Η Ζωή Εσκιτζοπούλου είναι artist booker στη start up εταιρεία διοργάνωσης συναυλιών Gotobeat και ζει στο Λονδίνο. Η έρευνά της, που παρουσιάζεται σήμερα στην Athens Music Week με τίτλο «Το οικοσύστημα της underground rap σκηνής της Ελλάδας», διεξήχθη στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών της σπουδών στο University of Westminster στο Λονδίνο και είναι μια μελέτη για την ελληνική underground rap, στο πλαίσιο της οποίας αναζητά τις ρίζες της αντίστοιχης σκηνής και μελετά την ανάπτυξη του είδους ως πολιτικού τραγουδιού της εποχής μας καθώς και το σύγχρονο network της κοινότητας, το οποίο εξελίσσεται με επαγγελματικές συνεργασίες με βάση την εμπιστοσύνη. Στην κουβέντα της με τον Κωστή των Black Athena, έναν εκ των 22 συμμετεχόντων στην έρευνα, αναλύουν τις αντιφάσεις ανάμεσα στους mainstream και ανεξάρτητους καλλιτέχνες, την ανάπτυξη μιας τοπικής σκηνής hip-hop μέσα από την παγκόσμια αναγνώριση του είδους, την αποτελεσματικότητα των DIY δραστηριοτήτων και τη δημόσια εικόνα της κοινότητας ως σύγχρονης υποκουλτούρας αντίστασης στα ΜΜΕ και στους πολιτικούς διαλόγους.
«Προτού μετακομίσω στο Λονδίνο, εργαζόμουν στην Action Εστί, την οποία έχει ιδρύσει ο Χρήστος Πανοηλίας», λέει. «Ο Χρήστος είναι γνωστός επίσης ως Λάγνης από το ραπ συγκρότημα Νέα Τάξη Πραγμάτων. Αυτόματα, λοιπόν, βρέθηκα σε κύκλους φίλων - συνεργατών που αποτελούνταν από underground rappers, παραγωγούς και τις ομάδες τους. Πάντοτε γνώριζα τη μουσική ως ακροάτρια, αλλά ήταν η πρώτη φορά που είδα την πλήρη εικόνα της κοινότητας, καλλιτέχνες, κοινό και επαγγελματίες συνεργάτες. Εργαζόμασταν σε διάφορα πρότζεκτ από πολλά διαφορετικά μουσικά είδη, αλλά το underground rap network λειτουργούσε με τον δικό του μοναδικό τρόπο. Ήταν ένας συνδυασμός DIY, αλλά εταιρικών δραστηριοτήτων μέσα σε ομάδες που αλλού θα ήταν management groups, αλλά εδώ θύμιζαν φιλικές παρέες. Όλοι αντιμετώπιζαν με σοβαρότητα τον ρόλο τους, αλλά παράλληλα υπήρχε μια θερμή διάθεση που δεν βρίσκαμε τόσο έντονα σε άλλους κύκλους. Το επόμενο που μου κίνησε το ενδιαφέρον ήταν ότι ενώ σε άλλα πρότζεκτ μας υπήρχαν πολλές ευκαιρίες για προβολή, για τα συγκεκριμένα ήταν μετρημένες στα δάχτυλα, κάτι που ερχόταν σε αντίθεση με τον αριθμό εισιτηρίων που πωλούνταν στις συναυλίες αλλά και το νούμερο προβολών/ακροάσεων που έφταναν σε online streaming πλατφόρμες.
Η έρευνα μου είναι οικονομικού τύπου και βασίζεται στην παρατήρηση των δραστηριοτήτων management και marketing της underground rap σκηνής στην Ελλάδα. Μια ανεξάρτητη και αυτόνομη σκηνή η οποία βασίζεται σε DIY πρακτικές, δεν προβάλλεται στα παραδοσιακά media και πολλές φορές οι απόψεις της αντιτίθενται σε αυτές της κυβέρνησης. Είναι μια έρευνα που έγινε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού μου στο Music Business Management. Θα ήθελα να αναφέρω ότι η έρευνά μου δεν είναι κοινωνικός σχολιασμός αλλά research πάνω στην underground rap σκηνή ως ένα μοναδικό DIY επιχειρηματικό και μάρκετινγκ πλαίσιο και στο πώς αυτό επηρεάζεται από τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.
