«ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΚΟΛΑ ΕΔΩ… Νιώθω σαν να ζούμε στην άκρη του κόσμου». Λέιλα, 47 ετών, μητέρα τεσσάρων παιδιών, έφτασε στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 2023. «Είμαστε ουσιαστικά αναγκασμένοι να παραμένουμε στο καμπ 24 ώρες το 24ωρο. Είναι σαν να βρισκόμαστε σε φυλακή. Μετακινούμαστε απλώς ανάμεσα στην ουρά για το φαγητό, την ουρά για το πλυντήριο και το κοντέινερ». Σοράγια, 28 ετών, μητέρα δύο παιδιών, έφτασε οικογενειακώς στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 2023. «Ο πόνος μας είναι ο πόνος της προσφυγιάς». Νταγούντ, 29 ετών, έφτασε στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 2023 με τη σύζυγο και την κόρη του. Όλοι τους κατάγονται από το Αφγανιστάν και διαμένουν σε προσφυγικά καμπ στην ενδοχώρα.
Μια νέα έκθεση για τις συνθήκες ζωής στα προσφυγικά καμπ της ενδοχώρας δημοσιοποίησε πρόσφατα η οργάνωση Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (Refugee Support Aegean), έναν χρόνο μετά την αντίστοιχη που αφορούσε στα προσφυγικά καμπ των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Οι γενικές διαπιστώσεις και στις δύο περιπτώσεις κάνουν λόγο για ακατάλληλες συνθήκες υποδοχής και διαμονή σε χώρους απομακρυσμένους από τον αστικό ιστό, σε συνθήκες που προσομοιάζουν με αυτές της φυλακής (σ.σ. τις απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης και τον ρατσισμό που υφίστανται καταγγέλλουν πρόσφυγες που ξεκίνησαν εδώ και τρεις μέρες απεργία πείνας στα καμπ της Αμυγδαλέζας και της Κορίνθου). Επισημαίνεται, επιπλέον, η ανάγκη προστασίας της ψυχοσωματικής υγείας των αιτούντων άσυλο, η οποία επιδεινώνεται από τη σοβαρή υποστελέχωση, τη συχνά καθυστερημένη ή και ανύπαρκτη καταβολή του προβλεπόμενου οικονομικού βοηθήματος, καθώς επίσης και την έλλειψη μέριμνας για την ένταξη των δικαιούχων διεθνούς προστασίας στο κοινωνικό σύνολο.
Σοβαρότατες ελλείψεις καταγράφονται και στην ιατροφαρμακευτική κάλυψη των ανθρώπων που διαμένουν στα προσφυγικά καμπ. Υπάρχει γενικά δομικό πρόβλημα υποστελέχωσης και ανεπάρκειας του υγειονομικού προσωπικού, εκθέτοντας τους ανθρώπους σε σοβαρούς κινδύνους και με σημαντικές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική τους υγεία.
Η έρευνα βασίστηκε σε υποθέσεις προσφύγων που στηρίζει νομικά η RSA από καμπ όπως η Ριτσώνα, η Θήβα, η Μαλακάσα και η Κόρινθος, σε συνεντεύξεις με τους ανθρώπους αυτούς, σε επίσημα στοιχεία των ελληνικών αρχών, καθώς και σε έγγραφα που παρείχε στην RSA η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ύστερα από σχετικό αίτημα. Επισημαίνεται, επιπλέον, η προβληματική συχνά αντιμετώπιση των πιο ευάλωτων προσώπων. Η RSA ζητά, μεταξύ άλλων, την επαναφορά του μοντέλου της αποκεντρωμένης υποδοχής αιτούντων άσυλο εντός αστικού ιστού, όπως συνέβαινε παλιότερα μέσω του προγράμματος ESTIA, με αξιοποίηση των διαθέσιμων ευρωπαϊκών και εθνικών δυνατοτήτων χρηματοδότησης και συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης. Ιδού τα κύρια σημεία της έκθεσης, που παρατίθεται συνολικά εδώ.
