Είναι ένοχη μια γυναίκα που σκοτώνει τον σύζυγο/σύντροφό της έπειτα από μακροχρόνια κακοποίηση ή μπορεί να επικαλεστεί άμυνα στο δικαστήριο;
Όταν ξεκίνησα να διαβάζω για το έργο της ψυχολόγου Lenore Walker, είχα πλήρη άγνοια για την επιρροή που έχει στο δίκαιο. Είχα την εντύπωση ότι το βιβλίο της «Η Κακοποιημένη Γυναίκα» (μτφ. Τάσος Ανθουλιάς, Ελληνικά Γράμματα), δημοσιευμένο το 1979, ήταν μια καταγραφή των ψυχικών συνεπειών που προκαλεί στις γυναίκες η χρόνια ενδοσυντροφική βία. Και ως εκεί. Υπέθεσα ότι με την ιδιότητά της, επιχείρησε να μελετήσει, να καταγράψει και να συνοψίσει με έναν εύληπτο τρόπο το τι σημαίνει να είσαι μια γυναίκα που σε συστηματική βάση, για πολλά χρόνια ζει με τρόμο στο σπίτι της. Έκανα λάθος κι έτσι προέκυψε αυτό το κείμενο. Το θέμα μας σήμερα είναι η νομική διάσταση του «Συνδρόμου Κακοποιημένης Γυναίκας» και το αν στην Ελλάδα, η μακροχρόνια κακοποίηση είναι κάτι που λαμβάνει υπόψιν ένα δικαστήριο.
1.
Τι είναι το «Σύνδρομο Κακοποιημένης Γυναίκας»;
Το ΣΚΓ είναι ένας όρος που προτάθηκε πρώτη φορά από την ψυχολόγο Lenore Walker. Η Walker όχι μόνο έγραψε βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτό το ζήτημα αλλά ίδρυσε και το «Ινστιτούτο Ενδοοικογενειακής Βίας», ένα μέρος που βοηθούσε έμπρακτα τις γυναίκες που είχαν υποστεί κακοποίηση. Με τον όρο «Σύνδρομο Κακοποιημένης Γυναίκας», εννοούμε ένα σύνολο συστηματικοποιημένων συμπεριφορών που παρατηρήθηκε ότι είναι κοινές μεταξύ γυναικών που υπομένουν μακροχρόνια ενδοσυντροφική βία. Εντάσσεται στο πλαίσιο της διαταραχής μετατραυματικού στρες και έχει μελετηθεί εκτενώς στην ψυχολογία, την εγκληματολογία και το δίκαιο. Σαν κατάσταση, περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, το να πιστεύει το θύμα ότι είναι εντελώς αβοήθητο, ότι κάπως φταίει γι’αυτό που του συμβαίνει και ότι, αν αλλάξει συμπεριφορά, ο θύτης θα πάψει να ασκεί βία.
2.
Γιατί ενδιαφέρει το δίκαιο το «Σύνδρομο Κακοποιημένης Γυναίκας»;
Eνδιαφέρει στις περιπτώσεις που το θύμα έχει στραφεί κατά του θύτη και τον έχει σκοτώσει ή τραυματίσει. Εισάγει μια διάκριση στη βία: είναι άλλο να σκοτώνεις κάποιον με δόλο και είναι άλλο να σκοτώνεις κάποιον στα χέρια του οποίου υπέφερες χρόνια. Έχουν υπάρξει, λοιπόν, περιπτώσεις, που όταν μια γυναίκα σκοτώνει τον κακοποιητή της, εξηγεί στο δικαστήριο ότι ήταν ο μόνος τρόπος να «αμυνθεί» ή να «επιβιώσει».
3.