Μιλάμε για ένα είδος με το οποίο ασχολείται πολύς νέος κόσμος και αυτό σημαίνει βιωσιμότητα. Επίσης, όσο υπάρχει ανάγκη έκφρασης ενός πολιτικοκοινωνικού πλαισίου της χώρας, η ραπ θα είναι ένα δυναμικό μέσο, καθώς είναι προσβάσιμη σε όλους όχι μόνο μέσα από online πλατφόρμες αλλά και μέσα από συναυλίες, συγκεντρώσεις και κολεκτίβες.
— Πόσο ενδιαφέρει η ελληνική ραπ σκηνή κάποιον που δεν είναι Έλληνας; Γιατί να τον ενδιαφέρει;
Απ' ό,τι παρατήρησα από ακαδημαϊκούς στο εξωτερικό, η ελληνική ραπ ενδιαφέρει πολύ ως το σύγχρονο πολιτικό τραγούδι της Ελλάδας, μιας χώρας που απασχολεί τα διεθνή media λόγω των πολιτικών της εξελίξεων. Νομίζω ότι ο κόσμος ιντριγκάρεται από τη διαφορετική οπτική γωνία που εκφράζουν οι καλλιτέχνες σε σχέση με ό,τι κυκλοφορεί στις ειδήσεις. Επιπροσθέτως, το DIY είναι trending στη σύγχρονη μουσική βιομηχανία. Αρχικά, ζούμε στην εποχή που κάποιος μπορεί να δημιουργεί μουσική στο σπίτι του και να είναι manager του εαυτού του. Επίσης, υπάρχει μια άλλη πλευρά που δεν αναφέρεται συχνά, και αφορά όσους ανθρώπους βοηθούν ή προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε μουσικά πρότζεκτ αφιλοκερδώς, απλώς επειδή πιστεύουν σε αυτό. Πολλοί συμφώνησαν ότι η underground rap σκηνή της Ελλάδας ίσως να έχει τελειοποιήσει το κύκλωμα DIY όπου πολλοί βάζουν το λιθαράκι τους για να βγει η μουσική μπροστά χωρίς να περιμένουν πολλά.
— Τι εννοείς με τον όρο «underground»; Πόσο underground μπορεί να είναι μια σκηνή σήμερα, που όλοι έχουν πρόσβαση σε όλα;
Για μένα underground είναι ό,τι κινείται μακριά από το mainstream. Πρόκειται για μια σκηνή στην οποία ναι μεν έχουν πρόσβαση όλοι, αλλά ουσιαστικά είναι ανύπαρκτη στα καθιερωμένα παραδοσιακά media της χώρας (τηλεόραση, ραδιόφωνο, Τύπος) και εξαιρετικά περιορισμένη στα online blogs/radios/magazines. Συνήθως δεν είναι επιτηδευμένο και αν υπάρχουν κάποιες αναφορές περιορίζονται στη σκηνή ως είδηση, δηλαδή δεν υπάρχει προβολή των μουσικών και της τέχνης τους. Επιπροσθέτως, τα ελληνικά μουσικά κανάλια συγκεκριμένα δεν προβάλλουν σχεδόν ποτέ κομμάτια της συγκεκριμένης σκηνής. Όσον αφορά τα social media, η αλήθεια είναι ότι οι περισσότεροι απ' όσους μίλησα παραδέχτηκαν ότι παίζουν σημαντικό ρόλο κυρίως στο να κρατάνε επαφή με τον κόσμο μέσω μηνυμάτων και comments και πολύ λιγότερο για να δημοσιεύουν. Οπότε αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το underground της σύγχρονης εποχής, όπου μουσικοί όλων των επιπέδων προσπαθούν να κάνουν social media plans, promotional campaigns, paid ads κ.λπ.
