Happy Birthday, Karl Marx.
You Were Right!
•
'Αρθρο του καθηγητή φιλοσοφίας Jason Barker
New York Times (30. 04. 2018)
•
Στις 5 Μαϊου 1818, στην πόλη της Τριρ, στο γερμανικό Νότο, στη γραφική αμπελουργική περιοχή της κοιλάδας του Μοζέλα, γεννήθηκε ο Καρλ Μαρξ. Την εποχή εκείνη, η Τριρ ήταν μόλις το ένα δέκατο του σημερινού της μεγέθους, με έναν πληθυσμό που απαριθμούσε γύρω στους 12.000 κατοίκους. Σύμφωνα με έναν από τους πρόσφατους βιογράφους του Μαρξ, του Γιούργκεν Νέφε, η Τριρ ανήκει σ' εκείνες τις πόλεις όπου "αν και όλοι δεν γνωρίζονται με όλους, πολλοί γνωρίζουν πολλά για πολλούς."
Παρόμοιοι επαρχιακοί περιορισμοί δεν ανταποκρίνονταν στον απεριόριστο διανοητικό ενθουσιασμό του Μαρξ. Λίγοι ήταν οι ριζοσπάστες στοχαστές των μεγάλων ευρωπαϊκών πρωτευουσών της εποχής του που δεν κατάφερε να συναντήσει ή που απέτυχε να νικήσει πάνω σε θεωρητικές βάσεις, συμπεριλαμβανομένων των σύγχρονών του Γουλιέλμου Γουέιτλινγκ, Μπρούνο Μπάουερ, Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, του γάλλου "αστού σοσιαλιστή", όπως ο Μαρξ και ο 'Ενγκελς τον αποκάλεσαν στο Κομμουνιστικό τους Μανιφέστο, και του ρώσου αναρχικού Μιχαήλ Μπακούνιν.
Το 1837, ο Μαρξ αρνήθηκε τη νομική καριέρα που ο πατέρας του, δικηγόρος ο ίδιος, του είχε προετοιμάσει, και απορροφήθηκε στην θεωρησιακή φιλοσοφία του ΓΒΦ Χέγκελ στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Θα μπορούσε να πει κανείς πως όλα ήταν αναμενόμενα από εκεί κι έπειτα. Η πρωσική κυβέρνηση, βαθιά συντηρητική, δεν ήταν ευνοϊκή απέναντι σε μια τέτοια επαναστατική σκέψη (η φιλοσοφία του Χέγκελ πρέσβευε ένα ορθολογικό φιλελεύθερο κράτος), με αποτέλεσμα να μπλοκαριστεί στις αρχές της επόμενης δεκαετίας η καριέρα του Μαρξ ως καθηγητής Πανεπιστημίου.
Αν υπήρχαν ποτέ πειστικά επιχειρήματα για τους κινδύνους της φιλοσοφίας, αυτά θα συνοψίζονταν σίγουρα στην ανακάλυψη του Χέγκελ από τον Μαρξ. Του Χέγκελ του οποίου η "γκροτέσκα και κρημνώδης μελωδία" στην αρχή τον απώθησε, αλλά μετά τον έκανε να χορεύει σαν τρελός στους δρόμους του Βερολίνου. 'Οπως εξομολογήθηκε ο Μαρξ στον πατέρα του σε μια επιστολή εξίσου παραληρηματική τον Νοέμβρη του 1837: "'Ηθελα να φιλήσω όλους όσους βρίσκονταν στη γωνιά του δρόμου."
Καθώς φτάνουμε στην επέτειο των 200 χρόνων από τη γέννηση του Μαρξ, ποια μαθήματα μπορούμε να αντλήσουμε από την επικίνδυνη και παθιασμένη φιλοσοφική κληρονομιά του; Ποια είναι ακριβώς η διαρκής συμβολή του Μαρξ;
Σήμερα, η κληρονομιά είναι ζωντανή και μάλιστα πολύ ζωντανή. Από την καμπή της χιλιετίας κι έπειτα, αναρίθμητα βιβλία κυκλοφόρησαν, από επιστημονικές εργασίες μέχρι και εκλαϊκευμένες βιογραφίες, εγκρίνοντας σε μεγάλο βαθμό την ανάγνωση του καπιταλισμού από τον Μαρξ και την αδιάκοπη συνάφειά της με την νεοφιλελεύθερη εποχή μας.