Αναγνωρίζει το δικαστήριο το «Σύνδρομο Κακοποιημένης Γυναίκας»”;
Η απάντηση διαφέρει ανάλογα με τη χώρα και το νομικό της σύστημα. Σε γενικές γραμμές, τα δικαιικά συστήματα λαμβάνουν πλέον υπόψιν τη μακροχρόνια κακοποίηση που «οδήγησε» ένα θύμα στο να γίνει θύτης. Mία από τις διασημότερες σχετικές υποθέσεις είναι η καναδέζικη υπόθεση “R v Lavallee”. H Lavallee ήταν μια γυναίκα σε μακροχρόνια κακοποιητική σχέση. Ένα βράδυ, ο θύτης της τήν απείλησε, την έσπρωξε και τη χτύπησε στο κεφάλι. Της είπε «ή θα με σκοτώσεις ή την έχεις βάψει». Σύμφωνα με την κατάθεσή της, τής έδωσε ένα όπλο το οποίο εκπυρσοκρότησε από την ίδια, σπάζοντας ένα παράθυρο. Στη διάρκεια του περιστατικού, σκέφτηκε ν’ αυτοκτονήσει. Τελικά, όταν αυτός πήγε να φύγει απ’το δωμάτιο, τον πυροβόλησε στο κεφάλι. Η δικαστής Bertha Wilson εξέδωσε απόφαση-σοκ: η Lavallee αθωώθηκε. Η πράξη της θεωρήθηκε άμυνα και σ’ αυτό συνέβαλλε η αναγνώριση των ψυχικών και διανοητικών συνεπειών του Συνδρόμου Κακοποιημένης Γυναίκας από την δικαστή. Η απόφαση είναι ορόσημο για τον Καναδά και επηρέαζει ακόμη παρόμοιες υποθέσεις.
Τούτων λεχθέντων, περνάω ευθύς αμέσως στο τι συμβαίνει στην Ελλάδα, τι λέει ο δικός μας ποινικός κώδικας και αν χρειάζεται να ανοίξει κάποια συζήτηση για τυχόν «διεύρυνση του ορισμού της άμυνας». Για όλα αυτά, απευθύνθηκα στη Δικηγόρο παρ' Αρείω Πάγω ΔΣΘ και Υποψήφια Διδακτόρισσα Ιατρικής ΑΠΘ, Μαριάννα Βασιλείου.
— Mπορεί στην Ελλάδα να χρησιμοποιηθεί στο δικαστήριο το «Σύνδρομο Κακοποιημένης Γυναίκας»; Αν όχι, μπορείτε να μας πείτε υπό ποιους όρους θα μπορούσε να επέλθει μια σχετική νομοθετική αλλαγή;
Κάθε νόσος ή διαταραχή που υπάρχει στο ICD ή στο DSM μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε και να την επικαλεστούμε στα ελληνικά δικαστήρια. Οπότε, δεν χρειάζεται να αλλάξει ο νόμος για να εισαχθεί αυτό ειδικά το σύνδρομο. Μάλιστα, το να εντάξουμε στον Ποινικό Κώδικα το ΣΚΓ -ή και οποιοδήποτε άλλο σύνδρομο- και να πούμε επί παραδείγματι ότι η γυναίκα που πάσχει από ΣΚΓ, δεν τιμωρείται όταν σκοτώνει τον σύντροφό της που τη δέρνει, αυτό είναι φωτογραφική διάταξη και παραβιάζει το ότι ο νόμος οφείλει να καλύπτει άπειρες περιστάσεις. Θα ήταν και επικίνδυνο άλλωστε, γιατί θα απέκλειε από την εφαρμογή του τις γυναίκες που ζουν σε καθεστώς κακοποίησης, πλην όμως αυτό δεν είναι τόσο έντονο, ώστε να χαρακτηριστεί περίπτωση ΣΚΓμε ιατρικά κριτήρια.
