Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΖΗΤΗΣΗ για τις σπάνιες γαίες έχει αυξηθεί με ραγδαίους ρυθμούς τα τελευταία χρόνια και συνεχίζει την ανοδική της πορεία, ενώ εντείνονται οι έρευνες για αναζήτηση νέων αξιοποιήσιμων κοιτασμάτων που θα συμβάλουν στην απεξάρτηση της Δύσης από την Κίνα, η οποία έχει σήμερα τη μεγαλύτερη παραγωγή διεθνώς. Η δημόσια εκδήλωση ενδιαφέροντος του Ντόναλντ Τραμπ για τις σπάνιες γαίες της Ουκρανίας και της Γροιλανδίας, στο πλαίσιο της συναλλακτικής πολιτικής που ακολουθεί, ανέδειξε τη γεωπολιτική αξία που έχουν αποκτήσει.
Οι σπάνιες γαίες (Rare Earth Elements) είναι απαραίτητες για την παραγωγή προϊόντων υψηλής τεχνολογίας και την πράσινη μετάβαση και αυτός είναι ο λόγος που τις κάνει τόσο πολύτιμες και περιζήτητες. Υπάρχουν 17 στοιχεία σπανίων γαιών τα οποία βρίσκονται στον φλοιό της γης. Στην πραγματικότητα δεν είναι ιδιαίτερα σπάνιες, αλλά σπάνια εντοπίζονται σε τόσο μεγάλες ποσότητες ώστε να είναι οικονομικά συμφέρουσα η εξόρυξή τους.
Κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές, ηλεκτρικά οχήματα, καταλύτες, μπαταρίες, ανεμογεννήτριες, ηλιακά πάνελ, ιατρικά τεχνολογικά μηχανήματα, αμυντικές εφαρμογές και διαστημικοί δορυφόροι, όλα χρειάζονται τις σπάνιες γαίες, οι οποίες αποτελούν βασικό παράγοντα και για την ενεργειακή μετάβαση, καθώς είναι κρίσιμες πρώτες ύλες για προϊόντα τεχνολογίας χαμηλών εκπομπών άνθρακα.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ακόμα και η Κίνα, που ελέγχει την παγκόσμια παραγωγή των σπανίων γαιών, προσπαθεί να αποκτήσει πρόσβαση στα κοιτάσματα και άλλων χωρών, όπως δοκίμασε να κάνει στη Γροιλανδία, ενώ έχει ενδιαφερθεί στο παρελθόν για πιθανά κοιτάσματα ακόμα και στην Ελλάδα.
Η Ε.Ε. και οι ΗΠΑ, που είναι ακόμα σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένες από την εισαγωγή σπανίων γαιών από την Κίνα, η οποία εκτιμάται ότι ελέγχει σχεδόν το 90% της παγκόσμιας παραγωγής, σπεύδουν τώρα να απεξαρτηθούν από αυτήν, αναζητώντας νέες πηγές, μετά και την πρόσφατη απαγόρευση της εξαγωγής υλικών υψηλής τεχνολογίας στις ΗΠΑ από τις κινεζικές αρχές, ως απάντηση στους περιορισμούς που έβαλε πρώτη η Ουάσινγκτον στις εξαγωγές ημιαγωγών.
Οι ΗΠΑ διαθέτουν κι αυτές σπάνιες γαίες στα εδάφη τους, αλλά η συνήθως χαμηλή συγκέντρωσή τους καθιστά την εξόρυξη κοστοβόρα, κάτι που η Κίνα, λόγω του χαμηλού κόστους εργασίας, δεν υπολογίζει και γι’ αυτό διαθέτει μεγαλύτερη ευχέρεια στην εκμετάλλευσή τους. Επίσης στην Κίνα υπάρχουν λιγότερες αντιδράσεις για τους περιβαλλοντικούς κινδύνους των εξορύξεων, ενώ στη Δύση αυτοί αποτελούν σοβαρό εμπόδιο, αφού μαζί με τις σπάνιες γαίες συνεξορύσσονται ουράνιο και θόριο.
Είναι αξιοσημείωτο, πάντως, ότι ακόμα και η Κίνα, που ελέγχει την παγκόσμια παραγωγή των σπανίων γαιών, προσπαθεί να αποκτήσει πρόσβαση στα κοιτάσματα και άλλων χωρών, όπως δοκίμασε να κάνει στη Γροιλανδία, ενώ έχει ενδιαφερθεί στο παρελθόν για πιθανά κοιτάσματα ακόμα και στην Ελλάδα.
