Γιατί τόση αγωνία κάτω από τόση ομορφιά;

O Νίκος Καραθάνος για το «Βυσσινόκηπο» του Τσέχοφ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ 8.4.2015 | 13:35

8.4.2015 | 13:35

Ο Νίκος Καραθάνος έχει καταφέρει να δημιουργήσει μερικές από τις πιο καλές θεατρικές παραστάσεις των τελευταίων ετών. Ο «Συρανό», η «Γκόλφω», και το «Δεκαήμερο» έχουν σφραγίσει στη μνήμη του αθηναϊκού κοινού ένα συγκεκριμένο θεατρικό ιδίωμα που το χαρακτηρίζουν το πάθος, η αλήθεια, η συγκίνηση, οι ερμηνείες των ηθοποιών. Με έναν θίασο που δουλεύει μαζί του σταθερά καταφέρνει να δώσει πνοή σε κλασικά έργα. Σε λίγες μέρες ανεβάζει στη Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών τον «Βυσσινόκηπο» του Αντόν Τσέχοφ. Ανάμεσα σε πρόβες περπατήσαμε μαζί του στην Αθήνα και μιλήσαμε για τον Τσέχοφ και τα έργα του που πραγματεύονται επί σκηνής τη μελαγχολία, την πλήξη και τη ματαιότητα της ζωής μας. Κι αν έπρεπε να διαλέξει μια φράση του Τσέχοφ για να ανοίξουμε το θέμα μας ποια θα ήταν αυτή; Θα ήταν η φράση: «Μη βλέπετε παραστάσεις, τα μούτρα σας να βλέπετε καλύτερα, τα άχρωμα τα λόγια σας, την άχρηστη ζωή σας...»

Διδότου & Ζωοδόχου Πηγής, στο περίπτερο, 6 το απόγευμα.

Έχεις δει ποτέ σου αληθινό βυσσινόκηπο;

Έχω δει μία φορά. Έχω πάει μια φορά, στο Μαρόκο. Πήγαμε σε κάτι χωριά παραδίπλα. Πάνω από ένα ποτάμι ήταν ένας κήπος. Δέντρα ανθισμένα, Φλεβάρης μήνας. Γύρω καλαμιές, ένα τίποτα, μια παράγκα. Ήταν η πρώτη φορά που σκέφτηκα τον Τσέχοφ. Λέω, τι είναι αυτό, τι βλέπω; Αν υπάρχει ευτυχία, είναι αυτό. Σαν μωρό παιδί ήμουνα κάτω από αυτά τα δέντρα και όταν πήρα στα χέρια μου τον Βυσσινόκηπο, αυτό αναρωτήθηκα: γιατί τόση αγωνία κάτω από τόση ομορφιά.

Τον «Βυσσινόκηπο» τον έχεις δει στο θέατρο;

Όχι. Γι' αυτό τον διάλεξα κιόλας.

Όταν τον διάβασες, τι είπες;

Διάλεξα τον Βυσσινόκηπο γιατί είναι κάτι που δεν ξέρω, κάτι που δεν έχω διδαχτεί, ούτε έχω κάνει, ούτε έχω παίξει. Μου αρέσει να κάνω αυτά που δεν ξέρω. Λόγω αυτής της εικόνας στο Μαρόκο το κάνω. Έβρισκα ένα κομμάτι του εαυτού μου, κάτι έκανε στην ψυχή μου. Το διάβασα πρώτη φορά, δεν κατάλαβα πολλά, το διάβασα δεύτερη, ούτε που κατάλαβα περισσότερα. Τι είναι αυτό; Για ποιον λόγο το κάνω; Κάποιες φρασούλες μού άρεσαν.

Δεν σου καρφώθηκε καμία φράση στο κεφάλι;

Διάβασα το εξής: «Προαισθάνομαι την ευτυχία, τη βλέπω κιόλας να 'ρχεται. Κι αν δε την ζήσουμε εμείς, τι πειράζει; Θα τη ζήσουν κάποιοι άλλοι». Και τότε είπα, «πάμε». Μόνο γι' αυτό. Και άρχισα να αναρωτιέμαι τι δουλειά έχουν όλοι αυτοί οι άνθρωποι μέσα στο έργο. Πολύς κόσμος. Γιατί το λέει «κωμωδία»; Τι έχουμε στο μυαλό μας για τον Τσέχοφ;

