Alain Brossat
Γάμος με κλήρωση,
μια εναλλακτική λύση στην τυραννία
της αναπόφευκτης κοινωνικής μοίρας
"Στον νεαρό καθηγητή πανεπιστημίου, ένα άορατο, αλλά πάντα εμπνευσμένο χέρι της τύχης (της κλήρωσης) όρισε για σύντροφο μία καλοσυνάτη φουρνάρισσα. Σε μένα κάθε πρωί τα κρουασάν βουτύρου, τα εσκαργκό με σταφίδες και οι μηλόπιτες! Προτιμάτε μήπως τον κατ' οίκον περιορισμό, την παρακολούθηση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου σας και τους ελέγχους με αναγνώριση προσώπου";
Alain Brossat
Ici et Ailleurs (για μία νομαδική φιλοσοφία) - 18.08.2017
Ας βυθιστούμε στη θαλπωρή μας [αναφορά στη φράση του Καρτέσιου: "Περνούσα όλη τη μέρα μόνος στη θαλπωρή του δωματίου μου όπου είχα όλο το χρόνο να ασχολούμαι μόνος με τις σκέψεις μου" -σ.σ.] και ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα.
Αφετηρία μας θα είναι ένας (φανταστικός) διαγωνισμός που προκηρύσσεται από μια (φανταστική) επιστημονική εταιρεία: πώς μπορούμε να θεραπεύσουμε τη σύγχρονη δημοκρατία από τα δεινά που την ταλαιπωρούν; Πώς μπορούμε να κάνουμε την πολιτική να ξαναβρεί έναν καλό βηματισμό;
Τεράστιο ζήτημα.
Κάποιοι από τους φιλοσόφους μας έχουν διαβλέψει μια λύση που εννοεί να αντιμετωπίσει στη ρίζα του το κακό που πλήττει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία: αντικαθιστώντας τις σημερινές διαδικασίες εκλογής των υποψηφίων για πολιτικά αξιώματα με την κλήρωση - από τον δήμαρχο του χωριού μέχρι τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Το κύριο επιχείρημά τους είναι ατράνταχτο: αυτοί που αποζητούν την εξουσία είναι οι πιο ακατάλληλοι για να την ασκήσουν, στο βαθμό που ωθούνται από τον πιο καταστροφικό πόθο - την αγάπη για την εξουσία.
Όμως η πρότασή τους εγείρει μια σειρά από αντιρρήσεις, και πρώτα απ' όλα την εξής: τι θα πρέπει να γίνει με εκείνους στους οποίους θα πέσει ο κλήρος και θα θελήσουν να απαλλαγούν, είτε επειδή θεωρούν τους εαυτούς τους αναρμόδιους για την άσκηση οποιασδήποτε δημόσιας ευθύνης, είτε επειδή δεν σκοπεύουν να εγκαταλείψουν αυτό που τους γεμίζει ικανοποιητικά την ύπαρξή - εργασία, οικογένεια, ελεύθερος χρόνος κ.λπ. Από τη στιγμή που επιτρέπουμε εξαιρέσεις και απαλλαγές, για οποιονδήποτε λόγο, στην εφαρμογή της κλήρωσης, εισάγουμε το σκουλήκι στον καρπό και οδεύουμε αργά αλλά σταθερά προς την επιστροφή στο σημερινό σύστημα - η εξουσία πέφτει στα χέρια εκείνων που τη θέλουν περισσότερο ή και καλύτερα, αν μπορούμε να το πούμε έτσι.
Αν είναι να διασφαλίσουνε μία τέτοια λειτουργία απρόσκοπτα, χωρίς εξαιρέσεις, καθαρά με εξαναγκασμό - νομίζω ότι μπορούμε να δούμε εξαρχής τον κίνδυνο και τη μοιραία κατάληξη.
Εν ολίγοις, το προτεινόμενο σύστημα, όσο ριζοσπαστικό και αν φαίνεται εκ πρώτης όψεως, μοιάζει ελλιπές. Δεν σκάβει αρκετά βαθιά, απλώς ξύνει την επιφάνεια του χούμου της πολιτικής ζωής. Η κλήρωση είναι μια σπουδαία και ωραία ιδέα, ελληνική παρεμπιπτόντως, αλλά η περιορισμένη πρόταση που εξετάζεται εδώ εμποδίζει την ανατρεπτική της δύναμη. Και είναι ακριβώς σε αυτό το σημείο που ξεκινάει το νοητικό μας πείραμα.