Η Ουκρανία, η Γροιλανδία και ο Τραμπ
Η αυξημένη ζήτηση για σπάνιες γαίες και η εξάρτηση από την Κίνα έστρεψαν την προσοχή στα πλούσια υπεδάφη της Ουκρανίας και της Γροιλανδίας.
Πριν από λίγες μέρες ο Ντόναλντ Τραμπ είπε ωμά ότι οι Ουκρανοί θα διασφαλίσουν τη βοήθεια που τους δίνουν οι ΗΠΑ με τις σπάνιες γαίες τους και άλλα πράγματα. «Θέλουμε μια εγγύηση. Τους δίνουμε χρήματα χέρι με χέρι», δήλωσε. Δεν είναι γνωστό πόσο αξιοποιήσιμα είναι τα κοιτάσματα σπανίων γαιών της Ουκρανίας, αλλά διαθέτει σημαντικά αποθέματα κρίσιμων ορυκτών όπως το λίθιο, που είναι επίσης πολύτιμο.
Η ανατολική Ουκρανία διαθέτει, σύμφωνα με δημοσιεύματα, μεγάλα κοιτάσματα λιθίου, ιδιαίτερα στις περιοχές του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ, τα οποία θα μπορούσαν να την καταστήσουν ως μια από τις μεγαλύτερες πηγές λιθίου στην Ευρώπη. Ο έλεγχος ενός από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα λιθίου, όμως, έχει περάσει στις ρωσικές δυνάμεις μετά την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία.
Εκτός από τον Τραμπ, ενδιαφέρον για τον ορυκτό πλούτο της Ουκρανίας έχει δείξει και η Ε.Ε., η οποία έσπευσε πρώτη να υπογράψει μνημόνιο συνεννόησης με την κυβέρνηση της Γροιλανδίας τον Νοέμβριο του 2023, προκειμένου να έχει πρόσβαση στις σπάνιες γαίες και τα κρίσιμα υλικά της.
Ukraine’s deposits of lithium could be among the spoils of victory that Russia is after. | DW News
Η Γροιλανδία, για την οποία ο Τραμπ επίσης ενδιαφέρεται, διαθέτει σημαντικά κοιτάσματα σπανίων γαιών, τα οποία ωστόσο μέχρι τώρα δεν έχει αξιοποιήσει ιδιαιτέρως. «Εννοείται ότι δεν πρόκειται για ξαφνικό ή όψιμο ενδιαφέρον, αυτό για την Γροιλανδία», γράφει ο Πέτρος Τζεφέρης, διευθυντής στο τμήμα Ορυκτών Πρώτων Υλών του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, σε άρθρο του στην ιστοσελίδα oryktosploutos.net.
«Και δεν είναι μόνο η γεωστρατηγική θέση και οι ναυτιλιακές διαδρομές της Αρκτικής που κέντρισαν το ενδιαφέρον του Προέδρου Τραμπ και των λομπιστών συμβούλων του, που ζήτησε να αγοράσει το νησί το 2019 και ξανά το 2024 και συνεχίζει τώρα με την έντονη ρητορική περί “απαλλοτρίωσης” ακόμη και με στρατιωτικά μέσα. Η προσπάθεια των ΗΠΑ να οικειοποιηθούν τη στρατηγική και γεωπολιτική σημασία της Γροιλανδίας εμφανίστηκε ήδη από τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Δανίας, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες αύξησαν την παρουσία τους στη Γροιλανδία για να αποτρέψουν τον έλεγχό της από τον εχθρό, ιδρύοντας στρατιωτικές βάσεις το 1941».
Όπως αναφέρει ο κ. Τζεφέρης, «η Γροιλανδία είναι προικισμένη με τεράστια αναξιοποίητα αποθέματα ορυκτών σπανίων γαιών και υδρογονανθράκων κι ακόμη πολλές από τις πρώτες ύλες της ενεργειακής μετάβασης (π.χ. γραφίτης και λίθιο) που ως γνωστόν με το σημερινό status εξόρυξης και επεξεργασίας ΟΠΥ έχουν σχεδόν μονοπωληθεί από κράτη εχθρικά προς τα συμφέροντα των ΗΠΑ, με προεξάρχουσα την Κίνα».
