Φαρούκ Ιμπραήμ
Ο θρύλος της αιγυπτιακής φωτογραφίας
Η καριέρα του Φαρούκ Ιμπραήμ ξεκίνησε όταν, στην ηλικία των 12 ετών, στάθηκε δίπλα σε ένα περίπτερο για να ζητήσει να του αναγνωριστεί μία δημοσιευμένη φωτογραφία του στην πρώτη σελίδα μιας εφημερίδας, σχετική με την τραγωδία της πυρκαγιάς του Καΐρου το 1952. Αργότερα, ο Ιμπραήμ βρέθηκε στο σκοτεινό θάλαμο της εφημερίδας El Masry όπου τον είχε βάλει τιμωρία η μητέρα του. Όταν είδε τις φωτογραφίες της Αιγύπτιας ηθοποιού Faten Hamama να κρέμονται εκεί, ερωτεύτηκε το μέσο και τη δουλειά - τελικά γνωρίσε από κοντά ως φωτογράφος μερικές από τις πιο διάσημες προσωπικότητες της Αιγύπτου, συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της Faten Hamama.
Εις ανάμνηση του Φαρούκ Ιμπραήμ, πρωτοπόρου της Αιγυπτιακής Φωτογραφίας
Amina Abdel-Halim
Egyptian Streets - 17 φεβρουαρίου 2023
Στο πλαίσιο της Εβδομάδας Φωτογραφίας του Καΐρου, ο Χώρος Τέχνης Access Art Space στο κέντρο του Καΐρου φιλοξένησε [ως τις 28 Φεβρουαρίου -σ.σ.] μία έκθεση με τίτλο Ο Θρύλος: Φαρούκ Ιμπραήμ. Σε επιμέλεια της εικαστικού Nadia Mounier, η έκθεση γιόρταζε την κληρονομιά του εμβληματικού φωτογράφου με ένα σύνολο 150 φωτογραφιών που επιλέχτηκαν από τον γιο του, τον Karim Farouk Ibrahim.
Στην είσοδο της γκαλερί, δύο αντικριστές εικόνες υποδέχονται τους επισκέπτες.
Η μία δείχνει τα μέλη του Συμβουλίου Επαναστατικής Διοίκησης του 1952, που ηγήθηκαν της εξέγερσης της Αιγύπτου κατά της μοναρχίας και για τη μετάβαση στη δημοκρατία. Η δεύτερη εικόνα, που τραβήχτηκε στην πλατεία Ταχρίρ τον Φεβρουάριο του 2011, δείχνει ένα μεσήλικο ζευγάρι να υψώνει μια σημαία σε μια περήφανη εορταστική χειρονομία για την πτώση της τριακονταετούς διακυβέρνησης του Μουμπάρακ.
Οι δύο εικόνες προειδοποιούν γρήγορα τους θεατές για την ιστορική αξία του αρχείου που εκτίθεται. Το έργο του Ιμπραήμ, που δραστηριοποιήθηκε από το 1952 έως τον θάνατό του το 2011, καλύπτει εξήντα χρόνια και δύο επαναστάσεις.
Ως εκ τούτου, παρέχει την ευκαιρία για έναν προβληματισμό σχετικά με τις ταραγμένες κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές αλλαγές που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των έξι δεκαετιών, καθώς και τη δύναμη του φωτορεπορτάζ να παρουσιάζει μια αφήγηση που έρχεται σε αντίθεση με τις κυρίαρχες ιστορικές αναφορές.
Αποαποικιοποίηση της αιγυπτιακής φωτογραφίας
Το έργο του Ιμπραήμ αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν εξετάζεται στο ιστορικό πλαίσιο της φωτογραφίας στην Αίγυπτο. Για αιώνες, οι μόνες εικόνες της Αιγύπτου που έβλεπε η Δύση ήταν ανατολίτικες απεικονίσεις της χώρας που φάνταζε ως ένα παράξενο και εξωτικό άλλο κόσμο.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, η φωτογραφία έγινε ένα μέσο καταγραφής και αρχειοθέτησης των απομειναριών του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού, αλλά και της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων. Παρ' όλα αυτά, οι εικόνες που απαθανάτισαν οι δυτικοί φωτογράφοι ήταν συχνά εξαιρετικά επιμελημένες, σκηνοθετημένα πορτρέτα προσκολλημένα στην εξωτική γοητεία της ανατολίτικης τέχνης.
