον παραγωγό του σε δύσκολη θέση: ο Νίκος Παπατάκης πρέπει να επιστρέψει τα χρήματα. Είχε οριστεί ωστόσο στη συμφωνία τους ότι η ταινία θα τύχαινε εμπορικής εκμετάλλευσης ... τουλάχιστον στο βαθμό που θα το επέτρεπε ο χαρακτήρας της ως παράνομο έργο. Το 1974, όταν η ταινία βγήκε τελικά από την παρανομία, επειδή οι νόμοι που καταδίκαζαν το σεξ άλλαξαν και, σιγά σιγά, η ομοφυλοφιλία δεν απαγορευόταν πλέον, ο Ζενέ την έθαψε. Μόνο μετά τον θάνατο του συγγραφέα το 1986 μπόρεσε και πάλι να γίνει ορατό το Τραγούδι αγάπης. Επί τέλους ορατό. Αλλά μέσα από ποιό ματάκι;
Εμείς που "κρυφοκοιτάμε" αυτήν την ταινία, σε ποιά φυλακή βρισκόμαστε;
Agnès Giard
ΟΛΟΚΛΗΡΗ Η ΤΑΙΝΙΑ
Μτφ. Σ.Σ.
