Ο ΜΠΑΜΠΑΣ ΜΟΥ πέθανε μια Τρίτη του Απρίλη «μπαμ και κάτω». Ήταν 84 χρονών. Μέχρι να έρθει το νοσοκομειακό, έσβησε σαν σπουργιτάκι. Πέρασε στον θάνατο σαν να μπήκε σε μια μεγάλη φωτισμένη σάλα που έκρυβε στο βάθος έκπληξη. Έφυγε με μια αίσθηση γαλήνης, σχεδόν χαμογελώντας. Για εκείνον ήταν ένας θάνατος με σαντιγί, για μένα όμως ήταν ένα πελώριο υπαρξιακό χαστούκι, απ’ αυτά που ακούς και το πλαφ, και το κεφάλι σου γυρίζει 180 μοίρες.
Το «δεν είμαστε τίποτα» άστραψε μέσα μου σαν νέον επιγραφή. Το πρωί είχα μπαμπά, το μεσημέρι δεν είχα. Το υπαρξιακό κενό αποκαλύφθηκε χωρίς προειδοποίηση – υποψιάζομαι ότι ήταν πάντα εκεί, απλώς οι γονείς λειτουργούσαν σαν μονωτικό υλικό.
«Αν κάτι κατάλαβα αυτές τις σαράντα μέρες, είναι ότι το να ζητάς βοήθεια είναι εντάξει, και είναι ακόμα πιο εντάξει να επιτρέπεις στον εαυτό σου να τη δεχτεί».
Τις τελευταίες εβδομάδες, σχεδόν νευρωτικά, έχω διαβάσει ό,τι υπάρχει για το πένθος. Και light αναγνώσματα αυτοβοήθειας, και εγχειρίδια ψυχολογίας και φιλοσόφους. Ο Χόρχε Μπουκάι με το βιβλίο του «Ο δρόμος των δακρύων» κάπως με παρηγόρησε. Σαν γλυκός συγγενής μού εξήγησε εξαντλητικά τα στάδια θανάτου και τα ’κανε να μοιάζουν πιο εύπεπτα. Πάντως, το μόνο που πραγματικά με βοηθάει είναι οι ιστορίες όσων έχουν βιώσει επίσης απώλεια.
Σαν να ανήκω πλέον στο κλαμπ, και αυτοί που ορφάνεψαν είναι οι μόνοι που μπορούν να μου δώσουν χείρα βοηθείας. Έτσι, πήγα όπου μου πρότειναν ότι θα βρω ανακούφιση: και σε υπαρξιακό ψυχολόγο, και σε σωματικό, και σε healer – μόνο τα πνεύματα δεν έχω καλέσει (ακόμα). Όμως, αν κάτι κατάλαβα αυτές τις σαράντα μέρες, είναι ότι το να ζητάς βοήθεια είναι εντάξει, και είναι ακόμα πιο εντάξει να επιτρέπεις στον εαυτό σου να τη δεχτεί.
Ιάνθη Σταυροπούλου
Δρ. υπαρξιακής συμβουλευτικής ψυχολογίας
Στο Κολλέγιο Αθηνών η ψυχολόγος Ιάνθη Σταυροπούλου κάνει ένα σεμινάριο με τίτλο «Επιτέλους ας μιλήσουμε για τον θάνατο - Ένα μάθημα για την απώλεια, το πένθος, και τη χαρά της ζωής». Η προσέλευση είναι εντυπωσιακά μεγάλη. Τη ρωτάω γι’ αυτό. «Ο κόσμος, όσο κι αν φοβάται, ταυτόχρονα “διψά”, έχει ανάγκη να μπορέσει να συζητήσει για τον φόβο του θανάτου.
Δρ. υπαρξιακής συμβουλευτικής ψυχολογίας
Όμως τελικά φοβόμαστε περισσότερο τον θάνατο όταν δεν μιλάμε γι’ αυτόν. Στόχος μου είναι να μπορέσουμε να αποκτήσουμε μεγαλύτερη συνείδηση του θανάτου, να τον αποδεχτούμε ως κάτι φυσικό, έτσι ώστε να μη χρειάζεται μια τραγωδία να μας υπενθυμίζει κάθε φορά την αξία της ζωής. Το πένθος είναι μια φυσική διεργασία που οι άνθρωποι είμαστε φτιαγμένοι να το περνάμε».
