Vilém Flusser
"Προσομοιώνουμε τις δικές μας προσομοιώσεις. Φτιάχνουμε εργαλεία και μετά αυτά αντεπιτίθενται. Έτσι δημιουργείται η δομή του πολιτισμού".
Vilém Flusser, Nous sommes les enfants de Marie Curie. Κείμενα επιλεγμένα και μεταφρασμένα από τον Marin Schaffner. Editions Wildproject, 300 σελ., Νοεμβρ. 2024.
Ανταπόδοση (επίθεσης)
lundimatin#451, 12 Νοεμβρίου 2024
Ο Vilém Flusser (1920-1991) ήταν φιλόσοφος και δοκιμιογράφος τσεχοσλοβακικής -εβραϊκής- καταγωγής. Οι εκδόσεις Wildproject μόλις δημοσίευσαν μια μεγάλη συλλογή με γραπτά του, με τίτλο Nous sommes les enfants de Marie Curie (Είμαστε τα παιδιά της Marie Curie), τα οποία εισάγουν διατυπώνοντας το εξής ερώτημα: Πώς μπορούμε να σκεφτούμε τις σχέσεις μεταξύ τεχνολογίας και φύσης μετά το Ολοκαύτωμα και την ατομική βόμβα; Δημοσιεύεται εδώ το ακόλουθο απόσπασμα:
Φτιάχνουμε εργαλεία· αυτά αντεπιτίθενται. Έτσι δημιουργείται η δομή του πολιτισμού. Για παράδειγμα: δημιουργούμε μοχλούς προσομοιώνοντας την ικανότητα των χεριών μας να σηκώνουν ένα άψυχο αντικείμενο. Ο μοχλός αντεπιτίθεται, και τώρα κινούμε τα χέρια μας σαν να ήταν μοχλοί. Ή: εκτρέφουμε πρόβατα προσομοιώνοντας σε ένα άψυχο αντικείμενο την ικανότητα του στήθους μας να εκκρίνει γάλα. Τα πρόβατα αντεπιτίθενται, και τώρα συμπεριφερόμαστε σαν πρόβατα, που χρειάζονται "πνευματικούς" βοσκούς, όπως επίσκοποι ή ποιμένες. Προσομοιώνουμε τις δικές μας προσομοιώσεις. Και η ανταπόδοση αυτή μεγαλώνει σε αυτούς τους καιρούς: οι νέοι χορεύουν σαν ρομπότ· οι ταμίες των τραπεζών συμπεριφέρονται σαν αυτόματα· οι επιστήμονες σκέφτονται σαν υπολογιστές· και οι καλλιτέχνες ενεργούν σαν ψηφιακοί σχεδιαστές.
Μια τέτοια δομή επιδέχεται την ακόλουθη περιγραφή της ιστορίας του πολιτισμού: στην Παλαιολιθική εποχή, οι άνθρωποι κυνηγούσαν με εργαλεία όπως πέτρινα μαχαίρια και λυκόσκυλα που είχαν εξημερώσει και εκπαιδεύσει για να τους βοηθούν στο κυνήγι. Τα μαχαίρια προσομοίαζαν τα δόντια, τα λυκόσκυλα προσομοίαζαν τα πόδια, και οι άνθρωποι συμπεριφέρονταν σαν μαχαίρια και λυκόσκυλα. Μια τέτοια συμπεριφορά ορίστηκε ως "μαγική". Στη νεολιθική εποχή, οι άνθρωποι εργάζονταν με εργαλεία όπως τα άροτρα και τα βόδια. Τα άροτρα προσομοίαζαν τα δάχτυλα των ποδιών, τα βόδια προσομοίαζαν τους μύες και οι άνθρωποι συμπεριφέρονταν όπως τα άροτρα και τα βόδια. Μια τέτοια συμπεριφορά ορίστηκε ως "μυθική". Στην Εποχή του Χαλκού, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν σπαθιά και άλογα. Τα σπαθιά προσομοίαζαν μαχαίρια, και τα άλογα προσομοίαζαν βόδια, και οι άνθρωποι συμπεριφέρονταν σαν σπαθιά και άλογα. Μια τέτοια συμπεριφορά ορίστηκε ως "ηρωική". Στην Εποχή του Σιδήρου, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν εργαλεία όπως μεταλλικές ράβδους και σύρματα. Οι μεταλλικές ράβδοι προσομοίαζαν τα οστά και τα σύρματα τα νεύρα, και οι άνθρωποι συμπεριφέρονταν σαν οστά και νεύρα. Μια τέτοια συμπεριφορά ορίστηκε ως "επιστημονική". Αντί να προσπαθούμε να αναλύσουμε τι εννοούμε με τους όρους "μαγεία", "μύθος", "ηρωισμός" και "επιστήμη", θα έπρεπε να αναλύουμε την ανταπόδοση από τα εργαλεία μας. Με αυτόν τον τρόπο, θα μπορούσαμε να προγραμματίσουμε το μέλλον. Κατασκευάζοντας τα εργαλεία του μέλλοντος, θα μπορούσαμε να προγραμματίσουμε σε αυτά την αντίδραση που θα μας ασκούν.
