Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Τεχνών της Rolex, μιας τριήμερης γιορτής που φιλοξενείται σε διάφορες τοποθεσίες στην Αθήνα μεταξύ 26 και 28 Μαΐου 2023, για να σηματοδοτήσει την επέτειο των 20 χρόνων του προγράμματος «Mέντορας και Υπότροφος» της Rolex, η ομαδική έκθεση των πέντε υποτρόφων αρχιτεκτονικής μάς ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, από την Κίνα στην Ιορδανία και τον Νίγηρα, από την Ελβετία στην Παραγουάη.
Στην έκθεση συμμετέχουν οι υπότροφοι Sahel Alhiyari από την Ιορδανία, υπότροφος εικαστικών τεχνών για τα έτη 2002-2003 με μέντορα τον Alvaro Siza, η Gloria Cabral από την Παραγουάη, υπότροφος αρχιτεκτονικής για τα έτη 2014-2015 με μέντορα τον Peter Zumthor, η Mariam Issoufou Kamara από τη Νιγηρία, υπότροφος αρχιτεκτονικής για τα έτη 2018-2019 με μέντορα τον Sir David Adjaye, ο Simon Kretz από την Ελβετία, υπότροφος αρχιτεκτονικής για τα έτη 2016-2017 με μέντορα τον David Chipperfield και ο Yang Zhao από την Κίνα, υπότροφος αρχιτεκτονικής για τα έτη 2012-2013 με μέντορα την Kazuyo Sejima.
Οι πέντε μικρές ταινίες που προβάλλονται στα δωμάτια εστιάζουν σε έργα που πραγματοποιήθηκαν πάνω από μια δεκαετία πριν αλλά και σε έργα τα οποία ακόμα δεν έχουν υλοποιηθεί. Κάθε έργο συνοδεύεται από σχέδια, εικόνες, κείμενα και πληροφορίες που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση της συνθετικής διαδικασίας.
Στον πρώτο όροφο του Μουσείου Μπενάκη στην οδό Πειραιώς η έκθεση χωρίζεται σε πέντε διαφορετικά τμήματα-δωμάτια, στα οποία ο κάθε υπότροφος παρουσιάζει την εργασία του σε συνεργασία με τον μέντορά του, ενώ μια μικρή εγκατάσταση με ένα υλικό υπονοεί μια φυσική σύνδεση με την τοποθεσία των έργων τους και αποτελεί μια αναφορά στην επιρροή του αρχιτέκτονα.
Η Gloria Cabral έχει επιλέξει έναν τοίχο από τούβλα, βασικό υλικό δόμησης στην πατρίδα της, την Παραγουάη, ο Κινέζος Yang Zhao δυο παραδοσιακές καρέκλες από μπαμπού, ο Simon Kretz βότσαλα που μπορεί να χρησιμοποιηθούν σε δημόσιο χώρο, η Mariam Issoufou Kamara πήλινα βάζα από τη Νιγηρία, την πατρίδα της, ενώ ο Sahel Alhiyari από την Ιορδανία φέρνει μια χούφτα βελανίδια, δείχνοντας στην παρθενική του μορφή ένα υλικό από ένα δέντρο που έχει μεγάλη σημασία για την έννοια του σχεδιασμού.
Οι πέντε μικρές ταινίες που προβάλλονται στα δωμάτια εστιάζουν σε έργα που πραγματοποιήθηκαν πάνω από μια δεκαετία πριν αλλά και σε έργα τα οποία ακόμα δεν έχουν υλοποιηθεί. Κάθε έργο συνοδεύεται από σχέδια, εικόνες, κείμενα και πληροφορίες που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση της συνθετικής διαδικασίας.
