ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΣ

Αντισυστημικές στάσεις και κίνδυνοι για τη δημοκρατία*

Αντισυστημικές στάσεις και κίνδυνοι για τη δημοκρατία* Facebook Twitter
Κάποιοι θεωρούν ότι υπάρχει ένας υπερβολικός φόβος. Ότι ούτε η άκρα δεξιά, ούτε η άκρα αριστερά, αλλά ούτε και το μεγαλύτερο μέρος των αντισυστημικών-αντικαθεστωτικών στάσεων αποτελούν εκφράσεις υπονομευτικές για τη δημοκρατία.
0

ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΙΑ ΠΟΙΚΙΛΙΑ αντισυστημικών εκφράσεων στις ημέρες μας. Μεταξύ αυτών διακρίνονται η ειδική και συγκεκριμένη αφενός και η ευρεία και αυστηρή αφετέρου. Η πρώτη έχει να κάνει με την εναντίωση σε πτυχές της αντιπροσωπευτικής, κοινοβουλευτικής προπάντων, μορφής του πολιτεύματος και η δεύτερη εκφράζει εναντίωση προς τη δημοκρατία, νοούμενη ως ένα εφαρμοσμένο σύστημα και μια μορφή οργάνωσης της πολιτείας και συγκρότησης της κρατικής εξουσίας.

Είναι χαρακτηριστικό των απατηλών αντιφάσεων του αντισυστημικού χώρου ότι οι εκφραστές του ομνύουν στο όνομα μιας εξιδανικευμένης και θολής ιδέας της δημοκρατίας, που δεν διαθέτει ένα εμπειρικό αποτύπωμα και δεν προσλαμβάνεται ως ένα εφαρμοσμένο σύστημα διακυβέρνησης. Επίσης, στο πλαίσιο αντισυστημικών εκφράσεων εξιδανικεύεται ο λαός, παρότι στο ευρύτερο αντισυστημικό οικοσύστημα κεντρική είναι η φιγούρα του αρχηγού, ο οποίος καθοδηγεί τον λαό, αποφασίζοντας εξ ονόματός του ακόμη και παρακάμπτοντας τη λαϊκή ετυμηγορία.

Στις ημέρες μας υπάρχει ένα πλήθος από πολιτικά κόμματα τα οποία συστήνονται ως «κόμματα εναντίον του κατεστημένου» (anti-establishment parties) και αυτοπροβάλλονται ως αμφισβητίες των καθιερωμένων κομμάτων που συγκροτούν την κομματική αρένα. Τα κόμματα εναντίον του κατεστημένου δεν είναι κατά κυριολεξία και αυστηρώς αντισυστημικά, υπό την έννοια ότι δεν επιδιώκουν να αντικαταστήσουν το δημοκρατικό πλαίσιο, αν και τάσσονται υπέρ της αλλαγής του τρόπου που λειτουργεί η δημοκρατία (προκρίνοντας π.χ. δημοψηφίσματα).

Η δημοκρατία δεν είναι άτρωτη, η ποιότητά της μπορεί να υποσκαφθεί, η ανοιχτότητά της και η συμπεριληπτικότητά της να υποχωρήσουν.

Τα κόμματα της άκρας δεξιάς αποτελούν τους χαρακτηριστικότερους –αλλά όχι και τους μοναδικούς– εκφραστές της αντισυστημικότητας. Εστιάζουμε σε αυτά καθώς εντυπωσιάζει –αρνητικά βεβαίως– το γεγονός ότι αναπτύσσονται ραγδαία εδώ και μερικές δεκαετίες: από τον πλούσιο ευρωπαϊκό Βορρά μέχρι τον προβληματικό ευρωπαϊκό Νότο στην καρδιά του δυτικού κόσμου και των εδραιωμένων δημοκρατιών αλλά και σε νέες δημοκρατίες χωρίς φιλελεύθερες παραδόσεις, η άκρα δεξιά εξελίσσεται στην πλέον γοργά αναπτυσσόμενη (με όρους εκλογικής αριθμητικής) κομματική οικογένεια. Μόνο στο διάστημα μεταξύ 2020 και 2023, στις δεκαεπτά εκλογικές αναμετρήσεις εκλογών πρώτης τάξης που έγιναν σε χώρες της Ε.Ε. τα κόμματα της άκρας δεξιάς αύξησαν τα ποσοστά τους στις δώδεκα από αυτές, ενώ σε εννέα συγκέντρωσαν διψήφια εκλογικά ποσοστά.