— Μπορείτε να μας εξηγήσετε τον ρόλο που θα μπορούσε να έχει το «Σύνδρομο Κακοποιημένης Γυναίκας» στην θεμελίωση άμυνας από το θύμα; Aν ο ορισμός της άμυνας δεν μπορεί να διευρυνθεί, η αναγνώριση του ΣΚΓ με τι τρόπους θα μπορούσε να επηρεάσει την έκβαση της δίκης;
Δεν υπάρχει κανένας λόγος να διευρυνθεί ο ορισμός της άμυνας στον Ελληνικό Ποινικό Κώδικα. Μια γυναίκα που ξυλοκοπείται από τον σύντροφό της και τον σκοτώνει, υπερβαίνοντας έτσι τα όρια της άμυνας, εξαιτίας του φόβου ή της ταραχής -ανεξαρτήτως αν υπάρχει διάγνωση ΣΚΓ ή όχι- που τής προκάλεσε η επίθεση, θα μείνει ατιμώρητη και δεν θα της καταλογιστεί η πράξη κατά το 23β ΠΚ. Αν πάλι δεν αρθεί ο άδικος χαρακτήρας της πράξης κατά το 23β, εναλλακτικά θα μπορούσε να αρθεί ο καταλογισμός της γυναίκας δυνάμει του 34 ΠΚ, σύμφωνα με το οποίο «Η πράξη δεν καταλογίζεται στον δράστη, αν λόγω ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής ή διατάραξης της συνείδησης, κατά τον χρόνο τέλεσής της, δεν είχε την ικανότητα να αντιληφθεί το άδικο της πράξης του ή να ενεργήσει σύμφωνα με την αντίληψή του για το άδικο αυτό».
— «Άμυνα είναι η αναγκαία προσβολή του επιτεθέμενου στην οποία προβαίνει το άτομο, για να υπερασπισθεί τον εαυτό του ή άλλον από άδικη και παρούσα επίθεση που στρέφεται εναντίον τους», μας λέει το ποινικό μας δίκαιο. Κρίνετε ότι αυτός ο ορισμός βασίζεται στην πεποίθηση ότι το θύμα μιας επίθεσης έχει τη σωματική ικανότητα της «υπεράσπισης»; Οι γυναίκες και οι άντρες που δέχονται επίθεση λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο; Είναι, κατά την κρίση σας, εμφυλοποιημένος ο ορισμός της άμυνας στο ελληνικό ποινικό δίκαιο;
Η άμυνα δεν έχει εισαχθεί ως λόγος άρσης του αδίκου με βάση τα θύματα και την υπεράσπισή τους. Στο ποινικό δίκαιο είναι μηχανισμός αυτοπροστασίας του εννόμου αγαθού, της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας, της γενετήσιας ελευθερίας, δια μέσου του ή της φορέα του, κάθε ανθρώπου. Το κράτος ως έννομη τάξη εξασφαλίζει θεωρητικά την ειρηνική συνύπαρξη όλων μας και αναγνωρίζει στον εαυτό του το δικαίωμα να επεμβαίνει και να προσβάλλει τα έννομα αγαθά όσων ατόμων διαταράσσουν την ειρηνική αυτή συνύπαρξη, προσβολή που δικαιολογείται από την υπεροχή της έννομης τάξης συνολικά, απέναντι στα επιμέρους έννομα αγαθά του καθενός και της καθεμιάς μας. Επειδή όμως το κράτος δεν μπορεί να είναι πανταχού παρόν για να αποκρούει τις αμέτρητες μεταβολές των εννόμων αγαθών εντός του, παραχωρεί το δικαίωμα αυτό σε όλους και όλες μας που υποκείμεθα σε αυτό.
Για να το πω πιο απλά, το κράτος δίνει σε όλες και όλους μας το δικαίωμα να αποκρούουμε δικαιολογημένα κάθε είδους προσβολή των εννόμων αγαθών μας και να αποτρέπουμε έτσι τη διατάραξη της ειρήνευσής τους μέσα στην κοινωνία μας - αυτό το δικαίωμα είναι η άμυνα. Ο δάσκαλος μου στο ποινικό δίκαιο, ο τεράστιος Ιωάννης Μανωλεδάκης, έλεγε ότι «η άμυνα είναι το παραπλήρωμα της ποινής στην προστασία των εννόμων αγαθών από την έννομη τάξη» - και συμφωνώ απόλυτα μαζί του. Κατά κανόνα, λοιπόν, όχι. Δεν βοηθάει άλλωστε και η διαφορά στη σωματική ρώμη. Όχι συνειδητά, τουλάχιστον. Ο σεξισμός υπήρξε πάντα χαρακτηριστικό της νομικής ρύθμισης και ακόμα υφίσταται, αν και σε μικρότερο βαθμό. Και τούτο διότι το αρσενικό γένος είναι το συλλογικό υποκείμενο του δικαίου, με αποτέλεσμα οι βλάβες που υφιστάμεθα οι γυναίκες να μη λαμβάνονται υπόψιν σε όλη την έκταση των συνεπειών τους. Ευτυχώς όμως μπορούμε να εντάξουμε τη φεμινιστική οπτική σε αυτόν.