Μόνο όταν οι ίδιοι οι Αιγύπτιοι άρχισαν να μπαίνουν πίσω από την κάμερα τον 20ό αιώνα, προέκυψαν πιο αληθινές αναφορές για τη χώρα. Ο Φαρούκ Ιμπραήμ ήταν πρωτοπόρος σε αυτό το θέμα, παρέχοντας ειλικρινείς αναπαραστάσεις των πολλών όψεων της Αιγύπτου - από τις ιστορίες των πλούσιων και ισχυρών μέχρι τις αφανείς ιστορίες των απλών ανθρώπων.
H πρώτη αίθουσα της έκθεσης είναι μια εισαγωγή στη ζωή και το έργο του Ιμπραήμ ως φωτορεπόρτερ στην εφημερίδα Akhbar Al Youm, όπου ξεκίνησε την καριέρα του ως έφηβος υπάλληλος γραφείου πριν εξελιχθεί σε έναν από τους πιο διάσημους φωτογράφους της Αιγύπτου.
Σελίδες της εφημερίδας με τις φωτογραφίες του κρέμονται πάνω από μια γυάλινη βιτρίνα γεμάτη με κειμήλια της καριέρας του: η συνδικαλιστική του κάρτα· δημοσιογραφικές άδειες για συνεδριάσεις του κοινοβουλίου, προεδρικές επισκέψεις και ταξίδια στις μακρινές γωνιές του κόσμου· επίσημες επιστολές και προσκλήσεις· ένα ρολό φιλμ που αποτυπώνει εικόνες από την υπογραφή των συμφωνιών του Καμπ Ντέιβιντ.
Δίπλα τους υπάρχει ένα πορτρέτο του καλλιτέχνη που πηδάει χαρούμενα, με το ένα χέρι στο πλευρό του και το άλλο υψωμένο στον ουρανό - σαν να καλωσορίζει τους επισκέπτες στο ταξίδι που ακολουθεί.
Ο Ιμπραήμ είναι διάσημος για τη συνεργασία του και με τους τρεις προέδρους που κυβέρνησαν όσο ζούσε, δηλαδή τον Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, τον Ανουάρ Ελ Σαντάτ και τον Χόσνι Μουμπάρακ. Στην έκθεση, τρεις αίθουσες παρουσιάζουν διάφορες πτυχές της ζωής κατά τη διάρκεια των αντίστοιχων διακυβερνήσεών τους.
Βλέπουμε τον Νάσερ να χαιρετά θαυμαστές σε μια δημόσια ομιλία, πλήθη να γιορτάζουν τη νίκη της Αιγύπτου στον πόλεμο του 1973, τον Σαντάτ να υπογράφει τις συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ και εικόνες του Χόσνι Μουμπάρακ μαζί με τον γιο του, Γκαμάλ. Επίσης, παρουσιάζονται φωτογραφίες της πολιτιστικής κίνησης κάθε εποχής: από την Ουμ Καλσούμ, τον Roshdy Abaza και τον Abdel-Halim Hafez, μέχρι τον Izzat Abo Ouf, τη και τον Amr Diab.
Η συλλογή αποτελεί ένα αρχείο των εξεγέρσεων, των γεγονότων και των ιστορικών προσωπικοτήτων που διαμόρφωσαν τη χώρα στο πέρασμα των δεκαετιών. Ωστόσο, εξίσου εξέχουσα θέση στο ρεπερτόριο της δουλειάς του Ιμπραήμ κατέχουν τα πλήθη των ανθρώπων των οποίων τα ονόματα η ιστορία δεν διατήρησε.