Hic Rhodus, hic salta.
Ιδού λοιπόν η ακόλουθη πρόταση: ο μόνος τρόπος για να βγει η πολιτική από το τέλμα στο οποίο έχει βυθιστεί, στα λεγόμενα δημοκρατικά μας γεωγραφικά πλάτη, είναι να θεραπευτεί το κακό στη ρίζα του, στις πιο βαθιές και πιο ευρείες κοινωνικές πτυχές, καθιερώνοντας την κλήρωση ως αρχή και κανόνας των έγγαμων ενώσεων.
Το νοητικό πείραμα θα συνίσταται επομένως στην εξέταση αυτής της πρότασης σε όλες τις συνέπειές της, μέχρι και την τελευταία.
Τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους, μέσα σε ένα σύστημα που ονομάζεται ειρωνικά και μάλλον ως αντίφραση αντιπροσωπευτικό, να εκλέγουν τακτικά ως υποτιθέμενους εκπροσώπους τους πρόσωπα που βρίσκονται προφανώς στον αντίποδα της δικής τους κατάστασης, τόσο από άποψη κοινωνικής θέσης όσο και, ας πούμε, ζωτικών θέσεων; Είναι, βέβαια, το γεγονός ότι βιώνουν την ίδια τους την κατάσταση ως υπνοβάτες και αυτόματα, και ως εκ τούτου χάνονται εντελώς στη μετάφραση όταν πρέπει να προσπαθήσουν να συσχετίσουν την κοινωνική τους κατάσταση με πολιτικές τοποθετήσεις, τη θέση τους στις κοινωνικές σχέσεις βάσει των πραγματικών τους συμφερόντων, τη θέση τους στο δυναμικό πεδίο της κοινωνικής σύγκρουσης. Με άλλα λόγια, είναι όμηροι της αναπαραγωγής, της οποίας οι έγγαμες μορφές αποτελούν ένα από τα προνομιακά πεδία πειραματισμού: όταν παντρεύεσαι τη συνάδελφό σου στο γραφείο ή στο εργαστήριο, τη γειτόνισσά σου στη λαϊκή πολυκατοικία, τη συμμαθήτριά σου στην Ecole Normale, πιστεύεις με περισσή αφέλεια ότι πρόκειται για την κυρίαρχη επιλογή της γυναίκας της ζωής σου. Ποτέ και πουθενά, η πιο άκαμπτη αναγκαιότητα ή κανονικότητα δεν κατάφερε να μεταμφιεστεί σε απόλυτη ελευθερία.
Πάνω σε τέτοιες αγκυλώσεις διαμορφώνεται ο κοινωνική υπνοβασία, η οποία με τη σειρά της δημιουργεί τις συνθήκες για τη διαρκή αναπαραγωγή του άθλιου θαύματος της λεγόμενης δημοκρατικής "αντιπροσώπευσης" - την επικράτηση μιας χούφτας πατρικίων πάνω σε μια μάζα πληβείων που επιμένουν να πιστεύουν ότι έχουν κάνει την κύρια επιλογή με εκείνους που τους ηγεμονεύουν και τους έχουν μετατρέψει σε υποτελείς με τόσο έμπειρο χέρι. Το μαζικό αποτέλεσμα της αναπαραγωγής των έγγαμων μορφών είναι ότι το ίδιο παντρεύεται το ίδιο, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για τη συμπύκνωση του κοινωνικού και, κατά συνέπεια, τον εγκλωβισμό των υποκειμενικοτήτων σε αυτές τις απομονωμένες ομάδες που η ίδια τους η φύση είναι ότι καθιστούν αδύνατη την κινητικότητα ή τον νομαδισμό των θέσεων· με απλά λόγια, την ικανότητα να "φτιάχνει κανείς το αντι-πεδίο", να βλέπει τα πράγματα από τη σκοπιά όχι τόσο του άλλου, ως μεμονωμένου ατόμου ή κοινωνικού ατόμου, αλλά ως θέσης x', x'', x'''' κ.λπ.