— Σε περιπτώσεις συστηματικής κακοποίησης μέσα σε μια σχέση, τι αναγνωρίζουμε ως «παρούσα» επίθεση;
Είτε η κακοποίηση είναι συστηματική είτε άπαξ, η επίθεση είναι «παρούσα» καθώς γίνεται, τη στιγμή δηλαδή που προσβάλλει, που βλάπτει ή βάζει σε άμεσο κίνδυνο το έννομο αγαθό. Μεταξύ επίθεσης και εναντίον της άμυνας, υπάρχει άμεση τοπική σχέση (δεν παρεμβάλλεται άλλη συμπεριφορά) και άμεση χρονική σχέση (δε μεσολαβεί χρονικό διάστημα). Δεν νοείται άμυνα σε μια επίθεση που έγινε και τελείωσε ή σε μελλοντική επίθεση, γιατί στο στάδιο αυτό το έννομο αγαθό έχει ειρηνεύσει πλέον.
— Διάβασα σχετικά με την υπόθεση Lavallee στον Καναδά. Πώς θα αντιμετωπιζόταν η ίδια υπόθεση στην Ελλάδα; Τι ρόλο παίζουν οι διαφορές στα δικαιικά συστήματα;
Και στην Ελλάδα, η υπόθεση αυτή θα χαρακτηριζόταν ως άμυνα, ακόμα και αν δεν υπήρχε το ΣΚΓ, και η κατηγορούμενη θα αθωωνόταν κατά το 23β ΠΚ. Το έννομο αγαθό δεν είχε ειρηνεύσει, καθώς η Lavallee δεν μπορούσε να ξέρει αν εκείνος είχε γυρίσει πλάτη για να φύγει ή αν θα ξαναγύριζε να τη χτυπήσει. Η επίθεση ήταν καθ' όλα «παρούσα», δεν είχε ειρηνεύσει το έννομο αγαθό της σωματικής της ακεραιότητας, καθώς ανά πάσα στιγμή ήταν δυνατή η επαναπροσβολή του. Υπό το πρίσμα αυτό, βλέπουμε ότι ο ορισμός της άμυνας στο δίκαιό μας είναι πιο πλήρης, καθώς δεν χρειάζεται τεκμηρίωση με το ΣΚΓ, αρκεί το παρόν της επίθεσης! Οι δογματικές διαφορές στα δικαιικά συστήματα απαγορεύουν την αντιγραφή χρήσιμων νομικών εννοιών από άλλα συστήματα στο δικό μας, όχι όμως την ενσωμάτωσή τους σε αυτό, εφόσον μπορούν να ενταχθούν σε αυτό δογματικά και να συμβάλλουν στην ορθή απονομή του δικαίου. Το ποινικό δίκαιο έχει όλα τα εργαλεία προς τούτο.
— Σε σχέση με το ζήτημα της «παρούσας» επίθεσης: έχω διαβάσει ορισμένες προτάσεις που εξετάζουν την ιδέα του “self defence without imminence” (άμυνα χωρίς το παρόν στοιχείο της επίθεσης), σε συνάρτηση με το Σύνδρομο Κακοποιημένης Γυναίκας. Πώς σας ακούγεται η ιδέα;
Η θεώρηση της άμυνας χωρίς παρούσα επίθεση είναι πολύ επικίνδυνη. Ας σκεφτούμε την περίπτωση που κάποιος ή κάποια με πλησιαζει στον δρόμο μέσα στο σκοτάδι για να με ρωτήσει τι ώρα είναι κι εγώ, φοβούμενη ότι θα μου επιτεθεί, τον ή τη μαχαιρώνω. Ο κίνδυνος της «ολισθηρής πλαγιάς» είναι προφανής. Στο δικό μας ποινικό δίκαιο, το ζήτημα στην αντίληψη της πραγματικότητας του μακροχρόνια κακοποιημένου θύματος λύνεται με την άρση όχι του αδίκου λόγω άμυνας, αλλά με την άρση του καταλογισμού του θύματος κατά το 34 ΠΚ, σύμφωνα με το οποίο η πράξη δεν καταλογίζεται «αν λόγω ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής ή διατάραξης της συνείδησης κατά το χρόνο τέλεσής της, δεν είχε την ικανότητα να αντιληφθεί το άδικο της πράξης ή να ενεργήσει σύμφωνα με την αντίληψή του για το άδικο αυτό». Σε απαλλαγή θα καταλήξουμε πάλι, απλώς με διαφορετική αιτιολογία.
