Ουμπέρτο 'Εκο
Πώς να προετοιμαστείς γαλήνια για τον θάνατο.
Οδηγίες σε έναν ενδεχόμενο μαθητή
L' ESRESSO, 1997
Δεν είμαι σίγουρος ότι λέω κάτι πρωτότυπο, αλλά ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του ανθρώπου είναι το πώς αντιμετωπίζει τον θάνατο. Φαίνεται ότι το πρόβλημα είναι δύσκολο για τους μη πιστούς (πώς να αντιμετωπίσουμε το Τίποτα που μας περιμένει αργότερα;). Αλλά οι στατιστικές λένε ότι το ερώτημα προκαλεί επίσης αμηχανία σε πολλούς πιστούς, οι οποίοι πιστεύουν ακράδαντα ότι υπάρχει μια ζωή μετά το θάνατο και όμως πιστεύουν ότι η ζωή που συνδέεται με τον θάνατο είναι από μόνη της τόσο ευχάριστη που θα ήταν δυσάρεστο να την εγκαταλείψουμε· έτσι λαχταρούν, ναι, να συμμετάσχουν στη χορωδία των αγγέλων, αλλά όσο το δυνατόν αργότερα.
Πρόσφατα ένας σκεπτόμενος μαθητής (όπως ο Κρίτων) με ρώτησε: "Δάσκαλε, ποια είναι η καλύτερη στάση απέναντι στον θάνατο;" Απάντησα ότι ο μόνος τρόπος να προετοιμαστούμε για τον θάνατο είναι να πείσουμε τον εαυτό μας ότι όλοι οι άλλοι είναι ηλίθιοι.
Μπροστά στην έκπληξη του Κρίτωνα, θέλησα να το διευκρινίσω. "Βλέπεις", του είπα, "πώς μπορείς να προσεγγίσεις τον θάνατο, ακόμα κι αν είσαι πιστός, αν σκέφτεσαι ότι την ώρα που πεθαίνεις, πολύ επιθυμητοί νέοι και των δύο φύλων χορεύουν στη ντίσκο διασκεδάζοντας ξέφρενα, φωτισμένοι επιστήμονες παραβιάζουν τα τελευταία μυστικά του κόσμου, άφθαρτοι πολιτικοί δημιουργούν μια καλύτερη κοινωνία, εφημερίδες και τηλεοράσεις βάζουν σκοπό να μεταδίδουν μόνο έγκυρες ειδήσεις, υπεύθυνοι επιχειρηματίες ανησυχούν μήπως τα προϊόντα τους υποβαθμίζουν το περιβάλλον και προσπαθούν να αποκαταστήσουν μια φύση καμωμένη από πηγές πόσιμου νερού, δασώδεις πλαγιές, καθαρούς και γαλήνιους ουρανούς προστατευμένους από ένα θείο όζον, απαλά σύννεφα που στάζουν ξανά γλυκές βροχές; Η σκέψη ότι, ενώ συμβαίνουν όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα, εσύ φεύγεις, θα ήταν αφόρητη.
Αλλά προσπάθησε απλά να σκεφτείς ότι, τη στιγμή που θα ένιωθες να φεύγεις από αυτήν την κοιλάδα, είχες την ακατάλυτη βεβαιότητα ότι ο κόσμος (έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι) είναι γεμάτος κρετίνους, ότι οι κρετίνοι είναι αυτοί που χορεύουν στη ντίσκο, κρετίνοι και οι επιστήμονες που πιστεύουν ότι έχουν λύσει τα μυστήρια του κόσμου, κρετίνοι και οι πολιτικοί που προτείνουν την πανάκεια για τα δεινά μας, κρετίνοι και αυτοί που γεμίζουν σελίδες ολόκληρες με ανόητα περιστασιακά κουτσομπολιά, κρετίνοι και όσοι καταστρέφουν τον πλανήτη. Δεν θα ήσουν χαρούμενος, ανακουφισμένος, ικανοποιημένος τη στιγμή εκείνη που θα εγκατέλειπες την κοιλάδα αυτήν των κρετίνων; "
Ο Κρίτωνας τότε με ρώτησε: "Μα πότε πρέπει, Δάσκαλε, να αρχίσω να σκέφτομαι έτσι;" Απάντησα ότι δεν πρέπει να γίνει πολύ σύντομα, γιατί κάποιος που στα είκοσι ή και στα τριάντα του πιστεύει ότι ο καθένας είναι ηλίθιος, είναι και ο ίδιος ηλίθιος και δεν θα φτάσει ποτέ στη σοφία. Πρέπει στην αρχή να σκεφτόμαστε ότι όλοι οι άλλοι είναι καλύτεροι από εμάς, στη συνέχεια να εξελιχθούμε σιγά-σιγά, να έχουμε τις πρώτες αμφιβολίες προς τα σαράντα, να ξεκινήσουμε την αναθεώρηση μεταξύ των πενήντα και εξήντα και να φτάσουμε στη βεβαιότητα καθώς βαδίζουμε προς τα εκατό, αλλά να είμαστε και έτοιμοι να κλείσουμε με τον ίδιο τρόπο, ακόμα κι αν φτάσει πιο γρήγορα το ειδοποιητήριο τηλεγράφημα.