Μέχρι τώρα, η ιστορία ήταν μια τυφλή διαδικασία, επειδή κανείς δεν λάμβανε υπόψη του τις επιπτώσεις που έχουν τα εργαλεία στους ανθρώπους. Τα πέτρινα μαχαίρια δεν σχεδιάστηκαν για να εκτελούν μαγικούς χορούς και τα σύρματα δεν σχεδιάστηκαν για να καταρρίψουν τις θεωρίες του Νεύτωνα. Στην πραγματικότητα, είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς πώς ένα εργαλείο θα αντεπιτεθεί στον χρήστη του. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: τα άροτρα απαιτούσαν από τους ανθρώπους να χτίσουν μόνιμα σπίτια, γεγονός που οδήγησε στη ζωή των χωριών και στην πολιτική ζωή, δημιουργώντας τελικά πολιτικά κόμματα. Αλλά ποιος θα μπορούσε να προβλέψει ότι τα άροτρα θα αντεπιτίθεντο στους ανθρώπους με τη μορφή πολιτικών κομμάτων; Ωστόσο, μια τέτοια προβολή στο μέλλον είναι πλέον δυνατή, επειδή η κατασκευή εργαλείων αλλάζει.
Η πρώτη αλλαγή έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης. Τα εργαλεία δεν σχεδιάζονταν πλέον εμπειρικά, ακολουθώντας παραδοσιακά πρότυπα, αλλά με βάση την επιστημονική έρευνα. Αυτό εξηγεί γιατί τα ζώα (έμψυχα εργαλεία) έγιναν παρωχημένα: δεν υπήρχε επιστημονική θεωρία που να επιτρέπει τη βιομηχανική παραγωγή λυκόσκυλων και βοδιών. Τα έμψυχα εργαλεία είναι πιο έξυπνα από τα άψυχα εργαλεία (ένα βόδι είναι πιο έξυπνο από ένα άροτρο), αλλά είναι θνητά. Γι' αυτό, στη βιομηχανική επανάσταση, η συμπεριφορά τους έγινε πιο μηχανική και λιγότερο ευφυής: προσομοιώσαμε μηχανές αντί για λυκόσκυλα. Αλλά αυτό πρόκειται να αλλάξει και πάλι: έχουμε πλέον επιστημονικές θεωρίες στη βιολογία και σχεδιάζονται πιο έξυπνα εργαλεία.
Αρχίζουμε να κατασκευάζουμε μοχλούς εξοπλισμένους με προσομοιώσεις του νευρικού μας συστήματος (τεχνητή νοημοσύνη) και σύντομα θα κατασκευάζουμε τεχνητά λυκόσκυλα και βόδια, μέσω γενετικής χειραγώγησης. Αυτή θα είναι η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, και θα καταστήσει τις άψυχες μηχανές παρωχημένες - όπως ακριβώς η πρώτη κατέστησε παρωχημένα τα άλογα. Αυτά τα εργαλεία θα μας αντεπιτεθούν και, στο μέλλον, θα συμπεριφερόμαστε λιγότερο μηχανικά και περισσότερο έξυπνα. Θα προσομοιώνουμε την προσομοιωμένη νοημοσύνη μας. Αλλά αυτό δεν είναι το πιο επαναστατικό πράγμα σε αυτή τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση. Διότι θα μας επιτρέψει να προγραμματίσουμε την αντεπίθεση των εργαλείων και να συμπεριλάβουμε σε αυτό το πρόγραμμα τον σχεδιασμό των μελλοντικών εργαλείων. Η ιστορία θα γίνει μια εκούσια διαδικασία.