Οι πέντε αρχιτέκτονες παρουσιάζουν από ένα έργο τους. Ο Sahel Alhiyari την Οικία K. Barghouti στο Αμάν, που εξετάζει ένα διογκούμενο σχίσμα ανάμεσα στο περιβάλλον, τον πολιτισμό και τις οικοδομικές συνήθειες στο Αμάν. Ο Yang Zhao μια κατοικία για έναν Κινέζο ζωγράφο και τη σύζυγό του. Το οικόπεδο βρίσκεται στην ανατολική περιφέρεια του χωριού Chengbei της πόλης Xizhou και βλέπει σε αγροτικές εκτάσεις. Το Chengbei είναι φημισμένο για τα παραδοσιακά σπίτια με αυλή της τοπικής μειονότητας Bai. Η Gloria Cabral το Κέντρο Αποκατάστασης Παίδων Teletón (CRIT) στην Παραγουάη, που κάθε τούβλο του είναι αποτέλεσμα κοινωνικής προσφοράς, και την προσπάθειά της να σωθεί και να ανακτήσει τον κοινωνικό του προορισμό. Ο Simon Kretz τον επανασχεδιασμό της αυλής PROGR, ένα «πολύ» δημόσιο έργο. Βρίσκεται στο κέντρο της Βέρνης, στην κύρια είσοδο ενός παλιού σχολείου χτισμένου το 1885. Η Mariam Issoufou Kamara μετατρέπει ένα ερειπωμένο τζαμί σε βιβλιοθήκη, η οποία μοιράζεται τον χώρο με το νέο τζαμί στο χωριό Dandaji στον Νίγηρα.
Μέντορας και μαθητής, μια σχέση ζωής, μια αέναη συζήτηση για την αρχιτεκτονική
Sahel Alhiyari και Alvaro Siza
Το 2002, ο Alhiyari επιλέχθηκε ως ο πρώτος αρχιτέκτονας του Rolex Mentor and Protege Arts Initiative, και έγινε προστατευόμενος του αρχιτέκτονα Alvaro Siza από την Πορτογαλία. Με πτυχίο Αρχιτεκτονικής και Καλών Τεχνών από το Rhode Island School of Design και μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών στην Αρχιτεκτονική Αστικού Σχεδιασμού από το Graduate School of Design του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, ο Alhiyari πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου της Βενετίας και είναι επικεφαλής του ομώνυμου, βραβευμένου αρχιτεκτονικού γραφείου με έδρα το Αμάν. Το έργο του γραφείου καλύπτει ένα ευρύ φάσμα κλάδων που σχετίζονται με τον σχεδιασμό και κυμαίνονται από τον αστικό σχεδιασμό, τον εσωτερικό σχεδιασμό και το σχεδιασμό επίπλων, έως τις αρχιτεκτονικές εγκαταστάσεις και τον σχεδιασμό εκθέσεων. Οι συνέργειες ανάμεσα στον σχεδιασμό, την υλικότητα, την τεχνική και το πολιτιστικό πλαίσιο δημιουργούν μια αρχιτεκτονική που προτείνει την ποικιλομορφία, την αλλαγή και τον μετασχηματισμό που σχετίζεται με τον τόπο.
Συναντήθηκαν στο Πόρτο όπου κατοικεί ο Siza και ξεκίνησαν να δουλεύουν μαζί για τη φύση της αρχιτεκτονικής, ανακαλύπτοντας ότι είχαν παρόμοιες απόψεις τόσο για τη θεωρία όσο και για την πρακτική της.
Μια μέρα, μέντορας και προστατευόμενος έκαναν μια εκδρομή σε αρκετά από τα κοντινά έργα του Siza, όπου σημείωσαν παρεμπιπτόντως λεπτομέρειες όπως διαρροές και ρωγμές, υπενθυμίσεις της αέναης σκιάς που πέφτει μεταξύ σύλληψης και δημιουργίας. «Η αρχιτεκτονική αναπτύσσεται πάντα μέσω της ανταλλαγής. Ο μεγάλος κίνδυνος είναι να πέσει κανείς στη ρουτίνα» λέει ο Alhiyari.
Αν και πέρασαν μεγάλο μέρος του χρόνου τους συζητώντας για τη θεωρία της αρχιτεκτονικής, εξέτασαν επίσης προσεκτικά τις λεπτομέρειες των κτιρίων και τα σχέδια του Alhiyari για τα τρέχοντα έργα του. Την ίδια περίοδο ο Siza εξέτασε μια συμμετοχή του Alhiyari σε διαγωνισμό για δύο πύργους 20 ορόφων για οικιστική χρήση στην Πόλη του Κουβέιτ, έναν διαγωνισμό που τελικά κέρδισε ο Alhiyari. «Γνώρισα τον Siza», λέει ο Alhiyari, «και τον συμπάθησα ως άνθρωπο, είναι πραγματικά υπέροχος. Η ανατροφοδότησή του για τα έργα μου ήταν πολύ προκλητική και εποικοδομητική και γίνεται με σαφήνεια και απλότητα που μόνο ένα σπουδαίο μυαλό μπορεί να έχει».