Καθώς ο γάμος παραμένει πεισματικά ο κύριος μηχανισμός για την οργάνωση της αναπαραγωγής του είδους, είναι η καρδιά της κοινωνικής υπνωβασίας στη ρίζα της οποίας αυτό το νοητικό πείραμα σκοπεύει να επιτεθεί. Αποφασίζοντας μια για πάντα ότι αυτός ο θεσμός ή το σύμφωνο θα τεθεί υπό τον απαράβατο κανόνα της κλήρωσης, κάνουμε ένα αποφασιστικό βήμα προς την επίλυση του προβλήματός μας.
Πράγματι, ο γάμος με κλήρωση, ανά ηλικιακές ομάδες πέντε ή δέκα ετών, προκειμένου να αποφευχθούν οι ανεπιθύμητες συνέπειες της πολύ μεγάλης διαφοράς ηλικίας μεταξύ των συζύγων, στερεύει μεμιάς την πηγή της υπνοβασίας. Κατά γενικό κανόνα, δεν παντρεύονται πλέον άνθρωποι της ίδιας κοινωνικής κατηγορίας, αλλά άνθρωποι διαφορετικοί, ακόμη και ετερόκλητοι και ανομοιογενείς. Έτσι, αφού δεν έχουν άλλη επιλογή, αναγκάζονται να κάνουν αυτήν ακριβώς την κατάσταση (αυτή την προγραμματισμένη κοινωνική κουτσή ιδιότητα του ζευγαριού) το αέναο αντικείμενο της ανησυχίας τους για τον εαυτό τους και για τον άλλον (τον σύζυγο και, κατ' επέκταση, τα παιδιά τους). Πρέπει να παραμένουν σε διαρκή εγρήγορση γι' αυτό το δυσαρμονικό αποτέλεσμα στην καρδιά της δικής τους κοινωνικής κατάστασης. Ο κακομαθημένος, και σχετικά βλαμμένος γιος αστικής οικογένειας (τύπου " manif pour tous", δικαιώς - διαδηλώσεις κατά του γάμου ομοφυλόφυλων ζευγαριών -σ.σ.) που του έλαχε μια σύντροφος από τους πολύχρωμους οικισμούς της περιοχής 9-3, μεγαλωμένη αυστηρά από έναν επιτηρητικό, δύσπιστο μουσουλμάνο πατέρα, δεν θα έχει πολλές επιλογές: όσο πιο γρήγορα βγει από την κοινωνική του νάρκωση τύπου Passy/Trocadero για να ευαισθητοποιηθεί με την ανομοιομορφία των σημερινών εμπειριών, τόσο το καλύτερο για τον ίδιο, το ζευγάρι του και τη μικρή του οικογένεια...
Θα μπορούσαμε να πολλαπλασιάσουμε τα παραδείγματα, αλλά δεν θα επιμείνω, όλοι καταλαβαίνουν: ο γάμος με κλήρωση δημιουργεί σε όλα ανεξαιρέτως τα μεμονωμένα υποκείμενα μια κατάσταση διαρκούς επαγρύπνησης απέναντι στα ρήγματα και τα στοιχεία της σύγκρουσης που έχουν τις ρίζες τους στον κοινό κόσμο, μια κατάσταση επαγρύπνησης ικανή να τα επαναφέρει στις συνθήκες της πραγματικότητας με σωτήριο τρόπο. Πρόκειται εδώ για μία από εκείνες τις σωτήριες αφυπνίσεις για τις οποίες μας μιλάει η φιλοσοφία του Walter Benjamin.
Ας συνοψίσουμε: ο γάμος με κλήρωση είναι ο μόνος μηχανισμός που μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι αντιμάχεται αδιάκοπα τις τρέχουσες μορφές κοινωνικής αναπαραγωγής, την υπνοβασία που απορρέει και, τελικά, στις σύγχρονες κοινωνίες, εκείνη τη θεία πρόνοια που ανανεώνεται διαρκώς προς μεγάλη ικανοποίηση της κυριαρχίας: ότι όσοι δειπνούν στο Fouquet’s είναι δικαιολογημένοι να ισχυρίζονται ότι εκπροσωπούν εκείνους των οποίων ο τραπεζικός λογαριασμός είναι ήδη άδειος κάθε 10η ημέρα του μήνα. Αυτός ο μηχανισμός είναι από κάθε άποψη συγκρίσιμος (για όσους γνωρίζουν το έργο του Pierre Clastres) με εκείνους που, μεταξύ των λεγόμενων πρώτων λαών του Αμαζονίου, έχουν ως στόχο να εμποδίσουν τη διαμόρφωση της κρατικής εξουσίας και να αποτρέψουν τον αρχηγό της φυλής να γίνει μία ισχυρή δύναμη.