Η αίθουσα Νάσερ στεγάζει επίσης φωτογραφίες των καλλιτεχνών του Εθνικού Τσίρκου σε μία επίσκεψή τους στις φυλακές Tora το 1963, όπου παίζουν μπτοστά σε φρπυρούς και κρατούμενους, εργάτες που δουλεύουν σκληρά στα έργα κατασκευής του Υψηλού Φράγματος του Ασουάν και δύο άνδρες με κελεμπίες που αγοράζουν εισιτήρια για την ταινία Kandil Umm Hashem (Η λάμπα της Umm Hashem) του 1968.
Η αίθουσα Σαντάτ δείχνει τα πλήθη να αποχαιρετούν τον πρόεδρο πριν πάει να υπογράψει τις συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ, με τις εκφράσεις τους να κυμαίνονται από χαρά και λατρεία μέχρι απλή περιέργεια, ακόμη και φαινομενική δυσαρέσκεια - μία γκάμα των δημόσιων αντιδράσεων στην ιστορική συνθήκη ειρήνης.
Ο θάνατος της Ουμ Καλσούμ μετά από μάχη με την καρδιοπάθεια, μια στιγμή εθνικής θλίψης και τραγωδίας, δεν εξιστορείται μέσα από την εντυπωσιακή δημόσια κηδεία της, αλλά μέσα από την εικόνα δύο νοσοκόμων που κλαίνε έξω από το δωμάτιο του νοσοκομείου της.
Στο δωμάτιο του Μουμπάρακ, το χρώμα έχει εισχωρήσει στις περισσότερες φωτογραφίες. Οι φωτογραφίες του πρώην προέδρου αποτελούνται κυρίως από επίσημα πορτραίτα και συνεντεύξεις Τύπου που πραγματοποιούνται μπροστά σε τεράστιες αφίσες με την εικόνα του, αλλά σπάνια τον βλέπουμε να αλληλεπιδρά με το ευρύτερο κοινό. Οι εικόνες της ζωής των απλών πολιτών, εν τω μεταξύ, φαίνονται αποκομμένες από αυτά τα διάσημα περιβάλλοντα.
Περιλαμβάνονται επίσης εργαζόμενοι που διαβάζουν βιβλία στα μέσα μαζικής μεταφοράς, χασάπηδες που πωλούν κρέας στην Κορνίς του Νείλου, δύο ζευγάρια χέρια που κρατούν μάζες φτερωτών εντόμων κατά τη διάρκεια της ειβολής ακρίδων στην Αίγυπτο το 2004 και μια οικογένεια που στεγάζεται κάτω από μια σκηνή στο πεζοδρόμιο μετά τον σεισμό του 1992 - ενδιαφέρον είναι ότι είναι το μόνο γεγονός που αποδίδεται ασπρόμαυρα στην αίθουσα.
Με κάθε ιστορική καμπή, το έργο του Ibrahim παρέχει στους επισκέπτες τόσο την επίσημη καταγραφή όσο και την ιστορία εκείνων στους οποίους δεν δίνεται φωνή. Μέσα από αυτόν τον καταιγισμό προσώπων, μας υπενθυμίζεται ότι ενώ η ιστορία μπορεί να γράφεται από τους νικητές, χτίζεται επίσης στους ώμους των απλών πολιτών.
Απομυθοποίηση της δύναμης και της φήμης
Ένα βασικό και ευρέως αναγνωρισμένο χαρακτηριστικό του έργου του Ιμπραήμ είναι ο οικείος φακός μέσα από τον οποίο αποτύπωσε τα θέματά του. Ο αλησμόνητος φωτογράφος δεν έδωσε μόνο βάρος στους απλούς πολίτες, αλλά προσπάθησε επίσης να ρίξει ανθρώπινο φως σε εκείνους τους οποίους η πολιτιστική μνήμη ενίοτε αναγάγει σε θεϊκή υπόσταση.
Ένα παράδειγμα είναι η περιβόητη φωτογράφισή του που απεικονίζει μια μέρα από τη ζωή του Ανουάρ Ελ Σαντάτ. Οι εικόνες δείχνουν τον Σαντάτ να κάνει τις ίδιες πρωινές τελετουργίες που κάνουν οι περισσότεροι άνθρωποι: ξυρίζεται μπροστά στον καθρέφτη του μπάνιου με το εσώρουχό του, ξαπλώνει στο δωμάτιό του και διαβάζει την εφημερίδα.