Ποιοι παράγοντες στρέφουν το εκλογικό σώμα στην υποστήριξη των κομμάτων της άκρας δεξιάς; Τι κάνει εκλογικά ελκυστικό ένα αρνητικό πολιτικό brand name σαν αυτό των κομμάτων της άκρας δεξιάς;

Τα τελευταία χρόνια, η άνοδος της άκρας δεξιάς συνδέθηκε προπάντων με την κρίση χρέους και την επιβολή πολιτικών λιτότητας στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου. Σε ό,τι αφορά τις χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά, η άνοδός της έχει να κάνει με τις εγχώριες αντιδράσεις στην υποστήριξη των ευρωπαϊκών πολιτικών που βρήκαν εφαρμογή μέσω του μηχανισμού οικονομικής βοήθειας. Παρότι η άκρα δεξιά ενισχύθηκε μέσα στη συγκυρία των παρατεταμένων κρίσεων (permacrises) που διανύουμε, στην πραγματικότητα οι αντισυστημικές εκφράσεις έχουν ένα βαθύτερο παρελθόν που μας πάει πίσω στη δεκαετία του 1970. Είναι οπωσδήποτε οι οικονομικές κρίσεις και η κρίση στην αγορά εργασίας που δημιουργούν εισοδηματικές απώλειες, μεγαλύτερες ανισότητες και εργασιακή ανασφάλεια, αλλά είναι και η παγκοσμιοποίηση και η μετανάστευση που ενισχύουν τις αντισυστημικές δυνάμεις.

Η εκλογική τους υποστήριξη δεν αποτελεί, ωστόσο, ένα άμεσο και αυτόματο αποτέλεσμα των κρίσεων αλλά έρχεται ως συνέπεια του γεγονότος ότι οι αντισυστημικές δυνάμεις εργαλειοποιούν τη συναισθηματική ευαλωτότητα όσων θίγονται από τις κρίσεις ή και μόνο φοβούνται τις μελλοντικές συνέπειες από αυτές. Οι αντισυστημικές δυνάμεις κερδίζουν από το γεγονός ότι, μεσούσης μιας κρίσης, κάποιος φταίει και η άκρα δεξιά, ο αντισυστημικός χώρος ευρύτερα, εστιάζει ιδιαίτερα στον μηχανισμό απόδοσης ευθυνών.

Επίσης, ο αντισυστημικός χώρος «παίζει» με τα αρνητικά συναισθήματα, ιδίως με τον θυμό και την οργή. Η οργή συνδέεται εντονότερα με την ψήφο υπέρ της ριζοσπαστικής αριστεράς, που κι αυτή τροφοδοτεί τον αντισυστημικό χώρο· ο θυμός τροφοδοτεί την άκρα δεξιά. Η αίσθηση χαμηλής προσωπικής αποτελεσματικότητας επίσης τροφοδοτεί την άκρα δεξιά, ενώ ο συνδυασμός υψηλής ατομικής αποτελεσματικότητας, αλλά χαμηλής εξωτερικής αποτελεσματικότητας τροφοδοτεί τη ριζοσπαστική αριστερά. Με άλλα λόγια, η αίσθηση ότι δεν μπορεί κάποιος να επηρεάσει τα πράγματα, ακόμη κι αν αισθάνεται ότι έχει τα φόντα να το κάνει, συμβάλλει στην εκδήλωση αντισυστημικής στάσης.