— Αν κάποιος έχει χάσει έναν αγαπημένο του άνθρωπο, θα βοηθούσε να ξεκινήσει ψυχοθεραπεία; Δεν είναι πολύ αργή η διαδικασία;
Η διαδικασία της ψυχοθεραπείας για το πένθος δεν παίρνει απαραίτητα πολύ καιρό. Εξαρτάται από την ανάγκη για υποστήριξη που υπάρχει κάθε φορά. Μπορεί κάποιος να νιώσει ότι είναι έτοιμος να «προχωρήσει» μόνος του μετά τους πρώτους μήνες, μόλις μπορέσει να πατήσει στα πόδια του, μπορεί για κάποιον άλλον η απώλεια να σηματοδοτήσει την έναρξη μιας βαθύτερης αναζήτησης νοήματος.
— Ενώ η φυσική διάσταση του θανάτου καταστρέφει, η ιδέα του μπορεί να μας σώσει, λέει ο Γιάλομ.
Αυτό που γράφει ο Γιάλομ εμπεριέχει μια μεγάλη αλήθεια που ο άνθρωπος γνωρίζει από πολύ παλιά. Ο όρος «memento mori», δηλαδή «θυμήσου ότι θα πεθάνεις», χρησιμοποιείται στην τέχνη, ενώ στην Αμερική, μετά τον κορωνοϊό, υπάρχει η εφαρμογή WeCroak που σου στέλνει τρία μηνύματα την ημέρα, υπενθυμίζοντάς σου ότι θα πεθάνεις. Ξέρεις, η υπενθύμιση της θνητότητας μάς δίνει τεράστια δύναμη ζωής. Το γεγονός ότι δεν θα είμαστε εδώ για πάντα είναι κάτι που μπορεί να μας βοηθήσει να ζήσουμε πιο αυθεντικά.
— Τι σε έκανε να ασχοληθείς τόσο εντατικά με το θέμα του θανάτου;
Βίωσα τον θάνατο όσο πιο κοντά μπορεί κάποιος να τον ζήσει, νομίζω, και έτσι «βούτηξα» μέσα, πόνεσα πολύ, έψαξα, διάβασα και μίλησα πολύ με ανθρώπους που μέσα από τον θάνατο βρήκαν το νόημα στη ζωή. Εμένα με ενδιαφέρει αυτή η δύναμη που μπορείς να πάρεις μέσα απ’ τη διαδικασία του πόνου, τι μπορείς να κάνεις με αυτό μετά. Γιατί ο πόνος, αν τον αφήσεις να σε κυριεύσει, σε απελευθερώνει.
— Γιατί είναι τόσο δύσκολο να αποχωριζόμαστε τους γονείς μας, αφού ξέρουμε ότι αυτό είναι το φυσικό τέλος;
Η απώλεια των γονιών μας, παρότι είναι η «φυσική» σειρά της ζωής, αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές και επώδυνες απώλειες στη ζωή κι αυτό γιατί, πέρα από την εγγύτητα, η σχέση, ακόμα και μέσα από την απουσία της, είναι τόσο βαθιά συνδεδεμένη με τον ιστορία μας και την αίσθηση του ποιοι είμαστε που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να νιώθουμε ότι χάνουμε ένα κομμάτι του εαυτού μας. Ανάλογη με την ιστορία της σχέσης, λοιπόν, θα είναι και η διαδρομή που θα έχουμε να κάνουμε την επόμενη μέρα. Ας μην ξεχνάμε ότι μέχρι να πεθάνουν οι γονείς μας δεν έχουμε βιώσει ποτέ τον κόσμο χωρίς αυτούς. Τέλος, η βαρύτητα του πένθους λόγω της απώλειας των γονιών εξαρτάται από το αν έχουμε ενηλικιωθεί συναισθηματικά, δηλαδή από το εάν όσο ήταν στη ζωή σχετιζόμασταν μαζί τους από τη θέση του ενήλικα ή αν είχαμε μείνει στη θέση του παιδιού – η δεύτερη περίπτωση είναι σαφώς πιο περίπλοκη και απαιτεί πιο επίπονη διαδικασία.