— Θεωρείς ότι υπάρχει underground ραπ το 2024;
Με βάση τα παραπάνω, ας την καταχωρίσουμε ως μια σύγχρονη σκηνή η οποία βασίζεται στο word of mouth (real life και social media) και συνεχίζει να μιλά ειλικρινά, να προβληματίζει, να παρακινεί και να ευαισθητοποιεί το κοινό της πάνω σε κοινωνικοπολιτικά θέματα. Γι’ αυτόν τον λόγο πολλές φορές πηγαίνει κόντρα σε καθιερωμένες απόψεις, δεν προβάλλεται ή ακόμα και κατακρίνεται.
— Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της underground ραπ σκηνής;
Η θεματολογία της, η οποία αναφέρεται κυρίως στην ελληνική πολιτικοοικονομική πραγματικότητα και σε ζητήματα της σύγχρονης κοινωνίας, όπως η μετανάστευση, η ισότητα, η φτώχεια, οι ταξικές διαφορές, το περιβάλλον, η ανεξάρτητη υπόστασή της μακριά από μεγάλες δισκογραφικές και μουσικές εταιρείες, ο DIY τρόπος εργασιών της κοινότητας και οι σχέσεις μεταξύ επαγγελματιών, οι οποίες είναι κυρίως σχέσεις σταθερής εμπιστοσύνης και φιλίας.
— Τι περιλαμβάνει η έρευνά σου;
Είκοσι δύο συνεντεύξεις με underground rappers καθιερωμένους και ανερχόμενους, παραγωγούς και επαγγελματίες του χώρου που συνεργάζονται. Ονομάζεται «ποιοτική έρευνα με ανοικτού τύπου συνεντεύξεις». Οι ερωτήσεις μου αποσκοπούσαν στην ανάλυση της σύγχρονης οικονομίας, πολιτικής και κοινωνίας και στη διερεύνηση του τρόπου που επηρεάζουν τη μουσική, τη δημόσια εικόνα, τον επαγγελματικό προσανατολισμό και τη συμπεριφορά των μελών της underground rap σκηνής.
— Πόσο σχετίζεται η underground rap με την κοινωνικοπολιτική κατάσταση της Ελλάδας; Πόσο επηρεάζει τους στίχους των δημιουργών;
Γνωρίζουμε ότι το πολιτικό τραγούδι στην Ελλάδα υπήρχε από παλιά: ρεμπέτικα, δημοτικά, τραγούδια απαγορευμένα στη Χούντα κ.ο.κ. Το σύγχρονο πολιτικό τραγούδι της Ελλάδας είναι η underground rap. Η σχέση είναι άμεση, καθώς στιχουργικά αναφέρεται σε οτιδήποτε συμβαίνει αυτήν τη στιγμή στη χώρα. Η θεματολογία βασίζεται σε εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και σε εθνικό, στην επιρροή της κρίσης, σε επεισόδια βίας, στις δυσκολίες της εργατικής τάξης. Στον ευρύτερο τομέα της κουλτούρας, η οικονομική κρίση ειδικά επηρέασε άμεσα όλους τους καλλιτέχνες, πόσο μάλλον εκείνους των ανεξάρτητων σκηνών, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η underground rap. Το κοινό, μη μπορώντας να καλύψει τις βασικές του ανάγκες, έβαλε σε δεύτερη μοίρα οτιδήποτε είχε σχέση με τέχνη. Πολλοί προσπάθησαν να διοργανώσουν δωρεάν συναυλίες ή, έστω, με πολύ χαμηλό εισιτήριο για την κάλυψη των εξόδων. Κλείσανε πολλά εναλλακτικά art hubs και αμέτρητα project κρίθηκαν μη βιώσιμα. Παρ' όλα αυτά, παρατηρήθηκε άνοδος του ακτιβισμού και του κολεκτιβισμού και ενώθηκαν σκηνές που μπορεί να διαφέρουν μουσικά, αλλά το ιδεολογικό background είναι παρόμοιο, π.χ. metal και ραπ.
