ΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ «ΜΙΓΙΑΖΑΚΙ, ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ» (Miyazaki, Spirit of nature) του Γάλλου σκηνοθέτη Λέο Φαβιέ που προβάλλεται αυτές τις μέρες στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας «Νύχτες Πρεμιέρας» είναι αφιερωμένο στη ζωή και στο έργο του μεγάλου σκηνοθέτη ταινιών animation και ζωντανού θρύλου, του 83χρονου Ιάπωνα δημιουργού Χαγιάο Μιγιαζάκι. Μέσα από σπάνιο αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις του ίδιου του Μιγιαζάκι αλλά και συνεργατών του και αποσπάσματα ταινιών του, το ντοκιμαντέρ του Φαβιέ επικεντρώνεται στη θεμελιώδη σημασία που έχει η φύση για τα έργα του Μιγιαζάκι και στη βαθιά σύνδεση που καλλιεργεί με αυτήν, μια σύνδεση που δεν είναι εύκολο να αντιληφθεί ο σύγχρονος Δυτικός άνθρωπος.
Το «Πνεύμα της φύσης» δεν είναι μόνο το πνεύμα που διέπει τα έργα του αλλά στην τελική και ο ίδιος ο Μιγιαζάκι, ένας δημιουργός που, όπως και οι ήρωές του, καταλαβαίνει πως είμαστε όλοι μέρη του ίδιου πλανήτη με στενές συνάφειες και αλληλεπιδράσεις μεταξύ μας, και καταστρέφοντάς τον οδεύουμε κι εμείς προς την καταστροφή.
Η πορεία του βραβευμένου με Όσκαρ Ιάπωνα σκηνοθέτη animation προς την επιτυχία και την παγκόσμια αναγνώριση δεν ήταν εύκολη αλλά διάσπαρτη με αποτυχίες και εμπόδια, και το ντοκιμαντέρ του Φαβιέ καταγράφει αρκετούς σημαντικούς σταθμούς της. Ο Μιγιαζάκι ξεκίνησε ως σχεδιαστής manga, ενώ δούλευε ως κομίστας σε τηλεοπτικές παραγωγές πριν αρχίσει να δημιουργεί τις μεγάλου μήκους ταινίες του για το σινεμά.
Το «Κάστρο του Καλιόστρο» («Lupin III: The Castle of Cagliostro», 1979), η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του animation, θα αποτελέσει εισπρακτική αποτυχία και θα αναγνωριστεί πολύ αργότερα. Η «Ναυσικά της κοιλάδας των ανέμων» («Nausicaä of the Valley of the Wind», 1984) θα είναι το εισιτήριο για να κατακτήσει την ιαπωνική αγορά και θα τον οδηγήσει, μαζί με τους συνεργάτες του Takahata και Suzuki, το 1985 στην ίδρυση του διάσημου Studio Ghibli –το αντίπαλο δέος της αμερικανικής Ντίσνεϊ– που θα διαγράψει θριαμβευτική πορεία και θα του δώσει την καλλιτεχνική ελευθερία και τα εφόδια για να δημιουργήσει τις μετέπειτα ταινίες του. Η τεράστια εισπρακτική επιτυχία της «Πριγκίπισσας Μονονόκε» το 1997 θα του ανοίξει τις πύλες της παγκόσμιας διανομής και διεθνούς αναγνώρισης που θα καταλήξει αργότερα στη βράβευσή του με το πρώτο του Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας Κινούμενων Σχεδίων για το «Spirited Away» (2001).
Στη δεκαετία του ’80, όταν το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής είχε μόλις αρχίσει να διαφαίνεται στον ορίζοντα, χωρίς να έχει γίνει ακόμα αντιληπτή η επιτακτικότητά του, ο Μιγιαζάκι ήδη έγραφε σενάρια για ταινίες με οικολογικά μηνύματα και περιβαλλοντικές ανησυχίες και με έντονη την αγωνία για μια μελλοντική κλιματική καταστροφή.
Οι ταινίες «Κάστρο στον ουρανό» («Castle in the sky», 1986), «My neighbor Totoro» (1988), «Kiki’s delivery service» (1989), «Porco rosso» (1992), «Το κινούμενο κάστρο» («Howl’s moving castle», 2004), «Ponyo» (2008), «The wind rises» (2013) και το περσινό «The boy and the heron» είναι μόνο μερικές ακόμα από τις πιο γνωστές του που θα τον καθιερώσουν ως τον πιο σημαντικό σκηνοθέτη anime της εποχής μας και θα καταστήσουν σαφές στη συνείδησή μας πως τα κινούμενα σχέδια μπορεί και να είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση που απευθύνεται αποκλειστικά σε ενήλικες.
