Στην Ανάφη η τέχνη ήταν η πρόφαση για να φτιαχτεί μια οικογένεια
Μια εβδομάδα στο πρόγραμμα σύγχρονης τέχνης Phenomenon Anafi στο νησί-enfant terrible των Κυκλάδων.
Τα κύματα στο Κλεισίδι σκάνε στο βάθος, θυμίζοντας κάτι σε Χαβάη ή Μεξικό. Δεν έχω πάει, αλλά φαντάζομαι. Νομίζω από εκεί είναι και κάποιος τουρίστας που κάθεται στο τραπέζι μας στο πρωινό. Περπατώντας κάθετα στα διψασμένα βράχια του νησιού, οι μισοί ταξιδιώτες εδώ μου θυμίζουν τη Σαντρίν Μπονέρ στο «Δίχως στέγη, δίχως νόμο» σε κάποια champagne chic εκδοχή. Ζαλωμένοι με τσάντες, λιποθυμούν από την αφαγία, τον ήλιο και την κούραση. Ετοιμάζω στην παραλία ένα σχέδιο γι' αυτό το κείμενο: δεν ξέρω ακριβώς τι νιώθω για την τέχνη που είδα, οπότε σκέφτομαι πώς θα το κρατήσω στεγνό. Θα περιγράψω με όσο το δυνατό μεγαλύτερη ακρίβεια αυτά που είδα και δεν θα υπάρχω πουθενά. Θέλω να πετάξω σαν κουκούτσι αυτό το εκνευριστικό πλάσμα μέσα μου, που πρέπει να έγινε και λιγάκι φορτικό στους εδώ καλλιτέχνες, αφού σε κάθε τους πρόταση επέστρεφε με μια ερώτηση, ένα «ναι, αλλά…».
Αλλά (να το ξανά!), δεν μπορώ. Το ίδιο σούρουπο, στα σκαλιά που ανεβαίνουν στο κάστρο της Ανάφης, καθισμένοι ολόγυρα 40 άνθρωποι παρακολουθούν συγκεντρωμένοι το ηχητικό έργο «One million years» του Ιάπωνα καλλιτέχνη On Kawara. Το τοπίο, σαν τεντωμένο σεντόνι σε σκηνή θεάτρου, κάτι συγγενικό της υγρής σκηνής με τα ανακατωμένα τραπέζια του «Εγκάρσιου Προσανατολισμού». Ο κόσμος, νευρικός και σίγουρος, προσποιείται μια κάποια συγκέντρωση. Άνθρωποι που μετά αφηγούνται την υποβλητική αυτή εμπειρία στο μπαρ ως κάτι το μαγευτικό· τους βλέπεις να απαντάνε σε μηνύματα και να ανεβάζουν στόρι. Οι άνθρωποι της τέχνης είναι εδώ. Αστράφτουν: ρούχα, κοσμήματα. Όλα αυτά τα: «δεν φαίνεται, αλλά είναι...».
Επιστρέφοντας στη Χώρα, κάτω από μια πόρτα, έτσι στα κρυφά, ρωτάω κάποια κυρία τη γνώμη της για το Phenomenon, το πρόγραμμα σύγχρονης τέχνης που ξεκίνησαν οι συλλέκτες Ιορδάνης Κερενίδης και ο Piergiorgio Pepe πριν από ακριβώς 10 χρόνια, στο πλαίσιο του οποίου έχουν επισκεφτεί το νησί μέσα στα χρόνια μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα ονόματα της σύγχρονης τέχνης (καλλιτέχνες και διανοητές όπως το Eileen Myles, η Νίνα Παπακωνσταντίνου, η Zoe Leonard, η Moyra Davey και η Maggie Nelson). Μου απαντά ειλικρινά «τους αγαπάμε πολύ γιατί αγαπάνε το νησί μας», αλλά τους βλέπει και λίγο σαν σέχτα. Πλάσματα καλοντυμένα που καταφθάνουν σαν καραβάνι και είναι εντελώς άγνωστο το τι πραγματεύονται. Ο διαχωρισμός «εμείς και αυτοί» μεταξύ των ντόπιων και του κοινού του προγράμματος είναι αναπόδραστος. Αλλά σε αντίθεση π.χ. με την απόβαση του ιδρύματος ΔΕΣΤΕ που γίνεται κάθε χρόνο στην Ύδρα, όπου το σκηνικό θυμίζει κάποιον πολύ πριβέ γάμο, εδώ οι επισκέπτες βγάζουν βόλτα την ενοχή τους για τον λιγάκι αποικιοκρατικό σίφουνα στον οποίο παίρνουν μέρος, και το πόσο εσωτερικής κατανάλωσης είναι αυτό που ζούμε.
Όταν φτάνεις στην Ανάφη, όπως είπε πρώτη η Εύα Πάλμερ, μιλώντας για την ελληνική μουσική, «νιώθεις σαν να περνάει ένα βρεγμένο σφουγγάρι πάνω από έναν πυκνογραμμένο πίνακα».