• Στην ενδοχώρα έχουν συσταθεί και λειτουργούν σήμερα 27 προσφυγικά καμπ που διαχειρίζεται η Υπηρεσία Υποδοχής και Ταυτοποίησης του υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου. Δώδεκα βρίσκονται στη βόρεια Ελλάδα και άλλα τόσα στη νότια, ενώ τρία από αυτά (Μαλακάσα, Διαβατά, Φυλάκιο) λειτουργούν ως Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ). Η ονομαστική/επίσημη χωρητικότητα των καμπ διαφέρει από την πραγματική, η οποία για πολλά καμπ είναι χαμηλότερη. Επίσημα, οι δομές που έχει συστήσει το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου στην ενδοχώρα ονομάζονται Ελεγχόμενες Δομές Προσωρινής Φιλοξενίας Αιτούντων Άσυλο.
• Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, στα τέλη του περασμένου έτους το σύστημα υποδοχής στην ενδοχώρα παρείχε 22.960 θέσεις φιλοξενίας, ενώ η ονομαστική χωρητικότητα κυμαινόταν στις 26.051 θέσεις, στεγάζονταν εντούτοις 16.911 άτομα συνολικά, συνεπώς λειτουργούσαν με ποσοστό πληρότητας 73,7%.
• Στο καμπ της Ριτσώνας διέμεναν πέρσι πάνω από 1.000 άτομα που περιοδικά έφταναν και τα 2.000. Στο καμπ αυτό έχουν υπάρξει διάφορα ζητήματα ασφαλείας και περιστατικά βίας. Η Μαλακάσα και η Ριτσώνα στην Αττική και το Πολύκαστρο στον νομό Κιλκίς στεγάζουν τους μεγαλύτερους προσφυγικούς πληθυσμούς στην ενδοχώρα.
• Στα περισσότερα καμπ οι άνθρωποι διαμένουν σε κοντέινερ. Σε ορισμένα άλλα, όπως στη Θήβα και τη Ριτσώνα, η στέγαση σε κοντέινερ συνδυάζεται με στέγαση σε κτίρια ή προκάτ κατοικίες, ενώ στην Κόρινθο υπάρχουν μεγάλες σκηνές εντός των οποίων έχουν διαμορφωθεί χώροι «ιδιαίτερα μικροί για στέγαση περισσότερων του ενός ατόμου, λ.χ. στην περίπτωση οικογενειών», όπως σημειώνει σε σχετική έκθεσή του ο Συνήγορος του Πολίτη.
• Τη συντήρηση και τη φύλαξη των καμπ αυτών έχουν αναλάβει ιδιωτικές εταιρείες στο πλαίσιο προγράμματος που χρηματοδοτείται από το Ταμείο Ασύλου, Μετανάστευσης και Ένταξης 2021-2027 της Ε.Ε. Ωστόσο, σχεδόν σε όλα τα καμπ, πολλές από τις εγκαταστάσεις έχουν υποστεί σοβαρές φθορές και χρειάζονται επισκευές, όπως έχει επισημάνει και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
• Τα περισσότερα καμπ της ενδοχώρας περιβάλλονται από συρματόπλεγμα ή τσιμεντένιους τοίχους, με συνέπεια οι κάτοικοι να μην έχουν καμία οπτική επαφή με τον εξωτερικό χώρο. Σε κάποια έχουν εγκατασταθεί συστήματα ελεγχόμενης εισόδου και εξόδου με πύλες x-ray και τουρνικέ (π.χ. Μαλακάσα, Ριτσώνα). Στο εσωτερικό ορισμένων καμπ υπάρχει περίφραξη μεταξύ των διακριτών ενοτήτων και κλειστό σύστημα παρακολούθησης/CCTV, όπως ισχύει σε κάποιες δομές των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Αυτές οι συνθήκες επιτήρησης και φύλαξης προσομοιάζουν σε εγκαταστάσεις φυλακών και προς τούτο έχουν εκφραστεί κατά καιρούς σοβαρές ανησυχίες από διάφορους φορείς − μεταξύ άλλων, από την Ευρωπαία Διαμεσολαβήτρια και τον Συνήγορο του Πολίτη.
• Για τα προαναφερθέντα συστήματα παρακολούθησης επιβλήθηκε πρόσφατα πρόστιμο ύψους 175.000 ευρώ στο υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου από την Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, για παραβιάσεις προσωπικών δεδομένων κατά τον σχεδιασμό και την υλοποίηση των σχετικών προγραμμάτων, τα οποία χρηματοδοτήθηκαν από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας της Ε.Ε.