Ελένη Αγγελίδη
Τhe Angels Whisperer
Η Ελένη είναι healer με Η κεφάλαιο. Με το που τη βλέπεις τo αισθάνεσαι ότι είναι ήρεμη δύναμη. Το νιώθεις το ζεν της με το «καλημέρα». Μου μιλάει για τον θάνατο ως μια πύλη μύησης που σε μεταμορφώνει, μου μιλάει για τα ακασικά αρχεία και ό,τι λέει με ιντριγκάρει. Κρατάω σημειώσεις στο μυαλό μου να τα ψάξω όλα μετά στο Google. Η Ελένη μου δίνει την αίσθηση ότι έχει έρθει από άλλο πλανήτη. Δεν μπορώ να περιγράψω αυτές τις ενεργειακές συναντήσεις απολύτως γιατί είναι σαν να πρέπει να εξηγήσεις τι είναι ζάχαρη σε κάποιον που δεν έχει δοκιμάσει ποτέ γλυκό. Του λες ότι κάνει κριτς κριτς και ότι είναι γλυκιά – τρέχα γύρευε. Στον καθένα λειτουργεί διαφορετικά. Η Ελένη έχει βιώσει κι εκείνη απώλεια γονιού. Μου λέει ότι το πένθος χρειάζεται σιωπή. Σπουδαία χειρολαβή μάς δίνουν η φύση, η θάλασσα, η μουσική, ο ήλιος, τα ζώα.
Τhe Angels Whisperer
Της λέω ότι δεν έχω την υπομονή να διαλογιστώ και μου προτείνει να παρατηρώ εντατικά τη φλόγα ενός κεριού ή τα πέταλα ενός λουλουδιού, που είναι και αυτά μια εμπειρία διαλογισμού. Το πένθος το παρομοιάζει με μια κλεψύδρα; εμείς γινόμαστε η κλεψύδρα και το πένθος μάς αδειάζει για να μας γεμίσει με κάτι νέο, για τον καθένα κάτι διαφορετικό. Η ενεργειακή θεραπεία δεν σε βοηθάει μόνο ψυχολογικά και συναισθηματικά αλλά και σωματικά. Είναι μεγάλο δώρο στον εαυτό μας. Ξεκλειδώνει, καθαρίζει κομμάτια που πρέπει να «ξεσκονιστούν» και φορτίζει σαν μια ενεργειακή μπαταρία όλο μας το είναι.
— Τι απαντάς σε κάποιον που θα σου πει ότι όλα αυτά είναι μπαρούφες;
Θα πω «κάνε μια δοκιμή και δες πώς θα νιώσεις». Είμαι και εκπαιδευτικός, έχω ακολουθήσει ακαδημαϊκή καριέρα, όμως, πέρα απ’ τον ορθολογισμό, υπάρχει και όλος αυτός ο μεταφυσικός κόσμος που δεν μπορείς να περιγράψεις επακριβώς με λόγια ή επιχειρήματα, μόνο να τον βιώσεις μπορείς, γιατί για τον καθένα είναι μια ξεχωριστή εμπειρία. Κάνε, λοιπόν, μια δοκιμή και μετά σίγουρα μπορείς να έχεις ολοκληρωμένη άποψη.
— Υπάρχει μια συμβουλή που θα έδινες σε πενθούντες;
Είναι μια συμβουλή προς όλους: κλείστε τα αυτιά σε κακές ειδήσεις, κλείστε την τηλεόραση και τις ειδήσεις. Βάλτε σε παύση τον «εξωτερικό θόρυβο» και συνδεθείτε με δικά σας κομμάτια, πιο εσωτερικά. Κάντε καθημερινά κάτι που σας αρέσει, έστω ένα πράγμα. Μέσα σε μικρό διάστημα θα νιώσεις μια εσωτερική μεταμόρφωση.
Η εμπειρία μου
Είμαι ξαπλωμένη με κλειστά τα μάτια και η Ελένη μου κάνει κάτι σαν ρέικι. Βάζει τα χέρια της στα τσάκρας μου. Τα χέρια της πραγματικά τα νιώθω σαν χέρια αγίου· όχι ότι με έχει αγγίξει ποτέ άγιος για να ξέρω, άλλα, τέλος πάντων, είναι ένα άγγιγμα παρηγοριάς μεγάλης, αυτό ακριβώς που χρειάζομαι. Σαν τα ίδια τα χέρια να με καθησυχάζουν και να μου λένε «όλα θα πάνε όλα καλά», ένα αγγελικό ρέικι που με πάει στον υπαρξιακό μου πυρήνα.