Στη δεκαετία του ’80, όταν το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής είχε μόλις αρχίσει να διαφαίνεται στον ορίζοντα, χωρίς να έχει γίνει ακόμα αντιληπτή η επιτακτικότητά του, ο Μιγιαζάκι ήδη έγραφε σενάρια για ταινίες με οικολογικά μηνύματα και περιβαλλοντικές ανησυχίες και με έντονη την αγωνία για μια μελλοντική κλιματική καταστροφή. Στη «Ναυσικά της κοιλάδας των ανέμων» εικονογραφεί μια μετα-αποκαλυπτική δυστοπία, όπου το οικοσύστημα του πλανήτη έχει καταστραφεί. Στην «Πριγκίπισσα Μονονόκε», ίσως το πιο βαθύ νοηματικά αριστούργημά του, παρακολουθούμε αλληγορικές σκηνές ασύλληπτης περιβαλλοντικής καταστροφής. Το Shishigami, το πνεύμα του δάσους της ταινίας, γίνεται μια τεράστια ανθρωπόμορφη σκιά που καταστρέφει τα πάντα στο πέρασμά της, όταν οι ισορροπίες με τον φυσικό κόσμο θα διαταραχθούν.
Μπορεί το ντοκιμαντέρ του Φαβιέ να επικεντρώνεται στη σύνδεση με τη φύση στο έργο του Μιγιαζάκι και σε θέματα όπως ο αντιμιλιταρισμός και ο ανιμισμός του, με τον τελευταίο να είναι διάχυτος στις ταινίες, όπως εξάλλου και γενικά στο anime και στην ιαπωνική μυθολογία, αλλά στον Μιγιαζάκι μπορεί να βρει κανείς και πολλές άλλες θεματικές, όπως η σχέση τεχνολογίας και παράδοσης, η αντίθεση μεταξύ υπαίθρου και αστικής ζωής, η συνύπαρξη παρελθόντος και μέλλοντος, το πέρασμα του χρόνου και το νόημα της ζωής, η παιδική ηλικία σε αντίθεση με τα γηρατειά, η πορεία προς την ενηλικίωση, οι οικογενειακές σχέσεις, ο υπερκαταναλωτισμός· παράλληλα ασκεί κριτική στο ιαπωνικό οικονομικό και τεχνολογικό θαύμα.
Η φεμινιστική οπτική και η γυναικεία ενδυνάμωση στα έργα του, επίσης, είναι ορατά ζητήματα, καθώς οι πρωταγωνίστριές του συχνά είναι γυναίκες ή μικρά κορίτσια που παλεύουν ενάντια σε υπερφυσικές δυνάμεις που τις υπερβαίνουν, μάχονται για το καλό ή ξεκινούν για ριψοκίνδυνες περιπέτειες. Η Ναυσικά, η Σαν ή αλλιώς η Πριγκίπισσα Μονονόκε, η Μέι, η Σόφι, η Κίκι, η Πόνιο και η Τσιχίρο είναι δυναμικές και ανεξάρτητες γυναικείες φιγούρες, παραδείγματα θάρρους και γενναιότητας, που ακολουθούν τα όνειρά τους και πετούν σε μακρινά σύμπαντα, ανοίκεια, στα οποία δεν είναι συνηθισμένες, συγκινώντας και ενθαρρύνοντας κορίτσια κάθε ηλικίας.
Αλλά τίποτα δεν ασκεί τόση έλξη και τίποτα δεν καθηλώνει τόσο όσο το εικαστικά άρτιο αποτέλεσμα που έχουν οι ταινίες του, σ’ αυτό το σύνορο μεταξύ φαντασίας και πραγματικού κόσμου, με τις άπειρες μικρολεπτομέρειες που χορογραφεί και την απαράμιλλη ευαισθησία και την τρυφερότητα που τις διακρίνει.
Το πολυδιάστατο και αριστουργηματικό έργο του Μιγιαζάκι ίσως και να μην είναι τίποτε άλλο παρά η προσπάθεια ενός καλλιτέχνη να ξορκίσει τα φαντάσματα της παιδικής του ηλικίας, να βρει παραμυθία και να δικαιώσει την αχαλίνωτη παιδική του φαντασία. Οι αναμνήσεις του από τους βομβαρδισμούς στην Ιαπωνία το 1944 κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο έχουν σημαδέψει ανεξίτηλα τα φιλμ του, όπως και το γεγονός ότι η μητέρα του έπασχε για χρόνια από φυματίωση, σαν τη μητέρα των δυο ηρωίδων του στο «My neighbor Totoro». Οι ενοχές από το γεγονός ότι ο πατέρας του εργαζόταν σε εργοστάσιο κατασκευής μαχητικών αεροπλάνων είχε, επίσης, επίδραση στον αντιπολεμικό χαρακτήρα των ταινιών του.
My Neighbor Totoro - Official Trailer
Σε μία από τις συνεντεύξεις που περιέχει το ντοκιμαντέρ του Φαβιέ, ο Μιγιαζάκι αναρωτιέται μπροστά στην κάμερα αν οι ταινίες του κατάφεραν να αλλάξουν τον κόσμο και καταλήγει πως, δυστυχώς, όχι. Μπορεί να μην άλλαξαν τον κόσμο στα τέλη του χαοτικού 20ού αιώνα και των αρχών του 21ου, έναν κόσμο γεμάτο συγκρούσεις, παράλογη βία, πυρηνικό όλεθρο και εγκληματική συμπεριφορά του ανθρώπου προς τη φύση με ανυπολόγιστες συνέπειες, αλλά σίγουρα άλλαξαν τις ζωές εκατομμυρίων φαν παγκοσμίως. Η πληθωρική φαντασία, η εκθαμβωτική πανδαισία των εικόνων του και το πρωτοποριακό ύφος του στη σχεδίαση και στην κίνηση γέμισαν τα παιδικά όνειρα με αξέχαστα φανταστικά πλάσματα που αγαπήθηκαν πολύ, έδωσαν έμπνευση και παρηγοριά και κατάφεραν να πετύχουν την αποθέωση της αθωότητας και να ξαναφέρουν τη μαγεία στις ζωές των ενήλικων θεατών.
Αναμφισβήτητα, η φιλμογραφία του Μιγιαζάκι μπορεί να θεωρηθεί σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ, σε έναν πλανήτη που πλέον μας εκδικείται για το πόσο αλαζονικά φερθήκαμε στο περιβάλλον και σε μια κοινωνία που η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας από δω και πέρα θα κρύβει όλο και μεγαλύτερους κινδύνους.
Αν μπορούσαμε να ξεπεράσουμε προκαταλήψεις σχετικά με τα κινούμενα σχέδια και καταφέρναμε να εμβαθύνουμε εγκαίρως στο τι επιχειρεί να μας πει ο Μιγιαζάκι μέσα από το πολυεπίπεδο έργο του, θα ανακαλύπταμε ένα σύμπαν από έμβια όντα που ζουν σε σύμπνοια μεταξύ τους και σε αρμονία με τα στοιχεία της φύσης και ίσως και να προλαβαίναμε την κλιματική καταστροφή στο παρά πέντε.
Θα είχαμε κι εμείς ταξιδέψει με το κινούμενο κάστρο του μάγου Χάουλ μακριά από τους πολέμους που μαίνονταν δίπλα μας, θα είχαμε δει στη χαμένη ιπτάμενη πολιτεία της Λαπούτα την υπόσχεση της τεχνολογίας, θα είχαμε καλπάσει πάνω στο σκουπόξυλο όπως η Κίκι, μακριά από τις ανασφάλειες και τους φόβους στον δύσβατο δρόμο προς την ενηλικίωση, θα είχαμε προσπαθήσει να λύσουμε τα μάγια του καταναλωτισμού και της σύγχρονης αστικής ζωής όπως η Τσιχίρο, θα είχαμε κοιμηθεί πάνω στη ζεστή και αναπαυτική κοιλιά του Τοτόρο, όπως η μικρή Μέι, ανακαλύπτοντας στα anime του Μιγιαζάκι το πιο comfort μέρος πάνω στη γη.
Η ταινία «Miyazaki, Spirit of nature» θα προβληθεί σε επαναληπτική προβολή την Κυριακή 13/10 στις 17:30 στον Δαναό, στο πλαίσιο του 30ού Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας - Νύχτες Πρεμιέρας.