• Η σίτιση των ενοίκων των προσφυγικών καμπ στην ενδοχώρα πραγματοποιείται μέσω διανομής παρασκευασμένων γευμάτων (catering), στο πλαίσιο προγράμματος της ΥπΥΤ που υλοποιείται με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ασύλου, Μετανάστευσης και Ένταξης 2021-2027. Ο νόμος προβλέπει ότι η παροχή σίτισης αφορά αποκλειστικά τους αιτούντες άσυλο και διακόπτεται αυτόματα με την απώλεια του σχετικού νομικού καθεστώτος. Αποτέλεσμα σχεδόν 6.000 ενήλικες να αποκλείονται κατ’ αρχήν από τη σίτιση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο Συνήγορος του Πολίτη έχουν παρέμβει προς τις ελληνικές αρχές, υπογραμμίζοντας ότι επιβάλλεται η σίτιση όλων των διαμενόντων στα καμπ, ανεξαρτήτως νομικού καθεστώτος.
• Η ελληνική νομοθεσία προβλέπει την παροχή οικονομικού βοηθήματος σε όλους τους αιτούντες άσυλο. Το βοήθημα αυτό συνίσταται σε «σταθερό χρηματικό ποσό που παρέχεται στους ωφελούμενους, συμπληρωματικά ως προς τη στέγαση, με σκοπό την κάλυψη βασικών αναγκών διατροφής, ένδυσης, υπόδησης, προσωπικής υγιεινής, τηλεπικοινωνιών, μετακινήσεων εντός του τόπου διαμονής καθώς και βασικών σχολικών και φαρμακευτικών δαπανών». Ωστόσο, οι περισσότεροι αιτούντες −πάνω από 60%− που διαμένουν σε καμπ και δικαιούνται οικονομικό βοήθημα (75 ευρώ ανά άτομο έως 210 ευρώ για τετραμελή και πλέον οικογένεια) δεν το λαμβάνουν στην πράξη, ενώ και οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους το παίρνουν με σημαντική καθυστέρηση.
• Σοβαρότατες ελλείψεις καταγράφονται και στην ιατροφαρμακευτική κάλυψη των ανθρώπων που διαμένουν στα προσφυγικά καμπ. Υπάρχει γενικά δομικό πρόβλημα υποστελέχωσης και ανεπάρκειας του υγειονομικού προσωπικού, εκθέτοντας τους ανθρώπους σε σοβαρούς κινδύνους και με σημαντικές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική τους υγεία. Επιπλέον, μέλη των υγειονομικών κλιμακίων συχνά δραστηριοποιούνται σε παραπάνω από ένα καμπ. Ένα ακόμα σημαντικό ζήτημα για την πρόσβαση των ανθρώπων αυτών σε υπηρεσίες υγείας αποτελεί η έλλειψη διερμηνείας στα δημόσια νοσοκομεία. Όσοι δεν διαθέτουν ενεργό Προσωρινό Αριθμό Ασφάλισης και Υγειονομικής Περίθαλψης Αλλοδαπού (ΠΑΑΥΠΑ) αντιμετωπίζουν ακόμα περισσότερα εμπόδια.
• Η πλειοψηφία των καμπ της ενδοχώρας βρίσκεται μακριά από τα αστικά κέντρα, με αποτέλεσμα να «υπάρχουν προφανείς δυσχέρειες πρόσβασης σε αγαθά και υπηρεσίες αλλά και να δημιουργείται έντονο αίσθημα απομόνωσης από τις τοπικές κοινότητες. Επιπλέον, το κόστος μετακίνησης με μέσα συγκοινωνίας (τρένο, λεωφορείο) ή/και ταξί είναι σημαντικό, δεδομένης της πενιχρής οικονομικής κατάστασης των αιτούντων και του γεγονότος ότι πολλοί δεν λαμβάνουν το οικονομικό βοήθημα που δικαιούνται.
• Αναφορικά με τα πιο ευάλωτα άτομα (ανάπηροι, χρόνια ασθενείς, ασυνόδευτα ανήλικα, θύματα κακοποίησης, ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα κ.λπ.) η ελληνική νομοθεσία προβλέπει ότι η σχετική εκτίμηση γίνεται κατά τις διαδικασίες καταγραφής και ιατρικού ελέγχου που διενεργεί η Υπηρεσία Υποδοχής και Ταυτοποίησης στα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης ή στις Κλειστές Ελεγχόμενες Δομές. Η διαδικασία ταυτοποίησης των ευάλωτων ατόμων εμφανίζει σοβαρές χρόνιες πλημμέλειες, ιδιαίτερα στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Σε περσινή της έκθεση για τις δομές των νησιών η RSA επεσήμανε ότι «με τις υπάρχουσες ελλείψεις του ιατρικού και ψυχοκοινωνικού προσωπικού, η εκτίμηση της ευαλωτότητας καθυστερεί σημαντικά… Σε πολλές περιπτώσεις η διαδικασία εξέτασης του αιτήματος ασύλου ξεκινά χωρίς την απαραίτητη τεκμηρίωση της ευαλωτότητας και με σοβαρές ελλείψεις στην υποστήριξή της». Τα προβλήματα διογκώνει η υποστελέχωση του υγειονομικού προσωπικού.