Μετά τη δημοσιοποίησή τους, οι εικόνες προκάλεσαν εκτεταμένες επικρίσεις. Ο πρόεδρος, τον οποίο οι περισσότεροι πολίτες γνώριζαν μόνο μέσα από τις επίσημες φωτογραφίες, τις ομιλίες και τις δημόσιες εμφανίσεις του - όλες εξαιρετικά επιμελημένες - είχε επιλέξει να τον δουν όπως τον βλέπουν μόνο οι πιο κοντινοί του άνθρωποι. Σε πολλούς παρατηρητές, αυτό φαινόταν ανάρμοστο.
Στην έκθεση παρουσιάζονται δύο φωτογραφίες από τη σειρά. Η μία είναι ένα εξώφυλλο της Akhbar Al Hawadeth, που δείχνει τον Σαντάτ να ξυρίζεται μπροστά σε έναν καθρέφτη και φέρει τη λεζάντα "οι φωτογραφίες του Σαντάτ που απείλησαν τον βασιλιά της φωτογραφίας στην Αίγυπτο!" - μια αναφορά στην προαναφερθείσα διαμάχη.
Η δεύτερη φωτογραφία, που καταλαμβάνει το δεξιό μισό ενός κατά τα άλλα άδειου τοίχου, δείχνει τον Σαντάτ με μπουρνούζι, ξαπλωμένο στο πάτωμα με τα χέρια απλωμένα στο πλάι και τα πόδια να ακουμπούν πάνω σε έναν σωρό πετσέτες.
Και στις δύο φωτογραφίες, η αντανάκλαση του ίδιου του Ιμπραήμ φαίνεται στον καθρέφτη, μια ειλικρινής υπενθύμιση της διαμεσολαβημένης διαδικασίας της φωτογραφίας, αλλά και του ρόλου του ίδιου του Σαντάτ στη φωτογράφηση και σε αυτή την άτυπη αναπαράσταση.
Ο μεγαλύτερος γιος του φωτογράφου, ο Hesham Farouk Ibrahim, αφηγήθηκε σε συνέντευξή του στο κανάλι DMC ότι η σειρά γεννήθηκε όταν ο Ιμπραήμ παρακολούθησε μια συνέντευξη Τύπου κατά τη διάρκεια της οποίας μόνο ένας Αμερικανός φωτογράφος είχε την άδεια να περάσει τον κλοιό που χώριζε τον πρόεδρο από τους εκπροσώπους των μέσων ενημέρωσης.
Αφού έμαθε ότι ο ξένος δημοσιογράφος είχε στην πραγματικότητα προσληφθεί για τη δημιουργία ενός βιβλίου για τον Σαντάτ, ο Ιμπραήμ έγραψε μια μακροσκελή επιστολή ζητώντας από τον πρόεδρο να προσφέρει την ίδια ευκαιρία σε ένα από τα ντόπια ταλέντα της Αιγύπτου, κάτι που έγινε.
Αυτή η ιστορία είναι ενδεικτική των εμποδίων, τόσο φυσικών όσο και μεταφορικών, που υψώνονται μεταξύ της πολιτικής ή πολιτιστικής ελίτ και του αιγυπτιακού κοινού - τα οποία ο Ιμπραήμ προσπάθησε να αποδομήσει μέσω του τολμηρού αιτήματός του και του καλλιτεχνικού έργου που ακολούθησε.
Η ίδια απομυθοποιητική διαδικασία διαπερνά τις φωτογραφίες του Ιμπραήμ από τα πολιτιστικά είδωλα και διασημότητες, που γνώρισε τόσο μέσα από τη δουλειά του ως φωτορεπόρτερ όσο και από το σύντομο περασμά του στον κόσμο του κινηματογράφου ως ηθοποιός.