Τα εργαλεία είναι αντικείμενα σχεδιασμένα για να "λειτουργούν", πράγμα που σημαίνει ότι παίρνουμε κομμάτια του κόσμου, αλλάζουμε το σχήμα τους και τα τοποθετούμε εκεί που βρισκόμαστε (στη διάθεσή μας). Αυτό είναι και το νόημα της λέξης "παραγωγή" - κυριολεκτικά, οδηγούμε κομμάτια του κόσμου (pro-ducere) από εκεί που βρίσκονται ως εκεί που θα πρέπει να βρίσκονται. Αυτή η δράση των εργαλείων είναι αυτό που ονομάζουμε "οικονομική λειτουργία" τους. Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, έχουν σχεδιαστεί με αυτή την οπτική. Πρόσφατα, έγινε σαφές ότι η μετακίνηση τμημάτων του κόσμου αλλάζει τον κόσμο στο σύνολό του. Αυτή η πτυχή των εργαλείων είναι γνωστή ως η "οικολογική τους λειτουργία". Πρόσφατα, οι οικολογικές απόψεις έχουν ληφθεί υπόψη στο σχεδιασμό τους. Και είναι πλέον οδυνηρά προφανές ότι τα εργαλεία μας αντεπίθενται. Αυτή η πτυχή των εργαλείων θα μπορούσε να ονομαστεί "ανθρωπολογική τους λειτουργία", και θα καταστεί δυνατό όσο και αναγκαίο να τα σχεδιάζουμε με γνώμονα μια τέτοια λειτουργία.
Αυτό θα επιφέρει μια βαθιά αλλαγή στάσης απέναντι στον πολιτισμό, η οποία μπορεί να καταδειχθεί από το ακόλουθο παράδειγμα: στη νεολιθική εποχή, κατέστη αναγκαία η δημιουργία κατασκευών για την αποθήκευση των καλλιεργειών. Αυτά τα "δημόσια κτίρια" χτίζονταν πάνω στα βουνά από σκουπίδια που είχαν συσσωρευτεί κοντά στα χωριά, για να προστατεύουν τις καλλιέργειες από τις πλημμύρες. Ένας προστάτης οριζόταν για να επιβλέπει αυτή την αποθήκη. Αυτός ο προστάτης συγκέντρωνε τις σοδειές και τις μοίραζε το χειμώνα. Στη συνέχεια εξελίχθηκε σε "μεγάλο άνδρα", κι έπειτα σε ιερέα, βασιλιά και ακόμη και στον ίδιο τον Θεό στον Παράδεισο. Το βουνό των σκουπιδιών εξελίχθηκε σε πύργο, κι έπειτα σε Κρεμλίνο και σε Λευκό Οίκο. Επιπλέον, από εκεί που καθόταν, ο προστάτης μπορούσε να δει την πορεία του κοντινού ποταμού και έτσι να προγραμματίσει την κατασκευή καναλιών. Αυτή ήταν η αρχή της γεωμετρίας και της σύγχρονης επιστήμης. Η αποθήκη για τη συγκομιδή ήταν αρχικά ένα εργαλείο που σχεδιάστηκε για οικονομικούς λόγους. Η ανθρωπολογική της λειτουργία (ο τρόπος με τον οποίο αντεπιτέθηκε στους χρήστες της) ήταν ταυτόχρονα πολιτική, θρησκευτική και επιστημονική. Τίποτα από όλα αυτά δεν είχε προγραμματιστεί στο σχεδιασμό αυτής της αποθήκης, γεγονός που δείχνει πόσο τυφλή διαδικασία υπήρξε η ιστορία μέχρι σήμερα. Από τώρα και στο εξής, η πρόκληση για μας θα είναι να σχεδιάσουμε τις μελλοντικές αποθήκες προβλέποντας και προλαμβάνοντας τις πολιτικές, θρησκευτικές και επιστημονικές αντεπιθέσεις που θα εξαπολύσουν εναντίον μας.