— Ποια είναι τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν το underground rap από το mainstream;
Η ειλικρίνεια και η τολμηρή της διάθεση να πει την άποψή της πάνω σε κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά θέματα. Υπάρχουν κι άλλοι καλλιτέχνες που θα εκφράσουν τους προβληματισμούς τους στα παραδοσιακά media, αλλά η underground rap φαίνεται να ταράζει πραγματικά τα νερά, με οποιονδήποτε τρόπο βρει. Μουσική, απόψεις, τρόπος έκφρασης, πού θα παίξουν, πώς θα παίξουν, είναι η κεκτημένη φιλοσοφία της που τη διαφοροποιεί.
— Ποιο είναι το πολιτικό τραγούδι σήμερα;
Το πολιτικό τραγούδι που επικρατεί στην Ελλάδα είναι η underground rap. Εννοείται, όμως, ότι υπάρχουν κάποιοι σε άλλα underground κινήματα, οι οποίοι παρακινούν και προβληματίζουν με τα τραγούδια τους.
— Από μουσικής άποψης, υπάρχουν συγκεκριμένα στυλ στην underground rap;
Σε γενικότερες γραμμές, η underground rap βασίζεται κυρίως σε πιο βαθιά, σταθερά και ηχηρά tempo. Θα έλεγε κανείς ότι ο ήχος είναι πιο σκοτεινός. Παρατηρείται ότι η low bap, που ήταν και ο πρωταρχικός ήχος της σκηνής, έχει παίξει τεράστιο ρόλο και στη σύγχρονη μουσική. Γενικότερα, δεν θα παρατηρήσουμε ζωηρούς ρυθμούς, ενώ οι ίδιοι οι ράπερ έχουν σοβαρό ύφος όταν τραγουδούν, και ορθότητα φωνής. Παρ' όλα αυτά, εννοείται πως υπάρχουν κι εκείνοι που ξεφεύγουν και το κάνουν με τον τρόπο τους. Μουσική είναι πάνω απ’ όλα, και δεν έχει όρια.
— Πόσο συνδέεται το DIY με το underground; Γιατί DIY είναι και πολλοί καλλιτέχνες που δεν είναι underground – πλέον είναι πολύ εύκολο να τα διαχειρίζεσαι όλα μόνος σου, από το σπίτι σου, από τον τρόπο που φτιάχνεις τη μουσική μέχρι την προώθησή της.
Οι αληθινά underground σκηνές βασίζονται στο DIY. Επιδιώκουν να λειτουργούν ανεξάρτητα, και το προτιμούν πολλές φορές. Ναι μεν υπάρχουν πολλοί που ξεκινούν DIY, αλλά συνήθως θέλουν να ξεφύγουν από αυτό. Το underground εμπεριέχει το DIY ως κουλτούρα από επιλογή.
— Θωρείς ότι ήταν underground το ραπ των Active Member; Με ποια έννοια;
Σύμφωνα με τις πηγές προηγούμενων ερευνών, οι Active Member αναφέρονται ως ένα από τα πρώτα underground rap συγκροτήματα της Ελλάδας. Η αλήθεια είναι, όμως, ότι όταν κάτι γίνεται τόσο πολύ γνωστό και ξεκινά να μπαίνει σε mainstream κύκλους, είναι δύσκολο να διατηρήσει τον τίτλο του underground χωρίς να εγείρονται ερωτήματα. Με βάση, όμως, τις δραστηριότητές τους μακριά από δημοφιλή media και το γεγονός ότι προβληματίζουν με τα τραγούδια τους, ναι, υπήρξαν underground.