Gloria Cabral και Peter Zumthor
Η γεννημένη στο Σάο Πάολο το 1982 Gloria Cabral σπούδασε αρχιτεκτονική στο La Universidad Nacional de Asunción. Πριν τελειώσει το πανεπιστήμιο, το 2003, εντάχθηκε στο el Gabinete de Arquitectura και έμεινε εκεί για 17 χρόνια. Το 2016, μαζί με τους συνεργάτες της, κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, για την Καλύτερη Συμμετοχή στη Διεθνή Έκθεση.
Επιλέχθηκε από τον κορυφαίο Ελβετό αρχιτέκτονα Peter Zumthor ως μαθήτρια ανάμεσα σε επαγγελματίες από όλο τον κόσμο στο πλαίσιο του προγράμματος Rolex Artistic Initiative 2014-2015.
Η Ελβετία, η Παραγουάη και η Νότια Κορέα αποτέλεσαν τα κύρια σκηνικά για τη συνεργασία του Peter Zumthor και της Gloria Cabral, η οποία έγινε υπεύθυνη έργου για τον σχεδιασμό του Zumthor, ενός τεϊοποτείου κοντά στη Σεούλ, ως χώρου προσευχής και λατρείας.
Η Gloria Cabral στο μικρό γραφείο της στην Ασουνσιόν εμπνέεται από τη γη και την κοινωνική σημασία ενός έργου, από τον τοπικό πηλό από τον οποίο κατασκευάζονται τα τούβλα και από τον τρόπο με τον οποίο τα τούβλα, το τσιμέντο και τα ανακυκλωμένα υλικά μπορούν να συνδυαστούν για να επινοηθούν νέες μορφές ανέξοδης κατασκευής. Το αρχιτεκτονικό γραφείο του Peter Zumthor, το Atelier Zumthor, βρίσκεται στο ελβετικό χωριό Haldenstein, 10.459 χλμ. βορειοδυτικά της Ασουνσιόν. Ενδιαφέρεται για τη δυνατότητα κάτι φαινομενικά ασήμαντο ή τυπικό να βιωθεί ως όμορφο. «Η φιλοσοφία μου είναι να κάνω όσο το δυνατόν λιγότερα – να μην κάνω πολύ αρχιτεκτονικό θόρυβο», λέει.
Η Cabral βρέθηκε αντιμέτωπη σε μια διαδικασία πολύ διαφορετική από τη δική της πρακτική. Ο Zumthor παραδέχεται ότι υπάρχει ένα στοιχείο masterclass στη δημιουργική του διαδικασία, αλλά, όπως τονίζει, «ανταλλάσσουμε τα συναισθήματά μας. Κανονικά, οι νέοι αρχιτέκτονες μαθαίνουν να εκλογικεύουν τα έργα τους – γιατί και γιατί και γιατί! Εδώ δεν υπάρχουν "γιατί". Εδώ έχουμε συναισθήματα. Δεν είμαστε αντι-διανοούμενοι, αλλά όλα αφορούν την ίδια την αρχιτεκτονική. Η απάντηση έρχεται από μέσα μας».
Mariam Issoufou Kamara και Sir David Adjaye
Η Mariam Issoufou Kamara από τον Νίγηρα σπούδασε και εργάστηκε στον τομέα των υπολογιστών για επτά χρόνια πριν αποφασίσει να αλλάξει καριέρα και να γίνει αρχιτέκτονας για να εκπληρώσει την εφηβική της φιλοδοξία.
Ίδρυσε την αρχιτεκτονική ομάδα united4design ενώ ζούσε ακόμα στις Ηνωμένες Πολιτείες και κατά την επιστροφή της στον Νίγηρα ίδρυσε μια αρχιτεκτονική και ερευνητική εταιρεία με το όνομα Atelier Masomi, μια κολεκτίβα η οποία εστιάζει στους ανοιχτούς χώρους διαβίωσης στην τοπική αρχιτεκτονική, σε κτίρια με γεωμετρικά σχήματα που βασίζονται σε τρία τοπικά παραγόμενα υλικά διαθέσιμα σε πολλές κοινότητες: τσιμέντο, ανακυκλωμένο μέταλλο και ακατέργαστη γη.