Από το 2021 έχει εκδοθεί απαγόρευση εξερεύνησης κοιτασμάτων με συγκέντρωση ουρανίου μεγαλύτερη των 100 pp, η οποία «δημιουργεί προβλήματα στην εξόρυξη στοιχείων σπανίων γαιών, καθώς το ραδιενεργό ουράνιο βρίσκεται συνήθως (σχεδόν κατά κανόνα) μαζί με κοιτάσματα των σπανίων γαιών». Επισημαίνεται επίσης ότι η Critical Metals Corp ανέφερε σε ανακοίνωσή της πως η γεώτρηση στο έργο Tanbreez στη νότια Γροιλανδία «οδήγησε στην ανακάλυψη μιας από τις υψηλότερες συγκεντρώσεις γαλλίου στον κόσμο, αποδεικνύοντας περαιτέρω την αξία αυτού που είναι ήδη παγκοσμίου κλάσης περιουσιακό στοιχείο σπανίων γαιών».
Σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στο υπέδαφος της Γροιλανδίας βρίσκονται 25 από τα 34 ορυκτά, όπως ο γραφίτης και το λίθιο, που χαρακτηρίζονται ζωτικής σημασίας πρώτες ύλες. Όπως αναφέρει άρθρο του energeia.gr, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά πως τα αποθέματα σπανίων ορυκτών της Γροιλανδίας ανέρχονται σε 1,5 εκατ. τόνους και καταλαμβάνουν σχεδόν το 20% των διαθέσιμων αποθεμάτων και σχεδόν το 10% του συνόλου των παγκόσμιων πλουτοπαραγωγικών πόρων. Υπολογίζει επίσης πως τα αποθέματα αυτά είναι ικανά να καλύψουν το 25% της σημερινής παγκόσμιας ζήτησης σπανίων γαιών.
Υπάρχουν σπάνιες γαίες στην Ελλάδα;
Θέμα αξιοποίησης σπανίων γαιών στην Ελλάδα δεν υπάρχει, λέει στη LiFO ο Κώστας Λασκαρίδης, διευθυντής του τμήματος Ορυκτών Πόρων και Μεταλλευτικής, που ασχολείται με την έρευνα και την αξιολόγηση των ορυκτών πρώτων υλών, στην Ελληνική Αρχή Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (πρώην ΙΓΜΕ). Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις σπανίων γαιών, όπως αναφέρει, αλλά δεν είναι αξιοποιήσιμες, «πρώτον γιατί δεν ξέρουμε αν υπάρχουν αποθέματα και δεύτερον επειδή είναι σε τέτοιες περιοχές που δεν μπορεί να γίνει η εκμετάλλευση».
«Οι σπάνιες γαίες χωρίζονται σε βαριές και ελαφριές. Βαριές, οι οποίες έχουν και μεγαλύτερη αξία, δεν έχουμε. Υπάρχουν μόνο κάποιες ελαφριές, οι οποίες είναι σε περιοχές που αυτήν τη στιγμή αξιοποιούνται τουριστικά. Οπότε δεν μπορούμε να μιλάμε στην Ελλάδα για σπάνιες γαίες».
Οι σπάνιες γαίες, εξηγεί ο κ. Λασκαρίδης, ανήκουν στις 34 κρίσιμες πρώτες ύλες. «Είναι 17 στοιχεία που λέγονται σπάνιες γαίες, αλλά είναι στον κατάλογο με τις κρίσιμες πρώτες ύλες». Στην ερώτηση για τους περιβαλλοντικούς κινδύνους που έχει η εξόρυξή τους απαντά πως «πρέπει να εξετάζουμε τα υπέρ και τα κατά. Πολλά από τα σημερινά προϊόντα της τεχνολογίας δεν θα τα είχαμε χωρίς τις πρώτες ύλες. Όλοι θέλουμε να κάνουμε τα πάντα με ένα κινητό, αλλά για να γίνει αυτό το κινητό χρειάζονται 75 πρώτες ύλες, 17 εκ των οποίων είναι κρίσιμες».