Τη θεραπεία τη βίωσα σαν να ήρθε μια ενεργειακή οικιακή βοηθός και έβαλε σε τάξη το εσωτερικό μου αχούρι. Ό,τι έκανε για μιάμιση ώρα μού δημιούργησε μια αίσθηση ροής και αρμονίας. Ένιωσα ότι η ζωή είναι ωραία και ενδιάμεσο του μεγάλου μου πόνου. Δεν ένιωθα ότι θέλω να αποδεσμευτώ από τον πόνο μου, αλλά σχεδόν τον αγκάλιασα σφιχτά κι έτσι όπως τον έσφιξα, ακινητοποιήθηκε, σαν να του πήρα τον αέρα και να του είπα: «Είμαι πιο δυνατή από σένα, κυρίευσέ με για λίγο, αλλά σύντομα θα σε πατήσω».
Κάκια Καφφά
Sound Message Practitioner (ηχομασάζ)
«Αν ήξερες ότι θα πεθάνεις αύριο, θα ’θελες να είσαι εδώ που είσαι σήμερα; Σε αυτήν τη δουλειά; Σε αυτήν τη σχέση; Σε αυτό το σπίτι;»
Αυτή ήταν η ερώτηση που έκανε η Κάκια στον εαυτό της επίμονα και έφερε όλη της τη ζωή τούμπα. Αυτή η ερώτηση είναι η υπαρξιακή πυξίδα που της δείχνει κάθε φορά την κατεύθυνση. Το καθοριστικό τσίγκλισμα που την αφυπνίζει.
Τι ρωτάω τι να περιμένω απ’ την ηχοθεραπεία. Η Κάκια είναι χρόνια τώρα δασκάλα της γιόγκα και έχει δοκιμάσει ένα σωρό ενεργειακές τεχνικές. Ο ήχος όμως έχει την εξής μαγική ιδιότητα: θέλεις δεν θέλεις, ξέρεις δεν ξέρεις, πιστεύεις δεν πιστεύεις, σκέφτεσαι δεν σκέφτεσαι, θα σε πάει στην ουσία, στην πηγή. Βοηθάει όσο τίποτα να μπεις αβίαστα σε φάση διαλογισμού χωρίς να το καταλάβεις. Και το ηχομασάζ είναι ένα απίστευτο εργαλείο που δεν έχει περιορισμούς, απευθύνεται στους πάντες και είναι θεραπεία για το καθετί.
«Και να μην πιστεύεις σε καμία ενεργειακή θεραπεία, ο ήχος και τα αποτελέσματά του έχουν επιστημονική βάση, υπάρχουν πάμπολλες τεκμηριωμένες έρευνες γύρω απ’ τα οφέλη της ηχοθεραπείας. Δεν βοηθάει μόνο την ψυχική ισορροπία, βοηθάει ουσιαστικά και το σώμα. Ήδη φυσικοθεραπευτές στην Αυστρία χρησιμοποιούν το ηχομασάζ σε τραυματισμούς από το σκι και το έχουν εντάξει στη διαδικασία ανάρρωσης των περιστατικών», μου λέει και με πείθει. Είναι ένα πολύτιμο εργαλείο που έχει αρχαίες ρίζες. Μου θυμίζει ότι σε όλες τις θρησκείες υπάρχει ο ήχος – οι ψαλμωδίες, οι καμπάνες, τα μάντρα. Δεν υπάρχει θρησκεία χωρίς ήχο και ηχοθεραπεία. H ίδια μαθήτευσε δίπλα στον σπουδαίο δάσκαλο Peter Hess και ακολουθεί με ευλάβεια το πρωτόκολλό του.
Τι ρωτάω αν βοηθάει η θεραπεία στο πένθος. «Δεν υπάρχει θάνατος», μου λέει αφοπλιστικά. Η δική της θεωρία είναι ότι «δεν είμαι το σώμα μου, έχω σώμα. Θάνατος σημαίνει αφήνω το υλικό σώμα μου και επιστρέφω στην πηγή. Είμαστε 999 ενεργεία και 00,1 ύλη. Αυτό τα λέει όλα!».