Το 2002, ο γάλλος φιλόσοφος Αλέν Μπαντιού δήλωσε σε συνέδριο που παρακολούθησα στο Λονδίνο ότι ο Μαρξ είχε γίνει ο φιλόσοφος της μεσαίας τάξης. Τι εννοούσε; Πιστεύω ότι εννοούσε πως η μορφωμένη φιλελεύθερη γνώμη δέχεται σήμερα λίγο-πολύ ομόφωνα ως σωστή τη βασική θέση του Μαρξ - σύμφωνα με την οποία ο καπιταλισμός αναπτύσσεται μέσα από μια βαθιά διχαστική ταξική πάλη στην οποία η μειοψηφία της κυρίαρχης τάξης οικειοποιείται ως κέρδος το πλεόνασμα εργασίας της πλειοψηφίας της εργαζόμενης τάξης. Ακόμη και φιλελεύθεροι οικονομολόγοι, όπως ο Νουριέλ Ρουμπίνι, θεωρούν προφητική την πεποίθηση του Μαρξ πως ο καπιταλισμός έχει μία έμφυτη τάση αυτοκαταστροφής.
Αλλά εδώ τελειώνει απότομα η ομοφωνία. Ενω οι περισσότεροι αποδέχονται τη διάγνωση του Μαρξ για τον καπιταλισμό, οι απόψεις πάνω στον τρόπο αντιμετώπισης της "άναρχης φύσης" του διίστανται απολύτως. Κι εδώ ακριβώς έγκειται η πρωτοτυπία και η μεγάλη σημασία του Μαρξ ως φιλοσόφος.
Ας είμαστε όμως εξαρχής ξεκάθαροι: ο Μαρξ δεν καταλήγει στον ορισμό καμιάς μαγικής συνταγής για την έξοδο από τις τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές αντιφάσεις που συνεπάγεται ο παγκόσμιος καπιταλισμός (σύμφωνα με την Oxfam, το 82% του παγκόσμιου πλούτου που δημιουργήθηκε το 2017 πήγε στο 1% πιο πλούσιο του κόσμου). Αυτό που ο Μαρξ πέτυχε, ωστόσο, μέσα από την αυτοτελή υλιστική του σκέψη, ήταν ότι τα κριτικά όπλα για την αμφισβήτηση της ιδεολογικής κυριαρχίας του καπιταλισμού ήταν το μόνο "παιχνίδι στην πόλη".
Στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ο Μαρξ και ο 'Ενγκελς έγραφαν: "Η αστική τάξη έχει στερήσει από το φωτοστέφανό του κάθε επάγγελμα που μέχρι τώρα αποτελούσε αντικείμενο εκτίμησης, θαυμασμού και ευλαβικού δέους. Έχει μετατρέψει τον ιατρό, το δικηγόρο, τον ιερέα, τον ποιητή και επιστήμονα σε έμμισθους υπαλλήλους της".
Ο Μαρξ ήταν πεπεισμένος πως με τον καπιταλισμό θα καταντούσαν λείψανα του παρελθόντος. Οι σημερινές πρόοδοι της τεχνικής νοημοσύνης στην ιατρική διάγνωση και τη χειρουργική επιβεβαιώνουν το επιχείρημα του Μανιφέστου σύμφωνα με το οποίο η τεχνολογία θα επιταχύνει πολύ τον "καταμερισμό της εργασίας" ή την αποειδίκευση αυτών των επαγγελμάτων.
Για να καταλάβουμε καλύτερα πως ο Μαρξ κέρδισε την διαρκή συνολική του απήχηση -μια απήχηση αναμφίβολα μεγαλύτερη και ευρύτερη από κάθε άλλον φιλόσοφο πριν ή μετά απ' αυτόν- μπορούμε να πάρουμε ως σημείο αφετηρίας τη σχέση του με τον Χέγκελ. Τι υπάρχει στο έργο του Χέγκελ που συνεπήρε τόσο πολύ τον Μαρξ; Όπως το είπε ο ίδιος στον πατέρα του, η πρώτη του επαφή με το "σύστημα" του Χέγκελ που οικοδομείται πάνω σε διαδοχικές στράτες αρνήσεων και αντιφάσεων, δεν τον έπεισε τελείως.
Ο Μαρξ διαπίστωσε πως οι ιδεαλισμοί του τέλους του 18ου αι. του Ιμμανουέλ Καντ και του Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε, που επηρέαζαν τόσο καθοριστικά την φιλοσοφική σκέψη στις αρχές του 19ου αι., έδιναν τον πρώτο λόγο στην ίδια την σκέψη -σε βαθμό που να μπορεί να συνάγεται η πραγματικότητα μέσα από μια πνευματική συλλογιστική. Ο Μαρξ όμως αρνήθηκε να υιοθετήσει αυτήν τους την πραγματικότητα. Με μια ειρωνική χεγκελιανή αντιστροφή, κατέληξε στο απόλυτως αντίθετο: είναι ο υλικός κόσμος που καθορίζει κάθε σκέψη. 'Οπως το έγραψε κι ο ίδιος σε μια επιστολή του: "Αν οι θεοί κατοικούσαν πριν πάνω από τη γη, τώρα έγιναν το κέντρο της".