Για να φτάσει ως το τέλος, το νοητικό πείραμα πρέπει τώρα, ασφαλώς, να εξετάσει τις σημαντικότερες αντιρρήσεις που προκύπτουν και οι οποίες, φυσικά, αφορούν πρωτίστως τις προϋποθέσεις εφαρμογής του. Η πρώτη από αυτές αφορά τον δεσμευτικό του χαρακτήρα, για όλους και για όλες, που αποτελεί προϋπόθεση της αποτελεσματικότητάς του. Θα πρέπει ο γάμος με κλήρωση να είναι υποχρεωτικός για όλους και για όλες μετά από μια ορισμένη ηλικία; Θα πρέπει να διατηρηθεί η ασφαλιστική δικλείδα του διαζυγίου; Υπό ποιας μορφής και μέσα σε ποια όρια; Μπορεί να προβλεφθεί νέος γάμος σε περίπτωση θανάτου ενός εκ των συζύγων και υπό ποιες προϋποθέσεις;
Θα πούμε εδώ, εφόσον δεν μπορούμε να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες, ότι ο γάμος με κλήρωση αντιπροσωπεύει μια τέτοια επανάσταση, όχι μόνο στο επίπεδο των νόμων αλλά και των ηθών, κι ότι μπορεί να προκύψει μόνο από τη δράση ενός οραματιστή νομοθέτη, του διαμετρήματος ενός Σόλωνα ή ενός Κλεισθένη. Αλλά κι από την άλλη, οι μεταρρυθμίσεις στο καθεστώς της αθηναϊκής ιθαγένειας που εφάρμοσαν και οι δύο με επιτυχία δείχνουν ότι τέτοιες επαναστάσεις μπορούν να γίνουν νόμος σε μια δημοκρατική κοινωνία. Δεύτερον, αυτό που έχει σημασία είναι ο εγκλιματισμός της επαναστατικής μεταρρύθμισης, αν μας επιτραπεί αυτό το οξύμωρο, στις γενικές συνθήκες του επικρατούντος συστήματος ηθών. Εδώ, η σύγκριση με τον γάμο μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου επιβάλλεται: ποιος μπορεί να αποδείξει με τρόπο αδιάσειστο ότι ο γάμος με κλήρωση εισάγει στο σύστημα ηθών μας μία ρήξη και μία αναταραχή που θα ήταν πιο βίαιη και μη αφομοιώσιμη από τον γάμο μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου;
Στο τέλος τέλος, ο σεισμός που εισάγει ο νομοθέτης στη διάσταση του δικαίου και στην τάξη του δικαίου πρέπει να απορροφηθεί από το σύστημα των ηθών και να γίνει, με την πάροδο του χρόνου, ένα φυσικό δεδομένο, όπως, ας πούμε, η φιγούρα της πατρικής εξουσίας στους ρωμαϊκούς χρόνους ή ο θεσμός της οικιακής δουλείας στους αρχαίους 'Ελληνες. Η βασική αρχή εδώ θα ήταν: όσο λειτουργεί και διαρκεί, γιατί να το αλλάξουμε, αφού η ίδια η φύση του θεσμού είναι να διατηρεί τη ζωντανή μνήμη του προβλήματος στο οποίο η καθιέρωσή του επέτρεψε να δοθεί λύση - στην προκειμένη περίπτωση, η ατέρμονη αποσύνθεση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, μια διαδικασία τόσο προχωρημένη που αρκεί πλέον ο κορυφαίος τραπεζίτης να βγάλει τον αυλό του και να αρχίσει να περπατάει για να τον ακολουθήσουν τα παιδιά της Δημοκρατίας προς τα μαγεμένα νησιά της αέναης κατάστασης έκτακτης ανάγκης...
