Το φονικό σπίτι του Henry Holmes
Ο serial killer ως σύμπτωμα της εισαγωγής της μαζικής παραγωγής.
*
Μια νέα μελέτη της γαλλίδας επιμελήτριας Alexandra Midal (Η φάμπρικα του φόνου) εστιάζει στην ταυτόχρονη εμφάνιση του κατά συρροή δολοφόνου και της βιομηχανικής γραμμής παραγωγής
Alexandra Midal : Ο serial killer συμπίπτει με την εμφάνιση της μαζικής παραγωγής
Συνέντευξη στην Sonya Faure
Libération, 07.12.2018
*
Μέσα στο τεράστιο σπίτι του στο Σικάγο, ο Henry Howard Holmes σκότωνε με μία ακρίβεια εντελώς μηχανική. Στη δίκη του, το 1896, παραδέχτηκε την ενοχή του για 27 θύματα (γραμματείς, εμπορικοί αντιπρόσωποι...) τα οποία σκότωνε από απληστία. Κανείς όμως δεν ξέρει τον ακριβή τους αριθμό. Υπερσύγχρονο κρεματόριο, εσωτερικός ανελκυστήρας για τη μεταφορά των πτωμάτων, κινούμενοι τοίχοι, μηχανές που σκότωναν από απόσταση: ο Holmes είχε μετατρέψει το μεγαρό του σε μία πραγματική πρώιμη smart house αφιερωμένη εξ ολοκλήρου στο έγκλημα. Παθιασμένος με τις πιο σύγχρονες τεχνικές, ενίοτε και εφευρέτης, ο Holmes (1860-1896) θεωρήθηκε ως ο πρώτος αμερικανός serial killer. Για την επιμελήτρια εκθέσεων Alexandra Midal, η οποία δημοσιεύει το βιβλίο La Manufacture du meurtre (Η φάμπρικα του φόνου) στις εκδόσεις la Découverte, ο Holmes δεν ήταν καθόλου τρελός, άλλα το προϊόν της εποχής του. Σύμφωνα με την ίδια, η ιδέα καθαυτή του κατά συρροή δολοφόνου δεν θα μπορούσε να είχε εμφανιστεί χωρίς την ταυτόχρονη ανάπτυξη της μαζικής βιομηχανικής παραγωγής. Και για την καθηγήτρια αυτή της καλλιτεχνικής σχολής HEAD τη Γενεύης, ο εφευρέτης-αρχιτέκτονας Henry Holmes αποκαλύπτει την καταραμένη πλευρά του σύγχρονου ντιζάιν που αναδύεται στα τέλη του 19ου αι.
Γιατί μία ειδικός του ντιζάιν όπως εσείς ενδιαφερθήκατε για έναν κατά συρροή δολοφόνο;
Διαβάζοντας το βιβλίο που ο Mark Seltzer αφιέρωσε στους serial killers [Serial Killers : Death and Life in America's Wound Culture], ανακάλυψα τα σχέδια της απίστευτης κατοικίας που εμπνεύστηκε ο Holmes στο Σικάγο στα τέλη του 19ου αι. Σκέφθηκα πως θα ήταν συναρπαστικό να εμβαθύνεις στην ειδική σχέση του serial killer με τον χώρο. Η αρχιτεκτονική αυτή με την απίστευτη πολυπλοκότητα -τέσσερα επίπεδα, 35 δωμάτια σε κάθε όροφο, τα οποία κάλυπταν ένα ολόκληρο τετράγωνο- έμοιαζε με "έργο". Η ιστορία του ντιζάιν μου φαινόταν πάντα ύποπτη, στο βαθμό που διεκδικεί, κάποτε και σε πείσμα των γεγονότων, τις δάφνες του καλού και του αγαθού. Η αντι-ηρωϊκή φιγούρα του Holmes αντισταθμίζει τα αφηγήματα ενός κλάδου που εμφανίζεται πάντα "ενάρετος". Η μαζική παραγωγή βρίσκει έτσι μία πρωτόγνωρη ηχώ στα ορθολογικά, αποτελεσματικά και αποδοτικά συγχρόνως εγκλήματα που διέπραξε ο H. H. Holmes.
Ποιός είναι;
'Ολες οι μαρτυρίες συγκλίνουν: είναι ένας άνδρας με όμορφο ανάστημα, με καλοσχεδιασμένα χείλη και φωνή γοητευτική, του οποίου η ζωή κόπηκε απότομα καθώς καταδικάστηκε σε θάνατο και κρεμάστηκε σε ηλικία 35 ετών. Κατά τη διάρκεια των μηνών που πέρασε στη φυλακή εν αναμονή της ετυμηγορίας, έγραψε δύο βιβλία: στο πρώτο διακηρύττει την αθωότητά του, το δεύτερο περιέχει τις εξομολογήσεις του, τις οποίες πουλάει σε τρεις συγχρόνως εφημερίδες. Ο Holmes είναι ένας αδιόρθωτος ψεύτης. Εφευρέτης, σχεδιαστής, αρχιτέκτονας και απατεώνας, δημιουργεί ένα είδος φωτοτυπικού (στο οποίο δίνει την ιδιοφυή ονομασία ABC Copier) το οποίο δεν θα γνωρίσει την αναμενόμενη επιτυχία. 'Ηδη όμως, ο νεαρός Holmes ενδιαφέρεται για τη μαζική παραγωγή. Και πρόκειται σε λίγο να ψαρεύει τα θύματα του μέσα από αγγελίες για γραμματείς. Είναι άπειρες οι απάτες του με τις ασφάλειες ζωής (θα σκοτώσει σύντομα τους συνεργούς του), και στο φαρμακείο του, στο ισόγειο του κτηρίου του, πουλάει ένα υποτιθέμενο ελιξίριο νεότητας ή μια ψευτοθεραπεία κατά της εξάρτησης από το αλκοόλ (που αποδεικνύονται πως είναι σκέτο αρωματισμένο νερό). 'Οπως και για κάθε εγκλημά του, το κινητρό του είναι το κέρδος. Το βιβλίο Guinness των ρεκόρ τον είχε παρουσιασει για καιρό σαν τον "πρώτο κατά συρροή δολοφόνο στην ιστορία των ΗΠΑ", κάτι που είναι χωρίς αμφιβολία λάθος. Αλλά παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι έχει ταξινομηθεί με αυτόν τον τρόπο, επειδή δεν είναι τυχαίο που το κατά συρροή έγκλημα συμπίπτει με την έλευση της μαζικής παραγωγής.
Η μεγαλύτερη εφεύρεση του Holmes είναι το σπίτι του...
Οι γείτονες το αποκαλούν "κάστρο". Το σχεδίασε όλο. Είναι ο μόνος που γνωρίζει τα σχέδια της κολοσσιαίας αυτής κατοικίας: φρόντιζε να αντικαθιστά τακτικά τις ομάδες των εργατών, ώστε να μην έχει κανείς μία συνολική εικόνα του κτηρίου. Ο Holmes παρακολουθεί από κοντά όσα γράφονται για τη διακόσμηση, τις τεχνολογίες αιχμής και τις πιο πρόσφατες εφευρέσεις (διευθύνει μερικά γραφεία πιστοποίησης διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και δεν διστάζει να αντιγράφει τα πρωτότυπα). Το "κάστρο" του απηχεί την αρχιτεκτονικά ανάπτυξη της πόλης του Σικάγου, η οποία, μετά την περίφημη πυρκαγιά του 1871, γίνεται ένα διεθνές πρότυπο της σύγχρονης πολεοδομίας. Το οικοδόμημα του Holmes στεγάζει ένα ξενοδοχείο, ένα εστιατόριο, καταστήματα. Οι επάνω όροφοι προορίζονται για τα γραφεία ή τα διαμερίσματα όπου μένουν οι δακτυλογράφοι-στενογράφοι που προσλαμβάνει... πριν τις σκοτώσει. Το σπιτί ανταποκρίνεται στη λειτουργική αποστολή της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και του ντιζάιν.
Με τι μοιάζει το κτήριο;
Η κυκλοφορία στο εσωτερικό του είναι εντελώς καινοτόμο για την εποχή: ένα αναβατόριο επιτρέπει τη μεταφορά των πτωμάτων από τον ένα όροφο στον άλλο. Μία τσουλήθρα σαν αυτή που χρησιμοποιούν οι πυροσβέστες, καταπακτές που κρύβονται κάτω από χαλιά, κρυφά κλιμακοστάσια, ένας κινούμενος τοίχος, σκάλες που επιτρέπουν στον Holmes να ακολουθεί μία "β'" διαδρομή, διαφορετική από εκείνη των μελλοντικών θυμάτων του που ζουν και εργάζονται στο "κάστρο" του. Η σύλληψη του χώρου στοχεύει στη μέγιστη άνεση... για να διαπράττονται μαζικές δολοφονίες. Στο υπόγειο, για παράδειγμα, τοποθέτησε ένα γιγάντιο φούρνο που εφηύρε ένας κάποιος κ. Warner για να παράγονται γυάλινες πλάκες μεγέθους ενός ανθρώπου. Ο Holmes εγκαθιστά παραθυράκια για να ελέγχει καλύτερα την πρόοδο της καύσης και προσθέτει ράγιες πάνω στις οποίες βαγονέτα του επιτρέπουν, όπως στα ορυχεία, να μετακινείται χωρίς κόπο. Ο Warner θα εγκαινιάσει άλλωστε, ως πρώτο θύμα, τον ίδιο του τον φούρνο... κάτι που επιτρέπει στον Holmes να το αποκτήσει δωρεάν. Στο υπόγειο επίσης, ο δολοφόνος τοποθετεί ένα τραπέζι ανατομής όπου αποσυναρμολογεί και συναρμολογεί εκ νέου τους σκελετούς των θυμάτων του για να τους μεταπωλήσει στις ιατρικές σχολές προς 24 με 45 δολλάρια τον ένα. 'Εχουν βρεθεί και τα τιμολόγια! Τίποτα δεν ξεφεύγει από τη λογική του κέρδους.
Το πιο απίστευτο είναι πάντως η ίδια αυτή πρώιμη "smart house" που εφευρίσκει χάρη σε ένα σύστημα τηλεχειρισμού.
Στις δεκαετίες 1880-1890, το ρεύμα και το γκάζι επιβάλλονται δύσκολα στην πόλη, επειδή προκαλούν φόβο στους περισσότερους Αμερικανούς. 'Οχι όμως και στον Holmes. Μοντέρνος και ενθουσιώδης θιασώτης της προόδου, διαθέτει γκάζι και ηλεκτρικό σε όλους τους ορόφους. Μέσα σε ένα δωμάτιο που συνδέεται με το γκάζι, και του οποίου οι τοίχοι καλύπτονται από αμίαντο για να μην επεκτείνεται η φωτιά, κλειδώνει τα θυματά του, ενώ, άνετος στο δωματιό του, μπορεί όποια στιγμή θέλει να προκαλέσει έναν ηλεκτρικό σπινθήρα για να γίνει το δωμάτιο αυτό παρανάλωμα του πυρός. Ο Holmes εφευρίσκει την εξ αποστάσεως δολοφονία. Τελειοποιεί επίσης ένα σύστημα που του επιτρέπει να γνωρίζει τις μετακινήσεις των κατοίκων του κάστρου του. Με τη βοήθεια ηλεκτρικών αισθητήρων κρυμμένων πίσω από σανίδες, καταγράφει όλα τα πηγαινέλα τους. Ένα μικρό κουδούνι χτυπάει σε κάθε άνοιγμα πόρτας. Ποτέ η εγκληματική δραστηριότητα του Holmes δεν θα είχε πάρει αυτήν τη διάσταση αν δεν είχε στη διαθεσή του αυτήν την προμηθεϊκή κατασκευή, αυτήν την φονική μηχανή.
Πως σχετίζεται ο δολοφόνος αυτός με την εμφάνιση του ντιζάιν;
Οι δραστηριότητες του Holmes συμπίπτουν με την εμφάνιση του ντιζάιν και της μαζικής παραγωγής. Είτε αποδεχόμαστε αυτήν την τελευταία, είτε την αμφισβητούμε, ο τομέας του ντιζάιν εισάγει μια συζήτηση γύρω από τις επιπτώσεις της βιομηχανοποίησης πάνω στα άτομα. Αποσκοπεί στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών με αποδέκτη τη μάζα επιφέροντας μια βελτίωση της ποιότητας ζωής όπως και ανέσεις για τον καθένα. Συνδέεται με την έννοια της ιδιωτικότητας και του προσωπικού χώρου, παραμένοντας παράλληλα ένα οικονομικό και κοινωνικό σχέδιο.
Κάνετε άλλωστε έναν συσχετισμό ανάμεσα στον Holmes και την Catharine Beecher, μία πρωτο-ντιζάινερ που παρέμεινε στην αφάνεια.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το ντιζάιν απορρέει από μία πολιτική θέση που υποστηρίχθηκε από γυναίκες, οι οποίες επανεξέτασαν τις μεθόδους παραγωγής των εργοστασίων για να τις προσαρμόσουν στην οικιακή εργασία. Η Catharine Beecher (1800-1878) και η αδερφή της η Harriet Beecher Stowe, η συγγραφέας της Καλύβας του μπάρμπα-Θωμά, γράφουν βιβλία για να βοηθήσουν τις νοικοκυρές να βελτιστοποιούν τα καθηκοντά τους. Θέλουν να αποδείξουν πως ο εξορθολογισμός του οικιακού περιβάλλοντος επιτρέπει την εξοικονόμηση χρόνου και ανακουφίζει από κοπώσεις, και κυρίως πως δεν είναι πια απαραίτητο να αναλαμβάνουν τις δουλειές αυτές οι σκλάβοι, που έφτασε η ώρα να αφεθούν ελεύθεροι. Αντίθετα, ο Holmes ενσαρκώνει την σκοτεινή και αρνητική πλευρά των αρχών που υποστηρίζει η Beecher στο μπεστ σέλερ της A Treatise on Domestic Economy: το σπίτι πρέπει να στηρίζεται σε μια επιστημονική οργάνωση... αλλά προς όφελος του εγκλήματος.
Λέτε επίσης πως ο Holmes είναι η καταραμένη όψη του άγγλου William Morris, του πρωτοπόρου του ντιζάιν. Γιατί;
Ο Holmes και ο Morris πεθαίνουν την ίδια χρονιά, το 1896. Παρακολουθούν και οι δύο την ανάπτυξη των εργοστασίων στο κέντρο των πόλεων και τις καταστροφικές συνέπειες της εκμηχάνισης πάνω στους εργάτες όπως και πάνω στο περιβάλλον. Αλλά ο Holmes και ο Morris επεξεργάζονται αντίθετα σχέδια. Τι πρέπει να γίνει για να μην εξαρτόμαστε πια από τη μηχανή; ρωτάει ο William Morris την ώρα που πραγματεύεται έναν τύπο ντιζάιν που σκοπό έχει να φέρει την αριστεία σε όλα τα νοικοκυριά, συμβάλλοντας παράλληλα στην εδραίωση του αγγλικού εργατικού κόμματος. Πως να υποτάξουμε τη μηχανική στο έγκλημα; αναρωτιέται ο Holmes. Είναι η ζωντανή αντίθεση στο ορθό και ενάρετο αφήγημα των απαρχών του ντιζάιν. Συχνά, στα βιβλία και στις ομιλίες, ο σχεδιαστής βρίσκεται από την πλευρά της πολυτέλειας ή της επίλυσης όλων των προβλημάτων.
Ο Holmes δημιουργεί παράσιτα στην καλολαδωμένη αυτή δυναμική. Μήπως και η ιστορία του ντιζάιν, όπως όλοι οι κλάδοι, δεν κρύβει μία άλλη διάσταση; Είναι καιρός να θέσουμε ερωτήματα για τις σχέσεις ανάμεσα στην ομοιοφορφία, τη συρροή, την παραγωγή, την αλλοτρίωση και το έγκλημα. Η συζήτηση αυτή έχει γίνει και στο παρελθόν, όπως στην εκπομπή που μετέδωσε το CBS (How to Kill People, 1960), όπου ο αμερικανός σχεδιαστής Georges Nelson έκανε μια επισκόπηση των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στο ντιζάιν και τη βία -έφερνε για παράδειγμα τα όπλα... Και τι να πει κανείς για τον Fritz Ertl (1908-1982), ο οποίος μετά από τις σπουδές του στη σχολή του Bauhaus, συμμετείχε στην τυποποίηση του θανάτου [με την κατασκευή του στρατοπέδου του 'Αουσβιτς]. Η τεχνολογία και οι καινοτομίες δεν είναι ουδέτερες, επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο και με τη σειρά τους μας αλλάζουν.
Τα βιομηχανικά σφαγεία που εμφανίζονται στο Σικάγο στο δεύτερο μισό του 19ου αι., επηρέασαν, πιστεύετε, τον Holmes;
Ποτέ ο Holmes δεν θα είχε ενεργήσει με αυτόν τον τρόπο, αν δεν είχαν υπάρξει, σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από το "κάστρο" του, τα σφαγεία του Σικάγου, το παγκόσμιο κέντρο της τυποποιημένης σφαγής ζώων. Τα σφαγεία δόμησαν την πόλη και την οικονομία της. Επιβλήθηκαν σαν το σύμβολο της προόδου και της παραγωγικότητας, με την συνεπικουρία διπλωμάτων ώστε να σκοτώνονται περισσότερα ζώα όλο και πιο γρήγορα. Το ζήτημα του έμβιου διαταράσσεται από το ποσοτικό αυτό άλμα. Εισάγεται έτσι μια τυποποίηση του θανάτου, ενώ χιλιάδες ζώα φτάνουν κάθε μέρα στο Σικάγο και ρέουν ποταμοί αίματος. Είμαι πεπεισμένη πως μία τέτοια πραγμοποίηση του έμβιου διαχέεται και διεισδύει στη σχέση του κάθε κατοίκου με τους ομοίους του. Με το αναβατόρι του, τα βαγονέτα του, τους φούρνους του, ο Holmes αντιγράφει και οικειοποιείται τη λογική της αλυσίδας: την αποτελεσματικότητά της, την αποδοσή της για το βέλτιστο κέρδος, και φυσικά την τερατώδη διαστασή της. Οι πράξεις του Holmes δεν είναι η έκφραση ενός φρενοβλαβούς. Εγγράφονται μέσα σε μία δυναμική ορθολογισμού και αποτελεσματικότητας συμπτωματική της μετατόπισης που πραγματοποίησε η βιομηχανική επανάσταση και η διαχείρησή της του έμβιου.
Μτφ. Σ.Σ.