Το να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι όλοι οι άλλοι γύρω μας (έξι δισεκατομμύρια) είναι ηλίθιοι, είναι το αποτέλεσμα μιας λεπτής και έξυπνης τέχνης, που δεν είναι στη διάθεση του πρώτου τυχόντα Κέβη ['Ελληνας φιλόσοφος, μαθητής του Σωκράτη -σ.σ.] με το δαχτυλίδι στο αυτί του (ή τη μύτη). Απαιτεί μελέτη και προσπάθεια. Δεν πρέπει να βιαστούμε. Πρέπει να φτάσουμε ακριβώς εκεί απαλά, για να πεθάνουμε ειρηνικά. Αλλά την προηγούμενη μέρα, είναι ακόμη απαραίτητο να σκεφτούμε ότι κάποιος, τον οποίο αγαπάμε και θαυμάζουμε, δεν είναι ένας χαρακτηριστικός ηλίθιος. Η σοφία συνίσταται στο να παραδεχτούμε την κατάλληλη στιγμή (όχι πριν) ότι ήταν και αυτός ηλίθιος. Μόνο τότε μπορούμε να πεθάνουμε.
Έτσι, η μεγάλη τέχνη συνίσταται στη σταδιακή μελέτη της οικουμενικής σκέψης, στην εξέταση της ιστορίας των συνηθειών, στην παρακολούθηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης μέρα με τη μέρα, των δηλώσεων των καλλιτεχνών με τη μεγάλη αυτοπεποίθηση, των αποφθεγμάτων των ευμετάβλητων πολιτικών, των φιλοσοφημάτων των δυσοίωνων κριτικών, των αφορισμών των χαρισματικών ηρώων, μελετώντας τις θεωρίες, τις προτάσεις, τις εκκλήσεις, τις εικόνες, τις όψεις. Μόνο τότε, στο τέλος, θα έχουμε τη συντριπτική αποκάλυψη ότι όλοι είναι ηλίθιοι. Σε αυτό το σημείο θα είσαι έτοιμος να συναντήσεις τον θάνατο.
Μέχρι το τέλος θα πρέπει να αντισταθείς σε αυτήν την αβάσταχτη αποκάλυψη, θα συνεχίσεις να σκέφτεσαι ότι κάποιος λέει πράγματα που έχουν νόημα, ότι αυτό το βιβλίο είναι καλύτερο από άλλα, ότι αυτός ο ηγέτης θέλει πραγματικά το κοινό καλό. Είναι φυσικό, είναι ανθρώπινο, είναι σωστό για το είδος μας να απορρίπτουμε την πεποίθηση ότι οι άλλοι είναι όλοι αδιακρίτως ηλίθιοι, διαφορετικά γιατί να αξίζει κανείς να ζει; Αλλά όταν, στο τέλος, θα ξέρεις, θα έχεις καταλάβει γιατί άξιζε (πράγματι, είναι υπέροχο) να πεθάνεις.
Τότε ο Κρίτωνας μου είπε: "Δάσκαλε, δεν θα ήθελα να πάρω βιαστικές αποφάσεις, αλλά υποψιάζομαι ότι Εσύ που μου τα λες, είσαι ένας ηλίθιος". "Βλέπεις," του είπα, "είσαι ήδη στο σωστό δρόμο."
Μτφ. Σ.Σ.