Κάποιοι θεωρούν ότι υπάρχει ένας υπερβολικός φόβος. Ότι ούτε η άκρα δεξιά, ούτε η άκρα αριστερά, αλλά ούτε και το μεγαλύτερο μέρος των αντισυστημικών-αντικαθεστωτικών στάσεων αποτελούν εκφράσεις υπονομευτικές για τη δημοκρατία. Ευτυχώς οι περισσότεροι δεν συμφωνούν με αυτόν τον εφησυχασμό. Η δημοκρατία δεν είναι άτρωτη, η ποιότητά της μπορεί να υποσκαφθεί, η ανοιχτότητά της και συμπεριληπτικότητά της να υποχωρήσουν. Επίσης, όσο ενισχύονται εκλογικά οι αντισυστημικές δυνάμεις τόσο υπάρχει ο πειρασμός της προσαρμοστικότητας των κατεστημένων και παραδοσιακών δυνάμεων στη ρητορική και στις θέσεις του αντισυστημικού χώρου. Η ελκυστικότητά τους μπορεί να αντιστραφεί με την εφαρμογή κατάλληλων πολιτικών, όπως εκείνες που θα φέρουν περισσότερη ανάπτυξη και δικαιότερο μοίρασμα των πόρων, που προωθούν την κοινωνική ένταξη και διευρύνουν την πολιτική εμπιστοσύνη. Το να ξανακερδίσει το πολιτικό σύστημα την εμπιστοσύνη των πολιτών αποτελεί το θεμέλιο για τον περιορισμό της επιρροής των αντισυστημικών δυνάμεων και τη θωράκιση της δημοκρατίας.

* Βασικά σημεία του κειμένου παρουσιάστηκαν στο πλαίσιο του Delphi Forum στο πάνελ Antisystemic Tendencies and Democracy (26/4/2023)

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Οπτική Γωνία
0

ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΣ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Αριστείδης Χατζής: «Ξεφυτρώνουν τα ακροδεξιά κόμματα σαν τα μανιτάρια»

Οπτική Γωνία / «Ξεφυτρώνουν τα ακροδεξιά κόμματα σαν τα μανιτάρια»

Ο Αριστείδης Χατζής, καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, μιλά στη LiFO για το εκλογικό αποτύπωμα της ακροδεξιάς στην Ελλάδα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Κασιδιάρης

Ρεπορτάζ / To εκλογικό μπλόκο και το κόλπο grosso Κασιδιάρη

Η άρον-άρον ψήφιση της δεύτερης νομοθετικής ρύθμισης για να βγει νοκ άουτ το «κόμμα Κασιδιάρη» στις επικείμενες εκλογές μετά την εμφάνιση του συνταξιούχου αντι-εισαγγελέα ως πιθανού επικεφαλής του συνδυασμού του έφερε νέες απρόβλεπτες εξελίξεις.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ο γρίφος της εξωτερικής πολιτικής της Κίνας και το ρίσκο του Σι

Διεθνή / Ο γρίφος της εξωτερικής πολιτικής της Κίνας και το ρίσκο του Σι Τζινπίνγκ

Η Κίνα επιδιώκει ταυτόχρονα τη μακροπρόθεσμη ανατροπή της διεθνούς τάξης και τη βραχυπρόθεσμη διατήρησή της. Ο Σι είναι πρόθυμος να ανεχθεί έναν κόσμο που φλέγεται, με την ελπίδα ότι η Κίνα δεν θα καεί.
LIFO NEWSROOM
«Η ζωή στην Ευρώπη εξαρτάται από τους ψηφοφόρους στη Βόρεια Καρολίνα και την Αριζόνα»

Διεθνή / «Η ζωή στην Ευρώπη εξαρτάται από τους ψηφοφόρους στη Βόρεια Καρολίνα και την Αριζόνα»

Ο παγκοσμίου φήμης ιστορικός Πίτερ Φράνκοπαν και ο επικεφαλής διπλωματικός ανταποκριτής και βετεράνος των «New York Times» Στίβεν Ερλάνγκερ σχολιάζουν τη σημερινή εκλογική μάχη στις ΗΠΑ και τη σημασία της για τον υπόλοιπο κόσμο.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Η αμερικάνικη μάχη, ο τραμπικός λαός και τα βαθιά διλήμματα

Οπτική Γωνία / Η αμερικανική μάχη, ο τραμπικός λαός και τα βαθιά διλήμματα

Τα διλήμματα που εμμένουν και θα έχουν καταλυτικό ρόλο είτε υπερισχύσει ο Τραμπ είτε η Χάρις αφορούν πια την ίδια τη συνθήκη της λεγόμενης «φιλελεύθερης δημοκρατίας» στην αμερικανική της εκδοχή.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Γιατί μια νίκη του Τραμπ θα είναι καταστροφική;