Πώς το βίωσα
Είμαι ξαπλωμένη στο κρεβάτι του μασάζ με τα μάτια κλειστά και η Κάκια τοποθετεί τα sound bowls στο στομάχι και το στέρνο μου, στο τρίτο και στο τέταρτο τσάκρα δηλαδή. Σκέφτομαι «άντε να δούμε τώρα πώς θα χαλαρώσω με τρεις φρέντο εσπρέσο και μία μπάρα σοκολάτας» κι εκείνη αρχίζει να χτυπάει τα sound bowls. Αυτός o ήχος είναι σαν μυσταγωγική πύλη, σαν να μεταφέρομαι σε έναν βουδιστικό ναό και οι μοναχοί να χτυπάνε το γκογκ, αλλά μέσα στο σώμα μου. Ο ήχος δεν απευθύνεται μόνο στα αυτιά μου άλλα και στα εσωτερικά όργανα, ακόμα και στα κύτταρά μου.
Μη ρωτάτε «πώς» και «γιατί», αλλά χαλάρωσα και αφέθηκα χωρίς σκέψη. Και ήρθε κάτι σαν ύπνος γλυκός – όχι ακριβώς ύπνος, άλλα μια βαθιά χαλάρωση, σαν να ’μαι στο επίπεδο Άλφα και από εκεί να μπορώ να οραματίζομαι το μέλλον μου χωρίς δράκους και απειλές. Η Κάκια μετακινεί τα μπολ στο σώμα μου και σε κάθε τσάκρα· αλλού νιώθω συγκίνηση, αλλού χαλάρωση. Κάποια στιγμή δάκρυα κυλούν στα μάτια μου, δάκρυα απελευθέρωσης. Αισθάνομαι ότι ο μπαμπάς μου είναι ο ήχος και είναι πια παντού. Τελικά, βυθίστηκα σε έναν διαλογισμό που έγινε χωρίς καμιά προσπάθεια, επιτέλους οι σκέψεις έφυγαν και έμεινα εκεί, συντονισμένη στην κοσμική σούπα του άχρονου, εκεί όπου ο θάνατος του αγαπημένου σου προσώπου δεν έχει καμιά σημασία.
Κάλλη Αλεβίζου
Σωματική και ενεργειακή ψυχοθεραπεύτρια
Την Κάλλη είναι απόλαυση να την ακούς. Στην καραντίνα έκανε κάτι απολαυστικά και χρήσιμα βιντεάκια στο Facebook όπου εξηγούσε με τον δικό της μοναδικό τρόπο όλα τα φροϊδικά συμπλέγματα και τα ψυχολογικά μας τέλματα. Παρακολούθησα και τα βιωματικά σεμινάρια που έκανε και ένιωσα ότι έχει τον τρόπο να μιλάει στην καρδιά και να τη μεταμορφώνει. Με το που έχασα τον μπαμπά σκέφτηκα ότι η Κάλλη σίγουρα θα με βοηθούσε να ταξινομήσω τα αταξινόμητα. Ήθελα να βάλει το σοφό της πόδι στα ταραγμένα μου φρένα. Όπερ και εγένετο.
Σωματική και Ενεργειακή Ψυχοθεραπεύτρια
Τη ρωτάω με το «καλήμερα» γιατί, χάνοντας τον γονιό, παθαίνουμε τόσο μεγάλο «υπαρξιακό ντουβρουτζά». «Χάνοντας τους γονείς, έρχεται ο θάνατος και γίνεται πιο προσωπικός». Όταν έχασε κι εκείνη τον πατέρα της αυξήθηκε, λέει, το στρες. Υποσυνείδητα έρχεται στην επιφάνεια μια «θανατίλα» και όλο αυτό μάς φέρνει πιο κοντά στην ιδέα του δικού μας θανάτου. Τα τελευταία χρόνια, δε, κρατάμε τον θάνατο μακριά. Παλιότερα, που είχαν τον νεκρό στο σπίτι, υπήρχε μια άλλη εξοικείωση, ερχόταν αλλιώς η συμφιλίωση. Τώρα τον απωθούμε τον θάνατο. Συμπεριφερόμαστε σαν να μη συμβαίνει.
— Τι θεωρείς βοηθητικό στην απώλεια ενός γονιού;
Το κλειδί είναι η έκφραση. Να το εκφράσεις σε όλο τους το εύρος. Κλάψε, χτυπήσου, κάνε ό,τι θες, αλλά νιώσε τον πόνο μέχρι το μεδούλι. Η θεραπεία για τον πόνο περνάει μέσα από τον πόνο. Το πένθος είναι διαφορετικό για κάθε άνθρωπο και έχει να κάνει με τη σχέση που είχε με τον γονιό που έχασε. Όταν αυτή δεν έχει ολοκληρωθεί και υπάρχουν πράγματα ανείπωτα, το όλο θέμα μένει ανοιχτό.