• Αναφορικά με τη στέγαση, μετά την κατάργηση του προγράμματος ESTIA στα τέλη του 2022, η παραμονή στα προσφυγικά καμπ είναι η αποκλειστική μορφή στέγασης αιτούντων άσυλο στην ενδοχώρα. Αυτό περιλαμβάνει ακόμα και όσους/ες έχει διαπιστωθεί ότι είναι ευάλωτοι/ες, για τους οποίους υπάρχει υποχρέωση παροχής ειδικών συνθηκών υποδοχής. Με βάση στοιχεία του υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου, στο πλαίσιο του κοινοβουλευτικού ελέγχου στις 5/3/2024, γύρω στο 11% όσων διαμένουν σε καμπ χαρακτηρίζονται ευάλωτοι. Η απουσία μέτρων από την Υπηρεσία Υποδοχής και Ταυτοποίησης για την κάλυψη των αναγκών ειδικών συνθηκών υποδοχής είναι φανερή ακόμη και σε εξαιρετικά ευάλωτες περιπτώσεις, όπως παιδιά που έχουν υποστεί σοβαρές μορφές βίας. Υπάρχουν επιπλέον σχετικά αιτήματα που δεν έχουν τύχει καμίας ανταπόκρισης από τις αρχές.
• Για την ένταξη των ανθρώπων που λαμβάνουν καθεστώς διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα, η παροχή υποστήριξης από το κράτος συνδέεται άρρηκτα με το σύστημα των καμπ. Το ενταξιακό πρόγραμμα HELIOS που υλοποιείται μέσω του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης είναι διαθέσιμο στους πρόσφυγες μόνο υπό τον όρο ότι διέμεναν στο σύστημα υποδοχής της χώρας όταν έλαβαν καθεστώς διεθνούς προστασίας.
• Η υποστήριξη αυτή, ωστόσο, παραμένει ανεπαρκής στην πράξη, λαμβάνοντας υπόψη αφενός τη μακρά διακοπή της λειτουργίας του προγράμματος HELIOS λόγω των καθυστερήσεων χρηματοδότησης, την εξαιρετικά σύντομη προθεσμία 30 ημερών που δίνεται από τον νόμο στους αναγνωρισμένους πρόσφυγες για να αποχωρήσουν από τα καμπ αφετέρου, σε συνδυασμό με την αυτόματη διακοπή της σίτισης και του οικονομικού βοηθήματος. Αναμένεται έτσι από τους ανθρώπους αυτούς να μεταβούν «αυτόματα» σε ένα καθεστώς αυτάρκειας και αυτοσυντήρησης, το οποίο όχι απλώς δεν είναι εφικτό αλλά αποτρέπεται για τους παραπάνω λόγους.
• Για την ποιότητα των συνθηκών στα καμπ αυτά και την αντιμετώπιση των προβλημάτων των παρεχόμενων υπηρεσιών, η κυβέρνηση έχει κληθεί να παράσχει στοιχεία μέχρι τα τέλη Ιουνίου του 2024 στην Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, αρμόδια για την εποπτεία της εκτέλεσης των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ). Υπενθυμίζουμε ότι, δεκατρία χρόνια μετά την εμβληματική απόφαση M.S.S. κατά Βελγίου και Ελλάδας, η Ελλάδα εξακολουθεί να καταδικάζεται από το ΕΔΔΑ για απάνθρωπες και εξευτελιστικές συνθήκες διαβίωσης προσφύγων. Παράλληλα, εξακολουθεί να ελέγχεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η συμμόρφωση της χώρας με τις υποχρεώσεις που της επιβάλλει η ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία για το άσυλο, στο πλαίσιο διαδικασιών επί παραβάσει που κινήθηκαν το 2009 και εκκρεμούν μέχρι σήμερα.