Τι έχουμε στο μυαλό μας για τον Τσέχοφ;

Ότι είναι ένας φοβερός άνθρωπος του θεάτρου, μέσα σε έναν ρεαλισμό, σε έναν νατουραλισμό, όπου υπάρχουν και ψυχές και υπάρχει και μια πλήξη πάρα πολύ μεγάλη. Ότι επί σκηνής πραγματεύεσαι τη μελαγχολία σου, την πλήξη σου, τη ματαιότητα της ζωής σου. Όλα αυτά τα πράγματα που είναι άχρηστα, εφηβικά και καταθλιπτικά. Και πολλές φορές έχουμε την εικόνα ότι αυτά βγαίνουν και στη ζωή μας. Επίσης, στο θέατρο τον Τσέχοφ τον έχουν φάει οι ηθοποιοί. Τον δάγκωσαν και τον κατάπιαν. Τον Τσέχοφ τον καταλαβαίνεις κάπου ανάμεσα στις γραμμές, στο συντακτικό. Μιλάμε εμείς εδώ και πάντα παίζει ένας άλλος –το κενό του αέρα, ο θεός, το φως, το τσιγάρο σου, το τζάμι δίπλα–, κάνοντας ένα άλλο συντακτικό που ο διπλανός σου βλέπει κι έτσι κάτι γίνεται.

Εσένα τι σε ενδιαφέρει να μεταφέρεις;

Θα σου πω τι δεν με ενδιαφέρει. Δεν με ενδιαφέρει, ειδικά αυτή την εποχή, να μεταφέρω την πλήξη. Κάθε άνθρωπος τη ζει τόσο δυνατά και ωραία, γιατί να πάει να τη δει; Ή, μάλλον, γιατί να μην τη ξαναγράψουμε; Γιατί να μη γράψουμε τη δική μας πλήξη; Γιατί να πούμε αυτού του ανθρώπου την πλήξη;

Αν σου έλεγα να βάλεις μια λέξη για το έργο, ποια θα έβαζες;

Έψαχνα, πριν τυπωθεί το κείμενο, να βρω κάτι να πω στους ηθοποιούς, στα παιδιά, να δώσω ένα σήμα. Ήταν το κείμενο στο φωτοτυπείο και παίρνω τον βοηθό μου, του λέω «Σταμάτα, σταμάτα, μην τα δέσεις. Βάλε μια λευκή σελίδα και γράψε δεξιά επάνω, με κενό: "Απαρηγόρητα"». Είμαστε απαρηγόρητοι. Γιατί το πιστεύω ότι ο άνθρωπος περνάει τη ζωή του λίγο απαρηγόρητα. Τίποτα, ποτέ δεν θα τον παρηγορήσει.

Δεν υπάρχει τίποτα να μας παρηγορήσει;

Ο θάνατος. Είναι η μόνη παρηγορία. Είπα, αυτός είναι ο αληθινός σου εαυτός. Βάλε τα κλάματα. Για ώρα. Έτσι. Βάλ' τα έτσι. Αυτό ήθελα να κάνω. Και αυτό το κάνω στην παράσταση. Στον κόσμο μπροστά. Μπροστά-μπροστά. Δεν ξέρω αν αυτό πετυχαίνει καθόλου, αλλά έτσι θέλω να γίνει. Γι' αυτό χρησιμοποιώ και προσωπικά μου πράγματα στην παράσταση.

Μάρκου Ευγενικού, 8 το βράδυ. Στο παγκάκι.

Το προσωπικό στοιχείο που βάζεις στις παραστάσεις δεν σε διαλύει;

Δεν γίνεται αλλιώς. Ένιωσα ότι έπρεπε να γίνω όσο πιο προσωπικός μπορούσα, να βάλω τον εαυτό μου εκεί μέσα, τα δικά μου μάτια στις λέξεις του. Να βρω τι νιώθει κάτω από τις λέξεις του. Να με ακουμπήσει, και ας είμαι ο μοναδικός στον κόσμο που το βλέπω έτσι. Όταν βάζω κάτι προσωπικό μου, ντρέπομαι υπερβολικά. Ενώ το μοιράζομαι με όλους, λέω ταυτοχρόνως «αυτό δεν σας αφορά». Θέλω να τους χτυπήσει κατάκαρδα, αυτός είναι ο στόχος. Δεν το καταλαβαίνω αλλιώς τι σημαίνει να κάνω ένα έργο, μια σκηνοθεσία. Δεν το πιάνω. Πολλές φορές, το ξεχνάω και λέω «Τι κάνω; Τι ακριβώς κάνω;».