Η ιδέα πως ο Θεός -ή οι θεοί- κατοικούσαν ανάμεσα στις μάζες, ή υπήρχαν εντός τους, δεν ήταν βέβαια κάτι το νέο στη φιλοσοφία. Η καινοτομία του Μαρξ ήταν να ξαναστήσει τον ιδεαλιστικό σεβασμό -όχι μόνο προς το Θεό αλλά και προς κάθε θεϊκή εξουσία- με το κεφάλι πάνω. Ενώ ο Χέγκελ είχε πάψει να υποστηρίζει ένα εκλογικευμένο φιλελεύθερο κράτος, ο Μαρξ θα προχωρούσε πιο πέρα: εφόσον οι θεοί δεν ήταν πια θεϊκοί, δεν υπήρχε πια ανάγκη για κράτος.
Η ιδέα της αταξικής και μη κρατικής κοινωνίας θα καθόριζε την ιδέα του κομμουνισμού του Μαρξ και του 'Ενγκελς, και φυσικά την επακόλουθη και ταραγμένη ιστορία (αρκούντως ειρωνική) των κομμουνιστικών "κρατών" που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια του 20 ου αι. Υπάρχουν πολλά που θα μπορούσαμε να μάθουμε από τις συμφορές τους, αλλά η φιλοσοφική τους συνάφεια παραμένει το λιγότερο αμφισβητήσιμη.
Ο καθοριστικός παράγοντας στην πνευματική κληρονομιά του Μαρξ στη σημερινή μας κοινωνία δεν είναι η "φιλοσοφία", αλλά η "κριτική, ή αλλιώς αυτό που περιέγραφε το 1843 ως την "ανελέητη κριτική όλων όσων υπάρχουν: ανελέητη με την διπλή έννοια του να μην φοβόμαστε τα αποτελέσματα που εισπράττουμε, αλλά ούτε και τις συγκρούσεις με τις καθιερωμένες εξουσίες". "Οι φιλόσοφοι απλά ερμήνευσαν τον κόσμο με διάφορους τρόπους, το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε", έγραφε το 1845.
Η φυλετική και σεξουαλική καταπίεση προστέθηκε στην δυναμική της ταξικής εκμετάλλευσης. Κινήματα κοινωνικής δικαιοσύνης όπως το Black Lives Matter και το #MeToo έχουν ένα σιωπηλό χρέος απέναντι στον Μαρξ, στο βαθμό που καταφέρονται κατά των "αιωνίων αληθειών" της εποχής μας. Παρόμοια κινήματα αναγνωρίζουν, όπως το έκανε και ο Μαρξ, πως οι ιδέες που καθορίζουν κάθε κοινωνία είναι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης και πως η ανατροπή αυτών των ιδεών είναι ουσιαστική για την πραγματική επαναστατική πρόοδο.
'Εχουμε συνηθίσει σ' αυτό το μάντρα που μας λέει πως πρέπει, για να πραγματοποιηθεί μία κοινωνική αλλαγή, να αλλάξουμε εμείς οι ίδιοι. 'Ομως η φωτισμένη ή εκλογικευμένη σκέψη δεν αρκεί, εφόσον οι κανόνες της σκέψης είναι ήδη διαστρεβλωμένοι από τις δομές των αρσενικών προνομίων και της κοινωνικής ιεραρχίας, ως και με τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε. Η αλλαγή αυτών των κανόνων συνεπάγεται την αλλαγή των ίδιων των θεμελίων της κοινωνίας.
Για να επικαλεστούμε τον Μαρξ, "καμιά κοινωνική δομή δεν εξαφανίζεται ποτέ προτού αναπτυχθούν όλες οι παραγωγικές δυνάμεις που μπορεί να χωρέσει, και νέες και ανώτερες παραγωγικές σχέσεις ποτέ δεν αντικαθιστούν τις παλιές προτού οι υλικοί όροι για την ύπαρξή τους ωριμάσουν μέσα στους κόλπους της παλιάς κοινωνίας."
Η μετάβαση προς μία νέα κοινωνία όπου οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, αντί για τις σχέσεις που διέπονται από το κεφάλαιο, θα καθορίζουν εν τέλει την αξία ενός ατόμου, είναι χωρίς αμφιβολία ένα καθήκον που έχουμε μπροστά μας. Ο Μαρξ, όπως το είπα, δεν προσφέρει μία οικουμενική φόρμουλα για την πραγματοποίηση μιας κοινωνικής αλλαγής. Προσφέρει όμως ένα ισχυρό τεστ πνευματικής εγρήγορσης για την αλλαγή αυτή. Πάνω σ' αυτήν τη βάση, θα συνεχίσουμε αναπόφευκτα να τον αναφέρουμε και να δοκιμάζουμε τις ιδέες του μέχρι να πραγματοποιηθεί τελικά ο τύπος της κοινωνίας για την οποία αγωνίστηκε, και την οποία όλο και περισσότεροι από μας επιθυμούμε.
Ο Jason Barker είναι καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Kyung Hee στη Νότια Κορέα και συγγραφέας του μυθιστορήματος Marx Returns.
Μτφ. Σ.Σ. από το γαλλικό σάιτ Histoire et Société