Έτσι κυλάνε τα πράγματα τις μέρες που περνάω εδώ. Οι περισσότερες δραστηριότητες που συμβαίνουν στο νησί στους εξωτερικούς παρατηρητές μοιάζουν λιγάκι με τις ειδωλολατρικές τελετές που έκανε η Εύα Πάλμερ, και μάλλον δεν καταλάβαινε και κανείς. Σε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες δράσεις του προγράμματος, η καλλιτέχνιδα Ίρις Τουλιάτου καταφθάνει από την Αθήνα μαζί με έναν φίλο της κομμωτή, τον Φώτη Μεστουσάκη, και σε διάφορα σημεία της χώρας αφισάκια πληροφορούν τον κόσμο πως για τρεις ημέρες θα προσφέρονται δωρεάν κουρέματα στο παλιό ΚΕΠ. Η φαντασία των καλεσμένων εξάπτεται, οι περισσότεροι θέλουν να πάνε λίγο για πλάκα: περιμένουν κάποιο εξαντρίκ κούρεμα-έργο, να βγουν με φλούο καραφάκια, σχέδια και ποιήματα πάνω στο «αναμορφωμένο» σκαλπ τους.
Το νησί όμως αυτό των 120-κάτι μόνιμων κατοίκων που μαστιγώνεται από τους ανέμους δεν διαθέτει δικό του κομμωτή (μέχρι πρόσφατα ούτε φαρμακείο και κατά περιόδους ούτε γιατρό). Οπότε προτεραιότητα παίρνουν οι ντόπιοι –και σωστά– και όσοι εργάζονται στο νησί, και η διαδικασία του κουρέματός τους μετατρέπεται σε performance και έργο. Η απλή αυτή πράξη προσφοράς, η τόσο όμορφη και συγκινητική, ενσωματώνεται στο πρόγραμμα του φεστιβάλ και το μοίρασμα του προνομίου, που στο πλαίσιο της φιλοξενίας μας στο νησί μού φαίνεται σαν υποχρέωση, γίνεται τέχνη. Και όπως αφηγείται μία από τις «πελάτισσες» του αυτοσχέδιου κομμωτηρίου, ενώ κάθε χρόνο είναι οι επισκέπτες του νησιού αυτοί που κυκλοφορούν στην τρίχα, με μαλλιά και νύχια περιποιημένα, φέτος είναι και οι ντόπιοι. Αλλά νιώθω πως εκείνοι, σε όποιο σημείο τούς αγγίζουν οι δραστηριότητες, αντιμετωπίζονται ως ένας λίγο-πολύ «ιθαγενής» πληθυσμός. Ηδονιζόμαστε με τις πριμιτίβ αντιδράσεις τους.
Τίποτα πρωτότυπο, μόνο η επηρμένη αγάπη των καλλιτεχνών για το «αμόλυντο» κοινό, για τους κάθε είδους «ιθαγενείς» και την ενστικτώδη αντίδρασή τους μπροστά στην τέχνη. Στην παραλία όμως, μεθυσμένος από τον ήλιο, βλέπω όσα συμβαίνουν λίγο πιο καλοπροαίρετα γιατί η προσφορά στο νησί είναι πράγματι μεγάλη. Και ακόμη κι αν τελικά αυτό που συμβαίνει είναι κάτι σαν σχολική εκδρομή για όσους κάνουν και όσους αγαπούν τη σύγχρονη τέχνη σε μια εποχή που η τέχνη δεν έχει χρήματα, ούτε κόσμο να την αγαπά, η φροντίδα που ο Ιορδάνης και ο Piergiorgio δείχνουν σε όλους αυτούς τους ανθρώπους είναι συγκινητική. Εξίσου συγκινητικό είναι και το πώς τελικά στα μάτια μου η τέχνη μετατρέπεται εδώ σε πρόφαση για να έρθουμε κοντά. Είναι ο τρόπος τους να απλώσουν το χέρι και να φτιάξουν μια οικογένεια. Είναι δυο άνθρωποι που δεν ήθελαν να είναι μόνοι. Κι εκεί βρίσκεται και η κλωστή που τους ενώνει με τον τόπο στον οποίο βρίσκονται. Το Phenomenon είναι το μεσημεριανό στο σπίτι της γιαγιάς, εκεί όπου το φαγητό και η αγάπη βράζουν σε μεγάλα καζάνια και το τραπέζι μπορεί πάντα να επεκταθεί για να χωρέσει ακόμα περισσότερα άτομα.
Όσα γράφω κι όσα βλέπω αυτές τις μέρες μού φαίνονται και λιγάκι αφρός, γιατί όταν φτάνεις στην Ανάφη, όπως είπε πρώτη η Εύα Πάλμερ, μιλώντας για την ελληνική μουσική, «νιώθεις σαν να περνάει ένα βρεγμένο σφουγγάρι πάνω από έναν πυκνογραμμένο πίνακα». Ο χρόνος κρέμεται ανάποδα από την οροφή και στάζει στο πάτωμα με έναν νέο, δικό του ρυθμό. Και μπορούμε για λίγες μέρες όλοι να βγάλουμε το κεφάλι μας από το βαθύ πηγάδι της πιάτσας της σύγχρονης τέχνης και να αρχίσουμε να μιλάμε απλά. Εκτός αν μας αρέσουν οι θαμπές περιπλοκές, οι πονηρές υπεκφυγές. Εκτός αν οι απαντήσεις σε πολύ απλές ερωτήσεις δεν μπορούν να δοθούν γιατί ξεβρακώνουν την υποκρισία αυτού του κλειστού μικρόκοσμου ακόμα πιο πολύ.
Αλλά, τέλος πάντων, όλοι τους εδώ χορεύουν υπέροχα, δεν θυμάμαι αν σας το είπα ήδη, και αυτό είναι το μόνο που με ενδιαφέρει αυτές τις ήμερες.
