ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ
Ίχνη παρουσίας
Έκθεση Ορειχάλκινων προσωπείων των αγωνιστών της Επανάστασης του 1821 στο Παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης στο Ναύπλιο
Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου
Παράρτημα Ναυπλίου - Διάρκεια: 5/04/2025 - 15/01/2026
Σιδηράς Μεραρχίας 23, Ναύπλιο
Η διαφύλαξη της μνήμης της Επανάστασης από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του ελληνικού κράτους αποτελεί κύριο μέλημα των πρωταγωνιστών της ελληνικής επανάστασης.
13 ορειχάλκινα προσωπεία των αγωνιστών του 1821, που ανήκουν στη Συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου παρουσιάζονται στην ενότητα Μνήμη του Αγώνα της μόνιμης συλλογής του παραρτήματος, με θέμα "Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία-1821".
Τα προσωπεία αυτά αντιγράφηκαν σε ορείχαλκο, την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα από τα γύψινα εκμαγεία των αγωνιστών, τα οποία δωρήθηκαν στην Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία Ελλάδος, το 1886 από το Σχολείον των Τεχνών.
Η έγνοια της διαιώνισης της ανθρώπινης ύπαρξης και εικόνας των ιστορικών προσώπων της ελληνικής ανεξαρτησίας, μαζί με την ιστορία τους και τη μορφή τους αποτελούν μνημονικό τόπο του αγώνα του 1821 και θεωρούνται πολύτιμα στοιχεία ιστορικής μνήμης.
Επιμέλεια έκθεσης: Λαμπρινή Καρακούρτη-Ορφανοπούλου
Μουσειογραφική μελέτη και γραφιστική επιμέλεια της έκθεσης: Ηλίας Παπαγεωργίου, Φοίβος Παπαγεωργίου, Παντελής Φελέρης - CODEX MUSEUM
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ
ΙΧΝΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ
Η διαφύλαξη της μνήμης της Επανάστασης, από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του ελληνικού κράτους, αποτελεί κύριο μέλημα των πρωταγωνιστών του «Ιερού Αγώνος», ανταποκρινόμενο στην έγνοια της διαιώνισης της ανθρώπινης ύπαρξης και εικόνας.
Το Σχολείο των Τεχνών, από την αρχή της λειτουργίας του το 1837, ενδιαφέρθηκε για την αποτύπωση των γύψινων προσωπείων των αγωνιστών της Επανάστασης του 1821 αφενός για τη διάσωση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών τους και αφετέρου για να αποτελέσουν παρακαταθήκη στους καλλιτέχνες, προκειμένου να φιλοτεχνήσουν τις προσωπογραφίες-προτομές τους.
Τα γύψινα εκμαγεία ανήκουν στη συλλογή των γλυπτών του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, τα οποία δωρήθηκαν στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος το 1886 από το Σχολείον των Τεχνών ή Πολυτεχνείον και από οικογένειες των ιστορικών προσωπικοτήτων της εποχής.
Τα προσωπεία αυτά χυτεύτηκαν σε ορείχαλκο από τους γλύπτες Ανδριάνα Βερβέτη και Κωνσταντίνο Δικέφαλο, στο Χυτήριο του Κερλή, διδασκάλου του εργαστηρίου Χαλκοχυτικής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα.
Έμφορτα σε συμβολισμούς, τα ιστορικά προσωπεία αποτελούν μνημονικό τόπο της αγώνα του 1821, δηλώνοντας την ταυτότητα της ανθρώπινης ύπαρξης των αγωνιστών και παράλληλα σηματοδοτώντας τη σχέση τους με την τέχνη της γλυπτικής, και υπενθυμίζοντάς τα λόγια του Αρκάδιου από το διάλογο "Αρκάδιος ή περί γλυπτικής" του Cesare Brandi: "…Εγώ δεν είμαι κριτικός, δεν μπορώ να εξηγήσω πως είναι δυνατόν το εκμαγείο ενός ανθρώπινου σώματος να προσλαμβάνει την αξία ενός γλυπτού. Ένα πράγμα ξέρω: πως κάθε φορά που τα έβλεπα, ένιωθα πως βρισκόμουν μπροστά σε γλυπτά.[…]Η ίδια η ζωή μας κοίταζε από το βασίλειο του θανάτου κι εμείς τη βλέπαμε να μας κοιτάζει".
Ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου, Διευθυντής του Σχολείου των Τεχνών (1844-1862)
Η αποτύπωση των γύψινων εκμαγείων πραγματοποιήθηκε από σπουδαστές του Σχολείου των Τεχνών -υπό τη Διεύθυνση του Λύσανδρου Καυταντζόγλου (1844-1862)- με καταξιωμένους Έλληνες και Ευρωπαίους καθηγητές της πλαστικής, της γλυπτικής και της γυψογραφίας. Μεταξύ αυτών ο διδάσκαλος της πλαστικής Μιχαήλ Γεωργιάδης, ο καθηγητής ζωγραφικής και γυψογραφίας Γεώργιος Μαργαρίτης, ο Βαυαρός γλύπτης Χριστιανός Ζίγκελ, ο εισηγητής της νεκρικής προτομής στην Ελλάδα, Γεώργιος Φυτάλης, ο καθηγητής της γλυπτικής Λεωνίδας Δρόσης και ο καθηγητής πλαστικής Δημήτριος Κόσσος. Τα γύψινα αυτά προσωπεία παρουσιάστηκαν στην "Έκθεση Μνημείων του Ιερού Αγώνος", που εγκαινιάσθηκε την 25η Μαρτίου 1884 στις αίθουσες του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
ΤΟ ΑΠΕΙΚΑΣΜΑ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ
Νεκρικά προσωπεία βρέθηκαν σε τάφους καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας και σ’ όλους τους πολιτισμούς. Στην Αρχαία Αίγυπτο, την 2η χιλιετία π.Χ., επάνω στο πρόσωπο του νεκρού ήταν τοποθετημένο ένα προσωπείο που αναπαριστούσε χαρακτηριστικά του νεκρού, εξυπηρετώντας τις δοξασίες περί μεταθανάτιας ζωής.
Αντίστοιχα νεκρικά προσωπεία συναντάμε κατά τις περιόδους του Μυκηναϊκού Πολιτισμού, σε μυκηναϊκούς τάφους, όπως η χρυσή προσωπίδα "του Αγαμέμνονα", με γενικά και σχηματοποιημένα χαρακτηριστικά.
Στα χρόνια των διαδόχων του Αλεξάνδρου, ανάμεσα στον 1ο και 3ο μ.Χ. αιώνα, εμφανίζονται τα Φαγιούμ στην ομώνυμη περιοχή της Αιγύπτου. Πρόκειται για πορτρέτα νεκρών, ζωγραφισμένα επάνω σε ξύλο ή ύφασμα με την εγκαυστική τεχνική ή με αυτήν της τέμπερας. Τα πορτρέτα του Φαγιούμ διατηρούν ζωντανή την εικόνα του νεκρού, χάρη στη νατουραλιστική αναπαράσταση των προσώπων και τις ρεαλιστικές λεπτομέρειες.
Η έγνοια της διάσωσης και της μνημόνευσης της μορφής σημαντικών για την ιστορία τους προσώπων, όπως η νεκρική μάσκα του Ναπολέοντα Α΄, του Σαίξπηρ, των ηρώων του 1821, του Καβάφη και πολλών άλλων, εκφράζεται μέχρι και σήμερα μέσω των νεκρικών εκμαγείων. Η έκθεσή τους παραπέμπει στις πρακτικές της χριστιανικής Εκκλησίας ως προς τη διαχείριση των λειψάνων των Αγίων και συμβολίζει τον τελετουργικό χαρακτήρα και την "ιερότητα" της γλυπτικής αποτύπωσής τους. Στα προσωπεία αυτά, σε αντίθεση με την αρχαιότητα, επιδιώκεται να αποτυπωθεί με τη μεγαλύτερη ακρίβεια η όψη του νεκρού και όχι να φιλοτεχνηθεί το προσωπείο του, καθώς οι προσωπίδες αυτές, σύμφωνα με τον Οδυσσέα Ελύτη, λειτουργούν ως "εικόνες που διανύουν τη μηδαμινή απόσταση που χωρίζει τη μια στιγμή από την άλλη".
Ποια είναι η σχέση ενός γύψινου εκμαγείου με το πρόσωπο;
"Το εκμαγείο έχει μια σχέση μοναδική με αυτό από το οποίο προέρχεται. Όποια μορφή έχει οφείλεται στο σώμα, στο περιεχόμενο δηλαδή, όποια αξία έχει, την έχει ως το αρνητικό-το συμπληρωματικό του συγκεκριμένου σώματος. Είναι το "άδειο", το "κενό", που δημιουργήθηκε και περιμένει να "γεμίσει" για να προκύψει το αντίγραφο. Αυτό που, ως αποτέλεσμα μιας άρτιας τεχνικής, μπορεί να αποδίδει με ακρίβεια τα εξωτερικά (και μόνο)χαρακτηριστικά της μορφής".
Μάρκος Γεωργιλάκης
Γλύπτης, Καθηγητής Α.Σ.Κ.Τ.
Υπεύθυνος του εργαστηρίου Γυψοτεχνίας-Χαλκοχυτικής