Πάντα από το ίδιο σημείο ξεκινάς;

Πάντοτε μια πηγή έχω, κάτι, ένα κλαρί προσωπικό και μια λέξη. Αυτό και τίποτε άλλο. Αυτό κατάλαβα, αυτό προσπαθώ να κάνω. Πολλές φορές δυσκολεύτηκα στην αρχή, έλεγα όλα αυτά που λες εσύ πού χωράνε – άλλα λεν' τα έργα, άλλα λες εσύ. Εδώ δεν ήθελα να κάνω μια κλασική διανομή, ο τάδε.., μια κυρία, μια γυναίκα. Ήξερα την απώθησή μου. Έλεγα, δεν θέλω αυτό που ξέρω, να πω έτσι την ιστορία, δεν μου αρέσει αυτό το θέατρο. Διαλύω τα πρόσωπα. Δεν έχει σημασία η ηλικία, ούτε το φύλο. Κάνω μια διανομή που δεν είναι ενδεικτική, δεν θα την έκανε άλλος. Προσπαθώ να εμπνέομαι από τους ανθρώπους που έχω γύρω μου και αυτούς που θέλω να γνωρίσω, παρά από το έργο. Δεν ξέρω αν θέλω να γνωρίσω το έργο ή τον εαυτό μου και τους γύρω μου.

Τι θέλεις από τους γύρω σου;

Καταρχάς, ο Τσέχοφ σου δίνει μια δυνατότητα. Δεν είναι ρόλοι, είναι ψυχές. Δεν θέλω το φυσικό σώμα του ηθοποιού, θέλω τον δαίμονά του. Αυτό θέλω στη σκηνή πάνω. Δεν με νοιάζει να μοιάζεις με ηρωίδα του Τσέχοφ. Είναι δουλειά δαιμόνων αυτή, δεν είναι δουλειά ανθρώπων. Αλλιώς δεν τα βγάζεις πέρα. Γιατί αν με αυτά που σου λέει κάθε ήρωας, σου 'ρχεται να λυγίσεις, να πέσεις κάτω, σαν άνθρωπος είναι αδύνατον να τα φέρεις βόλτα. Δεν θέλω να κρυφτούμε ρεαλιστικά γύρω από το τραπεζάκι, το καναπεδάκι και το σεμέν και να πούμε ότι κάνουμε θέατρο επειδή είναι τόσο δυνατό το έργο και αυτό φτάνει. Δεν θέλω. Δεν τον καταλαβαίνω τον ρεαλισμό στον Τσέχοφ. Αν έφτιαχνα μια σκηνή ρεαλιστική, με 1.000 δέντρα, θα βυθιζόμουνα εκεί. Δεν θα 'κανα βήμα πιο πέρα. Δεν θα 'λεγα λέξη.

Ακαδημίας & Ασκληπιού, 11 το βράδυ. Στάση λεωφορείου. Η αφίσα της παράστασης.

Το ποντίκι στην αφίσα τι σημαίνει; Και γιατί είναι γκαστρωμένο;

Είναι γκαστρωμένο γιατί έχουμε δυο εγκύους στον θίασο. Η Γαλήνη (Χατζηπασχάλη) είναι επτά μηνών και η Έμιλυ (Κολιανδρή) 8. Και τα δίνουν όλα. Ο Μίκι είναι από μια εικόνα που είχα δει μικρός όταν ήμουνα επτά-οκτώ χρονών. Είχε ριγμένο πάνω του ένα κουβερτάκι και πήγαινε σε ένα φως. Είπα τότε αυτό θέλω να κάνω στη ζωή μου, να πηγαίνω στο φως. Αυτό καταλαβαίνω και αυτό είμαι. Τίποτε άλλο. Μου είχε μείνει αυτή η εικόνα και ήθελα να τη βάλω σε αυτό το έργο. Μια εφιαλτική μοναξιά, θριαμβευτική και παιχνιδιάρα. Και μυστική και φωτεινή και κοντή. Κάτι απαρηγόρητο. Τίποτα θεωρητικό, κάτι πολύ πρακτικό και ψυχικό, που φαίνεται με το «καλημέρα».