Η Κάλλη πρότεινε να πάμε πάνω απ’ τον τάφο και να πούμε αυτά που θέλουμε. «Μου λένε κάποιοι “δεν τα βρήκαμε εν ζωή, θα τα βρούμε τώρα πάνω από έναν τάφο που ο άλλος δεν είναι καν εκεί;”. Η ουσία όμως δεν είναι να τα πεις στον άνθρωπο που έφυγε αλλά να τα πεις για να τα ακούσεις εσύ. Βοηθάει ακόμα και να γράψεις ένα γράμμα, κάπως να βγει όλο αυτό, να μη μείνει το πένθος εγκλωβισμένο και μετά γίνει δικαιολογία για κατάθλιψη και εσωτερική καθήλωση».
— Τι περιλαμβάνει μια θεραπευτική συνεδρία;
Θα διαβάσω πρώτα ποια είσαι. Και μέσα απ’ τη δική σου ενέργεια θα καταλάβω πού είναι το πραγματικό μπλοκάρισμα. Θα δω τι είναι να ανοίξει ώστε να πας παρακάτω και θα δουλέψουμε μαζί και ψυχοθεραπευτικά και ενεργειακά.
— Πώς παντρεύεται η ψυχολογία με την ενεργειακή προσέγγιση;
Δεν πατάω ποτέ μόνο στο ενεργειακά κομμάτι. Συνηθίζω να λέω ότι χωρίς γείωση δεν υπάρχει απογείωση. Είναι πολύς κόσμος που διαλέγει μόνο τις ενεργειακές θεραπείες και δεν γνωρίζει τον πυρήνα του. Πώς γίνεται να καθαρίσεις, ας πούμε, μια σχέση και να κόψεις τους δεσμούς, αν δεν ξέρεις ποιος είναι ο δεσμός αυτός και τι πραγματικά σε βασανίζει; Πρώτα, λοιπόν, πρέπει να γίνει η ψυχολογική προσέγγιση και μετά η ενεργειακή.
Πώς βίωσα τη συνεδρία με την Κάλλη
Καθόμαστε απέναντι, λέμε δυο λόγια. Και εκεί που μιλάω η Κάλλη με διακόπτει και μου λέει επί λέξει «μια ζωή μιλάς, μιλάς, σταμάτα λίγο και άκουσέ με». Αιφνιδιάζομαι. Σηκώνεται όρθια, στέκεται στο δωμάτιο και γεμίζει τον χώρο. Θα μπορούσε να ’ναι ιέρεια. Στέκεται αριστερά στο δωμάτιο, κλείνει τα μάτια, συγκεντρώνεται, τεντώνει λίγο τα χέρια της και αρχίζει να μου λέει ποια είμαι και πού βρίσκομαι συναισθηματικά αυτήν τη στιγμή. Λέει τόσο συγκεκριμένα πράγματα που νομίζω ότι κάποιος μου κάνει φάρσα, ότι έχει πάει και της τα έχει πει χαρτί και καλαμάρι, πράγμα που φυσικά δεν ισχύει γιατί η Κάλλη λέει λεπτομέρειες που ουδείς γνωρίζει.
«Έλα τώρα», της λέω, «πώς το κάνεις αυτό;». Έχω μείνει εμβρόντητη. Απάντηση όμως δεν παίρνω. Είναι απόλυτα συγκεντρωμένη σε αυτό που κάνει, σαν να μην είναι η Κάλλη αλλά ένα κανάλι γνώσης. Σαν να δέχομαι έναν χρησμό. Έπειτα πηγαίνει στην άλλη πλευρά του δωματίου, δεξιά, συνδέεται και εκεί και μου μιλάει για το παρόν και τα άμεσα σχέδιά μου. «Μα πώς το κάνεις», ρωτάω για δεύτερη φορά. «Συγκεντρώσου», μου λέει, «σε αυτά που άκουσες, έχεις δουλειά μπροστά σου». Φεύγω, πρώτη φορά απ’ τη μέρα που πέθανε ο μπαμπάς, με μια εσωτερική δύναμη και διαύγεια. Σφίγγω νοητά τη γροθιά μου και να λέω στον εαυτό μου «πάμε».