Τον Ιούλιο του 2023, πάντως, ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας Θόδωρος Σκυλακάκης, προσερχόμενος στο άτυπο Συμβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος και Ενέργειας που είχε γίνει στην Ισπανία, δήλωσε ότι η Ελλάδα στηρίζει την πρωτοβουλία της Ε.Ε. για στρατηγική αυτονομία και μπορεί να συμβάλει με την εξόρυξη κρίσιμων πρώτων υλών και σπανίων γαιών που υπάρχουν στο υπέδαφός της. Η Ελληνική Αρχή Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών, ωστόσο, που είναι και ο σύμβουλος της πολιτείας σε θέματα έρευνας, θεωρεί πως για την ώρα δεν είναι αξιοποιήσιμα τα κοιτάσματα των σπανίων γαιών στην Ελλάδα.
Ο Σπύρος Τζίμας από τη Γενική Διεύθυνση Ορυκτών Πρώτων Υλών του υπουργείου Περιβάλλοντος αναφέρει στη LiFO πως η αξιοποίηση των κοιτασμάτων θέλει πολύ δαπανηρή έρευνα και πολύ χρόνο. «Στην Ελλάδα υπάρχουν κάποια, αλλά μέχρι να τα βγάλουμε στην επιφάνεια, θα χρειαζόταν να περάσουν 5-10 χρόνια». Στην ερώτηση αν υπάρχει περιβαλλοντική επιβάρυνση απαντάει θετικά και επισημαίνει ότι γι’ αυτό χρειάζεται να βρεθεί μια χρυσή τομή.
«Στη σημερινή εποχή υπάρχει η δυνατότητα να ληφθούν όλες οι πρόνοιες για να προβλεφθεί η περιβαλλοντική ρύπανση. Το θέμα είναι, θα θυσιαστεί το κόστος υπέρ του περιβάλλοντος ή θα πάμε στα τεράστια κέρδη και την αισχροκέρδεια; Αυτό είναι θέμα μηχανισμών ελέγχων. Το 2025 δεν μπορεί να λέμε ότι δεν υπάρχουν τεχνολογίες για να βγάλουν τα μέταλλα καθαρά, απλώς είναι θέμα κόστους. Αν πληρώσεις, μπορείς να έχεις καθαρό περιβάλλον».
καθηγητής Διεθνών Σχέσεων
Η προμήθεια των κρίσιμων πρώτων υλών και των σπανίων γαιών εξελίσσεται σε ζήτημα ιδιαίτερης γεωπολιτικής σημασίας. Ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων Σωτήρης Σέρμπος, μιλώντας στη LiFO πριν από λίγες μέρες, είχε πει: «Την επόμενη 20ετία θα δούμε εφαρμογές στο πεδίο της μάχης που πραγματικά θα αλλάξουν τελείως την οπτική μας για τα συμβατικά δεδομένα σχετικά με το πώς πολεμούσαν, πώς αναπτύσσονταν οι δυνάμεις, ειδικά οι χερσαίες, και όχι μόνο. Κι εκεί βλέπετε τι μεγάλος αγώνας θα γίνει για τις σπάνιες γαίες, για την υψηλή τεχνολογία, γιατί όλα αυτά θα βρουν εφαρμογή και στο πεδίο το στρατιωτικό και μάλιστα με λιγότερες απώλειες, μικρότερο ανθρώπινο κόστος. Χωρίς να παραβλέψουμε και την ηθική διάσταση, ορίστε ένα ενδιαφέρον θέμα γύρω από αυτόνομα συστήματα που θα μπορούν να επιφέρουν θανάσιμα χτυπήματα στον αντίπαλο».
Η έκθεση Ντράγκι υπογραμμίζει κι αυτή την ανάγκη της Ε.Ε. για την εξασφάλιση των κρίσιμων ορυκτών, προκειμένου να διασφαλιστεί η βιώσιμη ανάπτυξη και η ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης.
Είναι τα κοιτάσματα των σπανίων γαιών το νέο Ελντοράντο; Το βέβαιο είναι ότι ο έλεγχος των αποθεμάτων των σπανίων γαιών προκαλεί νέους ανταγωνισμούς μεταξύ των μεγάλων αλλά και των περιφερειακών δυνάμεων, ενώ η εξορυκτική μανία που τους συνοδεύει εγκυμονεί κινδύνους για το περιβάλλον, αν δεν θυσιαστούν τα μεγάλα κέρδη.