Και στον θεατή τι λες;

Εμείς είμαστε ο βυσσινόκηπος και η ζωή σας. Όλα τα όνειρά μας. Και μια πορεία θανάτου που είναι μια πορεία σαρωτική, προς ένα φως. Στο τέλος φεύγουν σαν χαρούμενοι στο έργο. Βάζω τα κλάματα μερικές φορές την ώρα της πρόβας, σε άσχετα σημεία, με κάτι που λένε, ενώ ξέρω το τέλος.

Πιστεύεις;

Πιστεύω ότι κάπου υπάρχει ένα τέτοιο φως, σαν του Μίκι, μια τέτοια ελπίδα. Αν δεν το δω εγώ, όπως λέει ο Τσέχοφ, θα το δουν οι άλλοι. Όπως στη θάλασσα, το καλοκαίρι, που βλέπεις να υπάρχει ένα φωτάκι μακριά. Κάτι υπάρχει, κάπου. Σαν να υπάρχει μια λαμπάδα αναμμένη και όταν ήμασταν πιο μικροί, ήμασταν πιο κοντά της, κάτι τέτοιο. Και γιατί τη ζωή την αντιλαμβανόμαστε, όταν μεγαλώνουμε, περισσότερο σαν σκιά της ζωής που δεν ζήσαμε παρά σαν αληθινή ζωή. Και ελπίζουμε ότι μετά τον θάνατο κάπου θα υπάρχει, για να βρεθούμε ξανά μέσα στην αγκαλιά της.

Σίνα & Ακαδημίας. Μεσάνυχτα. Στο παρκάκι.

Όλη η ζωή σου είναι το θέατρο;

Περίπου. Μέσα μου.

Ευτυχής;

Ναι, πολλές φορές. Είμαι καλά. Και σε πρόβα, και μόνος μου, έχω αισθανθεί ευτυχισμένα πολλές φορές. Και τι καταλαβαίνω ως γεύση ευτυχίας; Όχι τα καλά λόγια, ούτε όταν πετυχαίνει κάτι. Αυτά είναι ανταμοιβές. Ευτυχής είσαι όταν αισθάνεσαι ίσα κι όμοια με όλα. Είσαι κι εσύ μια καρέκλα μαζί με τις άλλες καρέκλες στη ζωή. Αισθάνεσαι όπως όλοι όσοι ζουν εδώ δίπλα. Γιατί έλαμψε μέσα σου μια δημιουργία που ενώθηκε με όλους τους άλλους. Ακούμπησες μια λέξη που τη νιώσαμε όλοι μαζί. Καθάρισες, τελείωσε. Αυτό προσπαθώ να κάνω και τώρα.

Κάνουν μια κουβέντα στον «Βυσσινόκηπο» για τον περήφανο άνθρωπο. Ποιος είναι;

Εμείς όλοι γύρω, ο καμπόσος. Το λέει ο Τσέχοφ: «Κάνουμε τον καμπόσο ο ένας στον άλλο και η ζωή δίπλα μας περνάει». Η πραγματική περηφάνια είναι όταν ο άλλος πεινάει και λέει «ευχαριστώ πολύ, δεν θέλω», είναι μια γροθιά που σου σφίγγει τα σπλάχνα, σου λέει «κρατήσου». Τίποτε άλλο δεν είναι πραγματικά περήφανο. Το περήφανο είναι λύπη. Μικρός, θυμάμαι, έλεγα «γιατί δεν πάμε εκεί που μας καλέσανε;» και με χίλια ζόρια καταλάβαινα ότι δεν είχαμε ρούχα να φορέσουμε. Αυτό, τίποτε άλλο. Είναι στέρηση η περηφάνια και μια σιωπή. Όποιος το 'χει, του υποκλίνεσαι. Αυτές οι μαλακίες που κάνουμε στα μπαρ και μπαίνουμε πρώτοι, ποιος μας κοιτάει, είναι... Κι αν έχει νόημα να 'σαι περήφανος, είναι για το πόσο αντέχεις.

Αντέχει ο άνθρωπος τα πάντα;

Ναι. Ένα δεν αντέχεται στη ζωή, τα νιάτα, η άνοιξη, οι φουσκοδεντριές που παθαίναμε μικροί. Αντέχει, ας πούμε, να τα χάνει όλα και να δίνει την ίδια μέρα δεξίωση. Τη μέρα που χάνει το σπίτι του, όλα. Δεν συλλαμβάνονται αυτά τα πράγματα. Αυτοί είναι οι ήρωες του Τσέχοφ.