Οπτική Γωνία / Γιατί μια νίκη του Τραμπ θα είναι καταστροφική

Τα ρατσιστικά και σεξιστικά σχόλια, τα φαινόμενα αυτολογοκρισίας και το κλίμα που επικρατεί. Μιλά στη LiFO η Νένη Πανουργιά, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΕΞ Λευτέρης Αναγνώστου, ένας μεταφραστής

Λοξή Ματιά / Λευτέρης Αναγνώστου (1941-2024): Ένας ορατός και συγχρόνως αόρατος πνευματικός μεσολαβητής

Ο Λευτέρης Αναγνώστου, που έτυχε να πεθάνει την ίδια μέρα με τον Θανάση Βαλτινό, ήταν μεταφραστής δύσκολων και σημαντικών κειμένων από τη γερμανική και αυστριακή παράδοση.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Οι παράνομες πισίνες των Κυκλάδων και το λιγοστό νερό που έχει απομείνει

Ρεπορτάζ / Οι παράνομες πισίνες των Κυκλάδων και το λιγοστό νερό που έχει απομείνει

Οι πισίνες, παράταιρες με το κυκλαδικό τοπίο και αρκετές από αυτές παράνομες, προκαλούν πια αντιδράσεις στις τοπικές κοινωνίες, που τις βλέπουν να γεμίζουν ενώ η παρατεταμένη λειψυδρία φέρνει στις βρύσες τους βιομηχανικό, πανάκριβο νερό.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Ο Ζίζεκ στα 75: «Είναι ηλίθιο και ταπεινωτικό να είσαι γέρος»

Οπτική Γωνία / Ο Ζίζεκ στα 75: «Μην κοιτάς βαθιά μέσα σου, θα ανακαλύψεις μόνο σκατά»

«Είναι ηλίθιο και ταπεινωτικό να είσαι γέρος» δηλώνει σε συνέντευξή του στον Telegraph ο διάσημος Σλοβένος φιλόσοφος, ο οποίος πιστεύει επίσης ότι είμαστε πλέον πολύ κοντά σε ένα είδος «ήπιου φασισμού», όπως γράφει στο νέο βιβλίο του.
THE LIFO TEAM
Γιατί να μη λιντσάρουμε τους ανήλικους δράστες;

Explainer / Το ποινικό δίκαιο ανηλίκων και η δίψα του κοινού για λιντσάρισμα

Τις τελευταίες εβδομάδες, μετά την υπόθεση ξυλοδαρμού μιας ανήλικης στη Γλυφάδα, η συζήτηση για τη βία μεταξύ ανηλίκων έχει αναζωπυρωθεί, ενώ παράλληλα η κυβέρνηση εξήγγειλε κάποια μέτρα για την αντιμετώπιση του ζητήματος.
ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΛΙΑΚΑΚΟΥ
ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΑΜΑΡΑΣ

Βασιλική Σιούτη / Η Τουρκία απαιτεί, ο Σαμαράς πιέζει, η αντιπολίτευση κρατά χαμηλούς τόνους

Η κυβέρνηση επιθυμεί την εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, αλλά δέχεται πιέσεις από την Άγκυρα, η οποία εγείρει διαρκώς νέες αξιώσεις, και από τους πρώην πρωθυπουργούς Αντώνη Σαμαρά και Κώστα Καραμανλή, που εκφράζουν επιφυλάξεις. 
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Ηοw much is too much?

Οπτική Γωνία / Πόσες λεπτομέρειες αρκούν όταν μιλάμε για σεξουαλική κακοποίηση;

Πώς «καταναλώνουμε» τη σεξουαλική βία σε μια εποχή που ο οποιοσδήποτε μπορεί να μεταδώσει ζωντανά έναν βιασμό από ένα κινητό ή να τον κάνει upload στο youporn, και που το πορνό είναι παντού και πιο βίαιο από ποτέ;
ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΤΡΙΒΟΛΗ