Το παράξενο ημερολόγιο
του Luc Dardenne
Luc Dardenne, Au dos de nos images III (2014-2022). Seuil, coll. « Bibliothèque du XXIe siècle », 496 σελ.
Hugo Pradelle
En attendant Nadeau - 1 Απριλίου 2023
Ο τρίτος τόμος του Au dos de nos images [Στο πίσω μέρος των εικόνων μας -σ.σ.] του Luc Dardenne είναι ένα παράδοξο ημερολόγιο που μας κάνει να προβληματιστούμε για τον κινηματογράφο, την κατασκευή του, αλλά και τη θέση της εικόνας στις ζωές μας, τον τρόπο με τον οποίο ένας καλλιτέχνης μοιράζεται την ιδιωτικότητά του, τις ουσιαστικές του απορίες. Πρόκειται για μια δυνατή και σπάνια εμπειρία.
Το ημερολόγιο του Luc Dardenne - το γνωρίζουμε αυτό εδώ και σχεδόν είκοσι χρόνια, μετά και την έκδοση του πρώτου τόμου του Au dos de nos images - δίνει τροφή για σκέψη. Λειτουργεί σαν καταιγίδα. Έτσι, ο κόσμος στο σύνολό του, η επικαιρότητά του όπως και το καθημερινό έργο των κινηματογραφιστών, αποκρυσταλλώνεται στην τυχαία αντίληψή του από το όποιο υποκείμενο. Η πραγματικότητα, το παρόν, περνάει, τόσο ως πηγή όσο και ως αποτέλεσμα, μέσα από το κόσκινο ενός στοχασμού που ασκείται - ακριβώς όπως μια φυσική δύναμη - σε ένα νοητικό και πραγματικό περιβάλλον. Αντιλαμβάνεται κανείς εκεί μια ζωντανή σκέψη, εν δράσει. Και αυτό που σε συνταράζει, όποια σελίδα κι αν διαβάσεις, είναι η οξύτητα μιας ματιάς, μια προοπτική που προσφέρεται, μια άποψη που γίνεται πράξη.
Ερχόμαστε αντιμέτωποι, διαβάζοντας ένα ημερολόγιο που μπορεί να μας βάλει σε σκέψεις όσον αφορά τη φύση του - καταγραφή της ζωής, πολιτικοί ή ηθικοί προβληματισμοί, σημειώσεις εργασίας ή ανάγνωσης, αισθητικό μανιφέστο...- την πολύπλοκη σχέση ενός ανθρώπου που μοιράζεται τον τρόπο με τον οποίο επινοεί μία συνθήκη ανάμεσα στον εαυτό του και τον κόσμο, που τοποθετείται. Διαβάζουμε το ημερολόγιο σαν από μια κερκόπορτα, σαν να ξεδιπλώνουμε ένα χαρτί για να ανακαλύψουμε ένα κομμάτι κειμένου που λείπει. Ανιχνεύουμε σε αυτό τον μηχανισμό - τυπικό, διανοητικό, υπαρξιακό- ενός έργου που παίρνει τη θέση του στον κόσμο.
Και αν πραγματικά μας συγκινεί το θάρρος μιας αποκάλυψης ή ενός μοιράσματος, η ειλικρίνεια μιας προσωπικής γραφής που αρθρώνεται με το μόχθο ενός δημιουργού που εκθέτει αυτό που κάνει, αυτό που σκέφτεται, αυτό που τον συγκινεί ή αυτό που προσπαθεί να κάνει αδιάκοπα, μας καταπλήσσει ο τρόπος που εγγράφεται η απείρως πολύπλοκη εσωτερική ζωή μέσα στην πραγματικότητα, μέσα σε μια πεζή σχέση με το πραγματικό. Αυτό το άτυπο ημερολόγιο, το οποίο θυμίζει τόσο τις Notes sur le cinématographe [Σημειώσεις για τον κινηματογράφο -σ.σ.] του Ρομπέρ Μπρεσόν όσο και τα κείμενα της Αννί Ερνώ, αποκαλύπτει μια ετερότητα με μια παράδοξη σεμνότητα.
Ο Luc Dardenne λέει πολλά για τον εαυτό του σε αυτό που αποκαλεί "πλάγιες σημειώσεις". Για τη σχέση του με τον αδελφό του, την ασυνήθιστη κοινή τους δουλειά, τις αντιδράσεις του απέναντι στα γεγονότα, για τη ζωή του, την ασθένεια του γιου του, τις αγωνιστικές του δραστηριότητες, όπως και για την ηθική του επίσης. Χωρίς όμως ποτέ να παρασύρεται από μία επιδειξιομανία ή από οποιαδήποτε εύκολη ή δημαγωγική επιείκεια. Η γραφή του είναι στέρεη, αυστηρή και διατηρεί μία απόσταση. Μια ακραία μορφή σεμνότητας που πρέπει να ξεπεραστεί, σαν να έπρεπε το υποκείμενο που γράφει να αφήσει τον εαυτό του να διαπεραστεί από όσα συμβαίνουν. Σαν να έπρεπε να εξηγήσει και στον εαυτό του τις σχέσεις που επιβάλλονται ανάμεσα στον ίδιο και το τυχαίο, ανάμεσα στην πραγματικότητα και την ιδεατότητα, ανάμεσα στην προβολή και σε αυτό που είναι.
Εδώ εντοπίζεται και η μοναδικότητα της ημερολογιακής γραφής του Luc Dardenne. Ο καλλιτέχνης αναπτύσσει την αντίληψή του για την εικόνα, για το έργο της κινηματογραφικής κίνησης, για τη σύνθεση μιας ταινίας, από το σενάριο μέχρι το μοντάζ, χωρίς ποτέ να τη διαχωρίζει από αυτό που προκύπτει. Πιστεύει πως αυτό που δείχνουμε δεν μπορεί να διαχωριστεί από την εσωτερική ζωή, ούτε από τη ζωή των ιδεών. Και είναι ακριβώς αυτή η σύνδεση που δίνει αξία σε όσα λέει, που τον κάνει να αποφεύγει την αυταρέσκεια και τις παγίδες της διδαχής. Σε αυτό το πολύ πυκνό ημερολόγιο, ανακαλύπτουμε το έργο της δημιουργίας ενόσω δοκιμάζεται, τις περίπλοκες, απροσδόκητες συνδέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα σε αυτό που βλέπουμε σε μία σκοτεινή αίθουσα και σε όλα όσα τρέφουν αυτό το αντικείμενο, το διαμορφώνουν, το κάνουν να αλλάζει, σαν να συστρέφεται γύρω από τον εαυτό του, μέχρι να βρει μια ισορροπία που μοιάζει σχεδόν θαυματουργή.
Το Au dos de nos images - ένας τίτλος πράγματι πολύ εύστοχος! - αφηγείται μια σειρά διαδικασιών, δημιουργεί μια σχέση. Με τον εαυτό του, με τον αδελφό του Jean-Pierre, με τα γεγονότα που συμβαίνουν, με την τυχαιότητα της ύπαρξης, με τους ηθοποιούς, με τους τεχνικούς, με την ετερόκλητη λειτουργία του μυαλού, με τα βιβλία, με τις ταινίες των άλλων, με τις ιδέες που αναστατώνουν - από τον 'Οζου μέχρι τον Ροσελίνι, τον Χίτσκοκ ή τον Πιαλά μέχρι τον Μοντιανό, τον Αισχύλο, τον Ροσσέ ή τον Σολζενίτσιν... Γιατί ο Luc Dardenne δεν καταπιάνεται με μία καθημερινή καταγραφή.Το ημερολογιακό κείμενο δεν χρησιμεύει ως διέξοδος ή αναδίπλωση, μοιράζεται την κατασκευή των ταινιών, δείχνοντας, προοδευτικά, πώς γίνεται η επεξεργασία τους, πώς, με τον αδελφό του - παράξενα σιωπηλό, απόντα πανταχού παρόντα! - συλλαμβάνουν την ιδέα να αφηγηθούν μία συγκεκριμένη ιστορία και όχι μία άλλη, να διαμορφώσουν ένα πλέγμα, χαρακτήρες που θα στηρίξουν την ταινία, αντιλαμβανόμενοι την πολυπλοκότητά τους, για να τους δουν όπως είναι, για να τους παρακολουθούν να αλλάζουν, και φυσικά να τους αγαπήσουν. Εξηγεί πώς δουλεύει με τους ηθοποιούς (εδώ την Adèle Haenel, που εντυπωσιάζει, και νέους άπειρους ηθοποιούς), περιγράφει τις ανταλλαγές με τους παραγωγούς, τους τεχνικούς και τους μοντέρ, δείχνοντας στο τέλος πώς μια ιδέα ή μια άποψη παίρνει διαφορετικό δρόμο. Είνα ένα είδος μυστικού εργαστηρίου στο οποίο βυθιζόμαστε, και που μας κάνει να μοιραστούμε μια απίστευτη ενέργεια.
Παρακολουθούμε τις ταινίες όπως φτιάχνονται, όπως αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, από τι καταστάσεις προέρχονται, τι αναταραχές προκαλούν κάθε φορά. Γιατί το ημερολόγιο δεν είναι σίγουρα ένα αποτέλεσμα αλλά εμφανίζει μία αφετηρία, μία σπίθα. Ο Luc Dardenne το εξηγεί με σαφήνεια: "Έγραψα για να προσπαθήσω να καταλάβω τι είχαμε κάνει, αλλά και για να προσπαθήσω να βγω από το χαντάκι στο οποίο είχαμε βαλτώσει εμείς και ο κινηματογράφος μας". Και προσθέτει: "Αυτές τις ανταλλαγές σημείωνα χωρίς να ξέρω πολύ καλά το γιατί, πιθανώς για να αντλήσουμε κουράγιο, για να μου δώσουν κουράγιο". Αυτό συνέβαινε πριν από το La promesse [Η υπόσχεση -σ.σ.]. Και μπορούμε να δούμε πώς η γραφή προδιαγράφει τα πάντα, πώς ένας κινηματογράφος που μοιάζει φυσικός, σχεδόν αυτοσχεδιαστικός, είναι εξαιρετικά γραμμένος, με μια μορφή κειμενικής πυκνότητας. Η γραφή επιβάλλεται ως αναγκαιότητα και ως χειρονομία, ο όρος είναι πολύ ακριβής, θαρραλέος.
Πάνω απ' όλα όμως μας κάνει εντύπωση η παρουσία ενός άλλου στην αρχετυπική γραφή του οικείου. Ο αδελφός, ο συνεργός, ο συνδημιουργός, είναι πάντα εκεί (πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι περιλήψεις των τηλεφωνικών τους συνδιαλέξεων), ένα φάντασμα, ένας σωσίας, που ποτέ δεν γνωρίζουμε πραγματικά, αλλά που υποννοείται, που πάντα μετατοπίζει το βλέμμα, επινοεί μια πολυφωνική δημιουργία. Γι' αυτό και εκμυστηρεύεται ότι "το ημερολόγιό του έχει γίνει έτσι ένα είδος κοινής μνήμης που μπορεί να μας βοηθήσει να επινοήσουμε μια νέα αφήγηση", ότι "το χρειάζεται για να νιώσει το στίγμα της ταινίας", ότι είναι ο "τρόπος του για να είναι οι δύο τους πάνω σε μια ταινία". Αυτό προσδίδει σε αυτό το ημερολόγιο έναν παράξενο, ασυνήθιστο τόνο, σαν να υποβόσκει ένα μόνιμο ξέσπασμα. Το Au dos de nos images είναι ένα παράδοξο corpus, ένα ημερολόγιο που δεν γράφεται για τον εαυτό του, αλλά για κάποιον άλλο, ή μάλλον μαζί του. Είναι ένα εσωτερικό, ιδιωτικό, προσωπικό κείμενο που παραδέχεται την ετερότητα με μια δύναμη που συγκλονίζει σχεδόν εν αγνοία του.
Ερχόμαστε πολύ κοντά στο έργο του καλλιτέχνη. Και κατανοούμε το πλήθος των απηχήσεων, των αντιχήσεων και των επιρροών που τρέφουν ένα έργο που είναι και αυτό παράδοξο. Επειδή το ημερολόγιο φαίνεται να είναι ένας τόπος επεξεργασίας του έργου μέσα στο οποίο ο αναγνώστης το ερμηνεύει, σαν η εσωτερική γραφή να καθιστά δυνατή τη σωστή ανάγνωσή του. Το βιβλίο μοιάζει να είναι έτσι τόσο ένα κινηματογραφικό εργαστήριο όσο και ένας στοχαστικός και κριτικός χώρος. Όπως και στους προηγούμενους τόμους, καταλαβαίνουμε ότι ο κινηματογράφος των Dardenne είναι πολύ πιο σύνθετος από έναν αυστηρά ρεαλιστικό και ηθικό κινηματογράφο, ότι είναι αντίθετα μεταφυσικός. Αν οι ταινίες τρέφονται από ένα περιβάλλον -ο τόμος αυτός είναι πολύ πιο σκοτεινός από αυτή την άποψη, καθώς στοιχειώνεται από τις τρομοκρατικές επιθέσεις, την επιδημία του covid, την άνοδο του ριζοσπαστισμού κάθε είδους, αλλά και από μια ορισμένη έλλειψη κατανόησης επίσης- ανταποκρίνονται σε μια ανάγκη να αναιρεθούν οι βεβαιότητες ή τα αυταπόδεκτα μέσα από μια κίνηση, μέσα από μία ενέργεια, μέσα από μια δοκιμασία.
Ο Luc Dardenne γράφει: "Μια ταινία είναι κάποιος που περπατάει. Κατά τη διάρκεια της συγγραφής, των προβών, των γυρισμάτων, του μοντάζ, πάντα φοβάμαι ότι θα ξεμείνει από δυνάμεις και θα καταρρεύσει στη μέση του δρόμου". Το ημερολόγιο συνοδεύει αυτό το άγχος και ανταποκρίνεται σε αυτό. Βοηθά να βρεθεί η μορφή μιας ταινίας, ο ρυθμός της, η ταυτότητά της. Ο Dardenne σημειώνει: "Η αναπνοή πριν από τη σύνθεση, η σύνθεση που αποκτάται μέσα από την αναπνοή, που δημιουργείται από την αναπνοή, που γεννιέται από την αναπνοή", είναι απαραίτητο "να βρούμε τον ρυθμό των πλάνων, της ταινίας, αυτή είναι η πρώτη μας εμμονή. Γιατί; Γιατί αυτή η εμμονή; Από πού προέρχεται; Τι ψάχνει; Δεν έχω ιδέα". Και η ταινία σχεδιάζεται έτσι ως ένα σύνολο "πλάνων, εικόνων και ήχων που ανοίγουν επιφάνειες ή ροές καθαρής ευαισθησίας, καθαρής τρυφερότητας εκδηλώνοντας μια μοναδική, πολύτιμη παρουσία την οποία πλησιάζουμε την ίδια στιγμή που ανακτάμε την ικανότητά μας για καθαρή ευαισθησία, για καθαρή ανθρώπινη τρυφερότητα".
Και για να φτάσουμε σε αυτό το αποτέλεσμα, χρειάζεται η πυκνότητα ενός κειμένου. Δηλαδή, μια απόσταση που παίρνεις από τον εαυτό σου, η οποία μοιράζεται, εκτίθεται. Με το Au dos de nos images παίρνεις ένα ρίσκο, για να δείξεις τον δισταγμό της δημιουργίας, να φανερώσεις την πολυπλοκότητα των εικόνων, να τις μετατρέψεις σε "μύθο". Η ανάγνωση αυτού του ημερολογίου δεν αφορά επομένως σε καμία περίπτωση μόνο τους λάτρεις του κινηματογράφου. Ζεις την εμπειρία μιας ασταθούς γραφής, βυθίζεσαι σε μια έρευνα, μοιράζεσαι την ίδια την κίνηση της δημιουργίας. Και αν σκεφτείς καλύτερα και την αφήγηση και τις μορφές που υιοθετεί, αν αναρωτηθείς για το μη προφανές των εικόνων, αν ακούσεις έναν σύνθετο λόγο με διαφορετικές αποχρώσεις για τον κόσμο, το περνάς μέσα στη ζωή. Τίποτα δεν το συνοψίζει καλύτερα από αυτούς τους στίχους του Πούσκιν που παραθέτει ο Luc Dardenne:
Και θέλω να ζήσω, και να ζήσω, κι ας έρθει μια αγαπημένη εικόνα
να κρυφτεί, να δονηθεί και να καεί στην εφήμερη ψυχή μου.