— Σχολίασέ μου αυτά που αναφέρεις στο media perception (την επιρροή της κυβέρνησης, τη λογοκρισία στο streaming, το gatekeeping).
Είναι το λεγόμενο celebrity culture που παρατηρείται σε πολλές χώρες του δυτικού κόσμου, όπου πολιτικά πρόσωπα και καλλιτέχνες οποιουδήποτε background αντιμετωπίζονται σχεδόν με τον ίδιο τρόπο. Γίνεται μια μείξη των κύκλων και πολλές φορές τα όρια ξεπερνιούνται. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργείται μια γκρίζα περιοχή όπου διαφορετικές απόψεις συνυπάρχουν μέχρι να ξεκινήσουν όντως να δημιουργούν προβλήματα στην ισορροπία. Με το που ακουστεί μια άποψη εκτός της πεπατημένης, που ίσως φέρει σε δύσκολη θέση κάποιον από τους διαφορετικούς κύκλους, τότε περιθωριοποιείται. Έτσι κλείνουν οι πόρτες για ένα πολύ μεγάλο ποσοστό καλλιτεχνών που ναι μεν εκφράζουν το κοινό, αλλά ίσως φέρουν σε δύσκολη θέση το πολιτικό και μιντιακό στερέωμα. Αυτό συνέβαινε από παλιά, σκεφτείτε εξορίες και φυλακές που πήγαν άνθρωποι που τώρα τους θυμόμαστε για το έργο τους.
— Ποιοι συμμετέχουν στην έρευνα;
Γνωστοί ράπερ και κάποιοι ανερχόμενοι, καθώς και επαγγελματίες. Προσπάθησα να συμπεριλάβω ανθρώπους που έβαλαν τα πόδια τους στο mainstream και αποφάσισαν να φύγουν, εκείνους που παραμένουν πιστοί μόνο στο underground, όσους βλέπουν τη μουσική ως χόμπι αλλά και εκείνους που ευελπιστούν ότι κάποια στιγμή θα είναι full time μουσικοί. Ήθελα να ρωτήσω επαγγελματίες που έχουν σταθερό εισόδημα από μουσικά πρότζεκτ όλων των ειδών, αλλά αφιερώνουν τον χρόνο τους στην underground ραπ σκηνή, ώστε να καταλάβω τις ελπίδες και τους στόχους τους.
— Γιατί δεν ασχολήθηκαν ποτέ τα ελληνικά media σοβαρά με τη ραπ σκηνή; Και καθόλου με αυτό που ονομάζουμε ελληνικό underground ραπ;
Νομίζω ότι μέχρι πρόσφατα δεν είχε γίνει αντιληπτό το εύρος της σκηνής. Συχνά τα παραδοσιακά μέσα δεν εκφράζουν σημαντικό κομμάτι του κοινού λόγω ελλιπούς έρευνας και ίσως επαφής με τον νέο κόσμο. Τα media επικεντρώνονται σε ό,τι θεωρούν ότι θέλουν να ακούσει ο κατά τη γνώμη τους μέσος κάτοικος της Ελλάδας.
— Έχει πραγματικά ανάγκη τα παραδοσιακά μέσα πλέον κάθε υποκουλτούρα;
Θα έλεγα όχι. Όμως πιστεύω ότι είναι σημαντικό να ξεκινήσει να αναγνωρίζεται το ότι υπάρχουν σημαντικές ομάδες στο ελληνικό κοινό με τα δικά τους ενδιαφέροντά και τις δικές τους απόψεις.
— Πόσο underground μπορεί να είναι κάποιος που είναι πολύ δημοφιλής;
Αυτό αναγνωρίζω ότι είναι ένα μεγάλο ερώτημα ακόμα και των ανθρώπων από τους οποίους πήρα συνέντευξη. Underground μπορεί να είναι οποιοσδήποτε, ανάλογα με τον τρόπο που κινείται και αγγίζει το κοινό του. Αν το κάνει καλά, τότε ναι, ίσως αναγνωριστεί από πολλούς, αλλά αυτό δεν σε κάνει αυτόματα mainstream. Σε οποιαδήποτε underground σκηνή το σημαντικό είναι η πίστη στην τέχνη ως μέσο έκφρασης, η σύνδεση με το κοινό και η αδιαφορία για αποδοχή από όλους.