Θα μου πεις τι κατάλαβες για το έργο;

Είναι λάμψεις της ζωής που τις βάζει στο χαρτί ο Τσέχοφ και όποιον πιάσει. Και όταν τα πιάνεις, δεν τα καταλαβαίνεις. Δεν καταλαβαίνεις την πύκνωση των πραγμάτων. Μέσα σε δύο φράσεις τα λέει όλα, σαν να είναι απλά πράγματα. Για τη ζωή που τους πάει και τους φέρνει. Και όλα αυτά τα λέει «Βυσσινόκηπο». Δεν μας το κάνει πουθενά εύκολο. Περισσότερο διαισθητικά συλλαβίζω τις λέξεις του έργου και είμαι πολύ λυπημένος για την ανικανότητά μου και πολύ ενθουσιασμένος που το κάνω. Μου δημιουργεί ανημπόρια απίστευτη. Δεν ξέρεις ούτε πώς παίζεται, ούτε πώς είναι. Χάνεσαι μόλις πας να πεις «το βρήκα». Δεν έχω ξαναδεί συγγραφέα που να χάνεσαι τόσο μέσα του. Σχεδόν αδύνατον και να παιχτεί. Δεν κλείνεται σε βιβλίο το πώς να το παίξεις. Απλώς, κάπου αρχίζω να καταλαβαίνω ότι έκανε κάτι φοβερό. Έβαλε χίλια στρέμματα βυσσινιές. Όσο πάει το μάτι σου από ζωή. Ο Βυσσινόκηπος είναι ο ανθός της ανθρώπινης τραγωδίας.

Αν σε ρωτούσα τι θα δω στην παράσταση, τι θα μου έλεγες;

Δεν ξέρω.

Μήνυμα στον τηλεφωνητή μου. Τρεις τα ξημερώματα.

Νομίζω, αυτή είναι η τελευταία απάντηση: «Τον εαυτό σου θα δεις. Η ζωή μας είναι ανόητη. Αλλά είναι έτσι».

Ο «Βυσσινόκηπος» είναι ο ανθός της ανθρώπινης τραγωδίας
Στον Bυσσινόκηπο (το τελευταίο θεατρικό που έγραψε ο Τσέχοφ) μια Ρωσίδα αριστοκράτισσα επιστρέφει μαζί με την οικογένειά της στο οικογενειακό κτήμα λίγο πριν από την πώλησή του. Και ενώ βλέπουν το κτήμα να χάνεται, η οικογένεια και η αριστοκράτισσα δεν κάνουν τίποτα για να το σώσουν. Στο τέλος, το κτήμα πωλείται στον γιο ενός πρώην επιστάτη. H οικογένεια αποχωρεί, ακούγοντας τους ήχους των μηχανών που κόβουν τα δέντρα.

Νίκος Καραθάνος
«Βυσσινόκηπος» του Αντόν Τσέχοφ

Σκηνοθεσία - Διασκευή: Νίκος Καραθάνος
Σκηνικά και κοστούμια: Έλλη Παπαγεωργακοπούλου
Μουσική: Άγγελος Τριανταφύλλου
Κίνηση: Αμάλια Μπένετ
Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος
Απόδοση κειμένου: Μαρίσσα Τριανταφυλλίδου
Hair Design: Ντάνιελ Αθανασίου
Βοηθoί σκηνοθέτη: Πέτρος Γεωργοπάλης, Μαρίσσα Τριανταφυλλίδου
Βοηθοί σκηνογράφου: Ευαγγελία Θεριανού, Μυρτώ Λάμπρου, Δάφνη Ηλιοπούλου
Παίζουν: Θανάσης Αλευράς, Νίκος Καραθάνος, Λένα Κιτσοπούλου, Έμιλυ Κολιανδρή, Γιάννης Κότσιφας, Αναστασία Κονίδη, Χρήστος Λούλης,Γιώργος Μπινιάρης, Άγγελος Παπαδημητρίου, Δάφνη Πατακιά, Μιχάλης Σαράντης, Έλενα Τοπαλίδου, Άγγελος Τριανταφύλλου, Λυδία Φωτοπούλου, Γαλήνη Χατζηπασχάλη