— Ποια η γνώμη σας για το αίτημα της αποφυγής δευτερογενούς θυματοποίησης με την απομάκρυνση των θυμάτων από το δικαστήριο ή την με κάθε τρόπο αποφυγή επανασυνάντησης θύτη και θύματος κατά τη δικαστική διαμάχη;
Αυτό που πρέπει να εντυπωθεί στο μυαλό όλων μας είναι ότι το τεκμήριο αθωότητας είναι ιερό και απαράβατο, όσο ειδεχθές κι αν είναι το αδίκημα, το οποίο φέρεται να έχει τελέσει το κατηγορούμενο άτομο. Είναι κατάκτηση του νομικού μας πολιτισμού και δεν μπορούμε να εισάγουμε καμία απολύτως εξαίρεση σε αυτό, γιατί ο κίνδυνος της «ολισθηρής πλαγιάς» («και γιατί να υπάρχει θραύση του τεκμηρίου για την ενδοοικογενειακή βία; Να υπάρξει και για τα πολύνεκρα τροχαία. Και γιατί μόνο για τα τροχαία; Να υπάρξει και για τον βιασμό ανηλίκων») πάντα ελλοχεύει. Ή θα είναι απόλυτο ή δεν θα είναι. Έχοντας αυτό υπόψιν μας, θεωρώ επιτακτική την παρουσία του φερόμενου ως θύματος ατόμου στο δικαστήριο. Το άτομο που κατηγορείται, και που στο στάδιο αυτό υπενθυμίζω ότι θεωρείται αθώο, για οποιοδήποτε αδίκημα, έχει δικαίωμα να αντικρούσει, μέσω του ή της συνηγόρου υπεράσπισης, τη μαρτυρική κατάθεση για να αποδείξει την αθωότητά του. Αντίστοιχα, το άτομο που έχει υποστεί μία άδικη πράξη εις βάρος του, έχει δικαίωμα να υποστηρίξει τη θέση του μέσω του ή της συνηγόρου υποστήριξης της κατηγορίας.
Η ανάγνωση μιας μαρτυρικής κατάθεσης ή η προβολή ενός βίντεο, χωρίς τη δυνατότητα υποβολής ερωτήσεων από την έδρα και από τους ή τις συνηγόρους, παραβιάζει την αρχή της προφορικότητας που διέπει μια ποινική δίκη. Ήδη έχουμε μια προσβολή της αρχής αυτής, με την απαράδεκτη πρόβλεψη στον νέο ΚΠΔ, να αναγιγνώσκονται στο ακροατήριο οι καταθέσεις των αστυνομικών, αντί να καταθέτουν ως μάρτυρες. Εγώ ως συνήγορος πώς θα καταδείξω τυχόν αντιφάσεις στην προανακριτική κατάθεση και στην κατάθεση στο ακροατήριο; Πώς θα πειστεί το δικαστήριο για την αξιοπιστία του μάρτυρα ή της μαρτύρισσας, αν δεν δει την παρουσία της ή την παρουσία του στο ακροατήριο; Σε τέτοια αδικήματα, είναι απαραίτητο να καταδειχθεί ότι το θύμα δεν έχει γράψει μια καλοχτενισμένη έκθεση προς ανάγνωση από την έδρα, αλλά είναι ένα άτομο που έχει βιώσει τα πραγματικά περιστατικά που καταθέτει και μπορεί να πείσει για την αξιοπιστία του. Και αυτό δεν μπορεί να γίνει, χωρίς τη φυσική του παρουσία. Διαφορετικά, θα είχαμε καταδίκες με ελλιπή αιτιολογία ή αθωώσεις λόγω αμφιβολιών. Το ότι θα μπορούσε η διαδικασία να είναι πιο ανώδυνη για το θύμα, είναι άλλο ζήτημα. Συμφωνώ απόλυτα με τη δημιουργία μιας διαδικασίας που δεν θα επανατραυματίζει -στο μέτρο του δυνατού- το θύμα, όπως π.χ. κατάθεση εξ αποστάσεως σε πραγματικό χρόνο, κατάθεση με παρουσία ψυχολόγου, πειθαρχικά μέτρα και εξαιρέσεις ή απομάκρυνση από τη δίκη για τους δικαστές και τις δικάστριες και τους και τις δικηγόρους που προσβάλλουν τα θύματα, επιμορφώσεις του δικαστικού και δικηγορικού σώματος προς την ορθή εξέταση των θυμάτων - σε καμιά περίπτωση όμως με την απουσία του θύματος από τη δίκη.