Στην τελευταία αίθουσα της έκθεσης, φωτογραφίες διασημοτήτων είναι καρφιτσωμένες σαν απλωμένα ρούχα σε τραχείς κίτρινους τοίχους, τονίζοντας την αντίθεση μεταξύ της υψηλού κοινωνικού κύρους θέσης των υποκειμένων και της ειλικρίνειας των πορτραίτων.
Οι επισκέπτες βλέπουν την Ουμ Καλσούμ, την ιέρεια του αραβικού τραγουδιού, να φρεσκάρεται μπροστά σε έναν καθρέφτη- μια νεαρή Sherihan να κάνει χορευτικές ασκήσεις στην αυγή της καριέρας της· το θρυλικό ζευγάρι Shouweikar και Fouad El Mohandes στο κρεβάτι· την εμβληματική Souad Hosny σε ένα κινηματογραφικό πλατό, με τα ρολά να συγκρατούν ακόμα τα μαλλιά της.
Η γκαλερί φιλοξενεί επίσης πολυάριθμες φωτογραφίες του Abdel-Halim Hafez, του φίλου μιας ολόκληρης ζωής, τον οποίο ο Ιμπραήμ απαθανάτισε σε πάρκα, σε ταξίδια στο εξωτερικό ή ξαπλωμένο σε έναν καναπέ στην άνεση του σπιτιού του, όλες πολύ ιδιαίτερες απεικονίσεις του θρυλικού καλλιτέχνη.
Μέσα από την οικεία καταγραφή της ζωής τους, ο φωτογράφος απομακρύνθηκε από την αιθέρια αίγλη των διασημοτήτων για να προσφέρει στους θεατές του ένα πορτρέτο θνητών ανδρών και γυναικών - ανέγγιχτων, με πολλούς τρόπους, αλλά και ευάλωτων, με πολλούς άλλους,
Οι φωτογραφίες παρουσιάζονται ανά δωδεκάδα, δίπλα-δίπλα, σαν κολάζ. Αν και ίσως οφείλεται απλώς σε χωροταξικούς περιορισμούς, αυτή η επιμελητική απόφαση εξυπηρετεί την παρουσίαση των εικόνων όχι ως μεμονωμένες ωδές στους καλλιτέχνες, αλλά μάλλον ως ένα μωσαϊκό της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Αιγύπτου.
Μιλώντας στην Akhbar Al Youm, όπου εργάζεται κι ο ίδιος ως φωτορεπόρτερ, ο Karim Farouk Ibrahim εξήγησε ότι η έκθεση είχε ως κύριο στόχο να μοιραστεί το έργο του πατέρα του με νέους φωτογράφους, προσφέροντάς τους την ευκαιρία να μάθουν και να αντλήσουν τεχνική και καλλιτεχνική έμπνευση από την κληρονομιά του.
Συνέχισε σημειώνοντας ότι, ενώ η επιμέλεια στόχευε στη δημιουργία μιας λογικής ροής μεταξύ των εικόνων που εκτίθενται, η έλλειψη γραπτών επεξηγήσεων ήταν επίσης ένα σκόπιμο χαρακτηριστικό της έκθεσης.
Καθώς αφήνονται να περιπλανηθούν στην γκαλερί με περιορισμένη καθοδήγηση, οι επισκέπτες είναι πράγματι ελεύθεροι να συνδέσουν τις τελείες της δεκαετούς καριέρας του Ιμπραήμ και, κατ' επέκταση, τις ιστορικές αποχρώσεις που διέπουν κάθε μία από τις φωτογραφίες που εκτίθενται.
Αυτό το εκτεταμένο αρχείο μιλάει για τη δύναμη του φωτορεπορτάζ ως μέσου διατήρησης και εξιστόρησης της ιστορίας σε όλες τις πιο αξιομνημόνευτες και φαινομενικά ασήμαντες πτυχές της. Οι φωτογραφίες δεν είναι μόνο μια υπενθύμιση των διαδοχικών κυμάτων που σάρωσαν και άλλαξαν την Αίγυπτο από τη δεκαετία του 1950, αλλά και των υπαίτιων αυτών - από τους πιο μεγαλειώδεις έως τους απόλυτα συνηθισμένους.