Η απάντηση στην αντίρρηση εκείνων που θεωρούν ότι η θέσπιση του γάμου με κλήρωση θυμίζει αυταρχικό καθεστώς είναι αυτονόητη: αυτό γιατί; Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, η οποία παραβιάζει κατάφωρα, διαρκώς και βίαια θεμελιώδεις ατομικές ελευθερίες, γλιστράει πάνω σας όπως το νερό στα φτερά της πάπιας, και ξαφνικά θορυβείστε από την καθιέρωση μιας διάταξης δημόσιας σωτηρίας, της οποίας οι πιο θεϊκές εκπλήξεις επιφυλάσσονται μόνο σε εκείνους στους οποίους προορίζεται να εφαρμοστεί! Στον νεαρό καθηγητή πανεπιστημίου, ένα άορατο, αλλά πάντα εμπνευσμένο χέρι της τύχης (της κλήρωσης) όρισε για σύντροφο μία καλοσυνάτη φουρνάρισσα. Σε μένα κάθε πρωί τα κρουασάν βουτύρου, τα εσκαργκό με σταφίδες και οι μηλόπιτες! Προτιμάτε τον κατ' οίκον περιορισμό, την παρακολούθηση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου σας και τους ελέγχους με αναγνώριση προσώπου.
Σας βρίσκω παράξενους... Δεν πρέπει να είμαστε εντελώς του ίδιου κόσμου...
Εδώ ολοκληρώνεται το νοητικό μας πείραμα, από το οποίο προκύπτει, πρώτον, ότι τα δεινά από τα οπία πάσχουν οι δημοκρατίες μας είναι απολύτως θεραπεύσιμα, αρκεί να ξέρουμε να χρησιμοποιούμε το σωστό pharmakôn και να εφαρμόζουμε τη θεραπεία με σταθερό χέρι, και δεύτερον, ότι είναι καιρός πια η φιλοσοφία να ανακτήσει το πάνω χέρι (το ίδιο χέρι) σε αυτή την πτυχή της σκέψης που είχε την τάση, τον τελευταίο καιρό, να την εγκαταλείπει στους κοινωνιολόγους, τους ψυχολόγους (ο διεστραμμένος Milgram...) ή στα βαρετά άτομα των λεγόμενων σκληρών επιστημών (οι Poincaré, Einstein και οι συν αυτώ) που έχουν μετατρέψει τη χρήση της σε μια ερμητική άσκηση, χωρίς καμία σχέση με τη ζωή των κοινών θνητών και προσιτή μόνο στα τετραγωνισμένα μυαλά του είδους τους.
Καθώς συνηθίζεται να ταξινομούνται τα κλασικά νοητικά πειράματα με αλφαβητική σειρά, προτείνουμε να προστεθεί στον κατάλογο αυτό το πείραμα που μόλις περιγράφηκε, από το οποίο όλοι είναι βέβαιο ότι θα αποκομίσουν το μεγαλύτερο όφελος, με το γράμμα Μ - "Mariage par tirage au sort" [Γάμος με κλήρωση -σ.σ.]". Αυτό θα αντικαθιστούσε το σαθρό "Malin génie" [ο κακός δαίμων, μία σκεπτικιστική υπόθεση του Καρτέσιου -σ.σ.] που, από γενιά σε γενιά, δεν έχει πάψει να δηλητηριάζει τη ζωή των μαθητών μας της τελευταίας τάξης του λυκείου.
'Αλλα κείμενα του Γάλλου φιλοσόφου Alain Brossat στο Αλμανάκ:
Η κριτική στο στομάχι της ψυχαγωγίας
Το κόλπο με το μικρό κουτσουρεμένο μουστάκι
"Τρομοκρατία", μία λέξη της αστυνομίας
Χορεύοντας στις πύλες της κόλασης
Η μεγάλη πολιτιστική αηδία
Ενας μακρύς δημοκρατικός χειμώνας
Η συμβολική της κρεμάλας
Η γηραιά κυρία (που γυρεύει μπελάδες) και η κρανιοφόρος γαζέλα
Και μία νεκρολογία για την πρώην σύντροφό του:
Sylvia Klingber, η Ισραηλινή επαναστάτρια