— Κλείνουμε με το εξής: πώς κρίνετε τη νομική τάση που υπάρχει για αυστηροποίηση του δικαίου; Είναι προς συμφέρον των θυμάτων αυτό που παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια;
Προσωπικά με ανησυχεί και με απασχολεί η αποσπασματική και σπασμωδική αυστηροποίηση του ποινικού δικαίου, ειδικά στο χώρο της έμφυλης βίας. Κινείται αυστηρά -και σκόπιμα, θεωρώ- προς την καταστολή, ακριβώς γιατί η καταστολή είναι ο ιδανικός τρόπος για να μην ασχοληθεί ποτέ το κράτος με τη λύση του προβλήματος. Ουσιαστικά, με το να κακουργοποιούνται τα πάντα, με το να μην αναστέλλονται οι ποινές, με το να περιστέλλεται συνέχεια το τεκμήριο αθωότητας, το κράτος μας λέει ότι δεν χρειάζεται να κάνει τίποτα άλλο για να λύσει το πρόβλημα της έμφυλης βίας και πετάει, πολύ βολικά για το ίδιο, την μπαλίτσα στην εξέδρα. Πόσες δομές για κακοποιημένες γυναίκες υπάρχουν σε κάθε πόλη; Πόσο προσωπικό της ελληνικής αστυνομίας έχει εκπαιδευτεί κατάλληλα για να αντιμετωπίζει τέτοια περιστατικά; Πόσες ιατροδικαστικές υπηρεσίες είναι καλά στελεχωμένες και σε σημείο ευπρόσιτο για το κάθε θύμα; Τι στήριξη λαμβάνει από το κράτος μια γυναίκα που κακοποιείται αλλά εξαρτάται οικονομικά από τον κακοποιητή της; Πόσα εκπαιδευτικά προγράμματα στα σχολεία για την έμφυλη ισότητα υπάρχουν; Πόσα προγράμματα αντιμετώπισης θυμού για τους κακοποιητές υπάρχουν;
Η αυστηροποίηση των ποινών αποπροσανατολίζει - στοχευμένα και πάλι, θεωρώ - τη συζήτηση. Καταφέρνει να παρουσιάζει τις φεμινίστριες σαν υστερικά όντα που δεν είναι ευχαριστημένα με τις αυστηρές ποινές, όταν τονίζουν τα ζητήματα της πρόληψης, καταφέρνει να παραβιάζει την αρχή της αναλογικότητας, καταφέρνει να εξομοιώνει ανόμοιες καταστάσεις, καταφέρνει να μην κάνει τίποτα σε επίπεδο πρόληψης, καταφέρνει εν τέλει να διαιωνίζει την έμφυλη βία. Και ως φεμινίστρια δικηγόρος, θλίβομαι βαθύτατα όταν ο νόμος εργαλειοποιείται συστηματικά, για λόγους που καμία σχέση δεν έχουν με το Δίκαιο που ορκίστηκα να υπηρετώ.
H Μαριάννα Βασιλείου είναι Δικηγόρος παρ' Αρείω Πάγω ΔΣΘ με μεταπτυχιακούς τίτλους σε ποινικό δίκαιο-εγκληματολογία και ιατρικό δίκαιο-βιοηθική, Επιστημονική Συνεργάτιδα ΑΠΘ και Υποψήφια Διδακτόρισσα Ιατρικής ΑΠΘ με θέμα το δίκαιο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγης.