— Για αρκετά χρόνια αυτόν που ξεχώριζε και αποκτούσε μεγάλο κοινό ή είχε έντονη παρουσία στα social media με αρκετούς followers τον απέρριπτε το «κύκλωμα» ως ξεπουλημένο… Έχει αλλάξει αυτή η κατάσταση;
Ναι, ξεκάθαρα. Ειδικά αυτήν τη στιγμή, αν κάποιος δεν είναι mainstream γνωστός, αλλά έχει social media αναγνώριση, θεωρείται άξιος προσοχής. Γενικά, πλέον, δεν νομίζω ότι κοιτάζουμε καν τα νούμερα ως κριτήριο ποιότητας ενός καλλιτέχνη, γιατί υπάρχουν άπειροι λόγοι που μπορεί κάποιος να χτυπήσει χιλιάδες followers στο internet. Αν η μουσική είναι ουσιαστική, δεν έχει σημασία αν έχει πολλούς ή λίγους followers και ούτε θα αφαιρέσει ή θα προσθέσει στη σοβαρότητά του.
— Πόσο σημαντική είναι η underground μουσική στην ορατότητα των μειονοτήτων κάθε είδους και στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;
Είναι εξαιρετικά σημαντική επειδή συνεχίζει να ευαισθητοποιεί, να εκπροσωπεί και να ενημερώνει. Οι underground σκηνές αφήνουν πολύ μεγαλύτερο ποσοστό μειονοτήτων να ανθήσουν και να μιλήσουν για τους προβληματισμούς τους, την καθημερινότητά τους.
— Έχει μέλλον η underground ραπ σκηνή;
Ναι. Αρχικά μιλάμε για ένα είδος με το οποίο ασχολείται πολύς νέος κόσμος και αυτό σημαίνει βιωσιμότητα. Επίσης, όσο υπάρχει ανάγκη έκφρασης του πολιτικοκοινωνικού πλαισίου της χώρας, η ραπ θα είναι ένα δυναμικό μέσο, καθώς είναι προσβάσιμο σε όλους, όχι μόνο μέσα από online πλατφόρμες αλλά και μέσα από συναυλίες, συγκεντρώσεις, κολεκτίβες. Επίσης, με την άνοδο της τεχνολογίας οι καλλιτέχνες θα συνεχίσουν να είναι όλο και πιο ανεξάρτητοι και θα συνεχίσουμε να βλέπουμε το σύγχρονο DIY να ευδοκιμεί. Τέλος, ίσως υπάρξει μια ύφεση μελλοντικά επειδή η μουσική αλλάζει, αλλά δεν πιστεύω ότι το είδος θα εξαφανιστεί σύντομα.
— Τι άλλο θα ακούσουμε στην παρουσίαση της έρευνας στο Athens Music Week;
Θα προσπαθήσουμε να μιλήσουμε αρκετά για τη βιωσιμότητα των ανεξάρτητων καλλιτεχνών στην Ελλάδα. Θα ήθελα να ευαισθητοποιήσουμε σχετικά με τη διαχείριση των μουσικών δικαιωμάτων στην Ελλάδα αλλά και να προσφέρουμε κάποιες λύσεις ώστε να βοηθήσουμε ανεξάρτητους καλλιτέχνες της ραπ και μη να συνεχίσουν να ασχολούνται με την τέχνη τους.
Athens Music Week, 25/5 12:30-13:45, Deep dive στο «Οικοσύστημα της Underground Rap σκηνής της Ελλάδας», Τεχνόπολη, Purifier