Καθώς θα σχεδιάζουμε τα έξυπνα εργαελία του μέλλοντος, θα πρέπει να γνωρίζουμε πώς θα θέλαμε να μας αντεπιτεθούν, και αυτό συνεπάγεται ότι θα πρέπει να γνωρίζουμε πώς θέλουμε να αλλάξουμε το μέλλον. Είναι κοινός τόπος να λέμε ότι αλλάζουμε τον κόσμο για να αλλάξουμε τους εαυτούς μας, αλλά αυτό το ρητό γίνεται πλέον τεχνικό πρόβλημα. Η πρόκληση είναι να συλλάβουμε τι μορφή θα δώσουμε στην ανθρωπότητα.
Είναι μια τρομερή πρόκληση. Προϋποθέτει όχι μόνο να γνωρίζουμε πώς θέλουμε να είμαστε στο μέλλον, αλλά και να συμφωνούμε μεταξύ μας σε αυτό το σημείο. Μέχρι σήμερα, υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις που βεβαιώνουν ότι η ανθρωπότητα είναι ικανή να αναλάβει την ευθύνη για το δικό της πεπρωμένο και να το σχεδιάσει (to design it). Ωστόσο, αυτό δεν μπορεί να αποφευχθεί. Αν συνεχίσουμε να σχεδιάζουμε τα εργαλεία μας ξεκινώντας μόνο από οικονομικές και οικολογικές θεωρήσεις, και αν συνεχίσουμε να αγνοούμε τις ανθρωπολογικές θεωρήσεις, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο πολιτισμός θα μας πνίξει· τα εργαλεία θα αντεπιτεθούν και θα μας μετατρέψουν σε άμορφο ζελέ. Κι αυτό επειδή τα εργαλεία γίνονται όλο και πιο έξυπνα, και επομένως και πιο ισχυρά από εμάς. Ο μόνος τρόπος να περιορίσουμε τα εργαλεία είναι να τα σχεδιάσουμε για την ανθρωπολογική τους λειτουργία. Πρέπει να αποφασίσουμε πώς θέλουμε να είμαστε, και να συμφωνήσουμε μεταξύ μας, αλλιώς ο ανθρώπινος πολιτισμός θα φτάσει στο τέλος του. Είτε η ιστορία θα γίνει μια εκούσια διαδικασία, είτε δεν θα υπάρξει πια ιστορία στο μέλλον.
Αυτή είναι μια θεμελιώδης διαπίστωση. Αλλά η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε είναι εντελώς νέα. Τα εργαλεία μας αρχίζουν να αντεπιτίθενται με έναν τρόπο που δεν μπορούμε πλέον να ανεχτούμε αν θέλουμε να επιβιώσουμε ως ανθρώπινα όντα - και δεν μιλάω μόνο για εργαλεία που έχουν σχεδιαστεί για να καταστρέφουν τους ανθρώπους (όπως τα ατομικά όπλα), αλλά και για εκείνα που έχουν σχεδιαστεί για να εξυπηρετούν τους ανθρώπους (όπως οι υπολογιστές). Το να το λέμε αυτό σημαίνει ότι είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον. Οι άνθρωποι ανέκαθεν αντιστέκονταν στις προκλήσεις που θα μπορούσαν να απειλήσουν την ύπαρξή τους. Θα μπορούσαν να αναγκαστούν να το κάνουν για άλλη μια φορά και έτσι, για πρώτη φορά στην ιστορία, να διαμορφώσουν το πεπρωμένο τους, σχεδιάζοντας έναν πολιτισμό που θα αντεπιτεθεί με τη μορφή μιας ανθρώπινης ύπαρξης με πλουσιότερο νόημα.
Ο Βιλέμ Φλούσερ (Vilém Flusser, Πράγα, 12 Μαΐου 1920 – 27 Νοεμβρίου 1991) ήταν φιλόσοφος, θεωρητικός της επικοινωνίας και κριτικός της τέχνης και της τεχνολογίας. Γεννήθηκε στην Πράγα και το 1939 μετανάστευσε στο Σάο Πάολο όπου εργάστηκε ως δημοσιογράφος και καθηγητής φιλοσοφίας. Ο Φλούσερ έχασε όλη την οικογένειά του σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του πολέμου. Στη δεκαετία του 1970 επέστρεψε στην Ευρώπη. Πέθανε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα ενώ επισκεπτόταν τη γενέτειρά του για πρώτη φορά μετά τον πόλεμο. [Wikipedia]