Έχοντας λάβει διεθνείς διακρίσεις, η Kamara συνεργάστηκε με τον Βρετανό αρχιτέκτονα από την Γκάνα, David Adjaye, ο οποίος υπήρξε μέντοράς της στο Rolex Artistic Initiative 2018-2019, για να σχεδιάσουν ένα νέο πολιτιστικό κέντρο στη Νιαμέι. Μοιράζονται την πεποίθηση ότι η αφρικανική αρχιτεκτονική χρειάζεται τη δική της ταυτότητα. Κατά τη διάρκεια του mentoring, το σπουδαιότερο από τα πολλά μαθήματα που της μετέδωσε είναι «να είναι πιστή στον εαυτό της». Μια επίσκεψη στη γενέτειρα της Mariam Issoufou Kamara, στον Νίγηρα, αποτέλεσε το σημείο καμπής στη σχέση της με τον David Adjaye. «Πήγαμε στο χωριό της οικογένειάς μου. Πήγαμε στην έρημο και κατασκηνώσαμε έξω, κάτω από τα αστέρια. Πήγαμε σε μια πόλη που ονομάζεται Agadez, όπου οι άνθρωποι ζουν ακόμα σε σπίτια που χτίστηκαν τον 14ο αιώνα», λέει η Kamara, και ο Adjaye συμφωνεί ότι «ήταν μια πραγματική εκπαίδευση και για μένα».
Ο ίδιος θυμάται πώς, όταν ήταν νέος, διάσημοι αρχιτέκτονες όπως ο Richard Rogers και ο Renzo Piano του έδιναν συμβουλές και σήμερα υποστηρίζει και αυτός με τη σειρά του την Kamara, μια μουσουλμάνα σε μια κουλτούρα που δεν υποδέχεται με ευκολία τις γυναίκες σε ηγετικό ρόλο. Ο ίδιος είχε ραγδαία άνοδο στις τάξεις της αρχιτεκτονικής, έχει γραφεία στο Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη και την Άκρα της Γκάνας, όπου ζει η οικογένειά του. Μέλημα του Adjaye κατά τη διάρκεια της καθοδήγησής του ήταν να βοηθήσει τη νεαρή επαγγελματία σε πρακτικό επίπεδο όσον αφορά τη λειτουργία του γραφείου που διατηρεί στη Νιαμέι, ενώ ζει στη Βοστώνη. Για τον λόγο αυτό σχεδίασαν ένα νέο καλλιτεχνικό κέντρο για μια υπό ανάπτυξη περιοχή στην καρδιά της Νιαμέι. Αυτό αποτέλεσε το κύριο αντικείμενο της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης και η Kamara, που θέλει να σφυρηλατήσει ένα νέο είδος αρχιτεκτονικής με βιώσιμες και παραδοσιακές μεθόδους δόμησης, αναγνωρίζει την πίεση που της ασκούσε ο Adjaye για να γίνει πιο τολμηρή.
«Η επεξεργασία αυτού του έργου με τον David μού επέτρεψε να εμπιστευτώ περισσότερο τη φωνή μου. Οι αντιδράσεις του επιβεβαίωσαν ότι μπορώ να εμπιστευτώ το σχεδιαστικό μου ένστικτο. Αυτό το είδος εμπιστοσύνης έρχεται συνήθως με τον καιρό και την εμπειρία. Η καθοδήγηση μού επέτρεψε να επιβεβαιώσω τη φωνή μου και να μην απολογούμαι γι' αυτήν» λέει η Kamara.
Simon Kretz και Sir David Chipperfield
Ο Ελβετός Simon Kretz, αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, ήταν ο προστατευόμενος του David Chipperfield ως μέρος του Rolex Mentor and Protége Arts Initiative. Σε ένα βίντεο, περιπλανώνται στους δρόμους του Σόρντιτς στο Λονδίνο. Οι περαστικοί σταματούν όταν αναγνωρίζουν έναν από τους πιο επιτυχημένους αρχιτέκτονες της Βρετανίας, σε ένα μέρος που πριν από μια γενιά ήταν κάτι σαν no man's land, μια περιθωριακή ζώνη εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών κτιρίων και κατεστραμμένων σιδηροδρομικών αψίδων.
Σήμερα τα γκράφιτι στους τούβλινους ογκόλιθους αποτελούν πλέον το σκηνικό για την ακμάζουσα αγορά ακινήτων του Λονδίνου. Με τον πληθυσμό του Λονδίνου και του Σίτι να μετακινούνται προς τα ανατολικά, η αναπτυσσόμενη ψηφιακή οικονομία αποικίζει την περιοχή που κατοικείται από τους σχεδιαστές, τους καλλιτέχνες και τους αρχιτέκτονες που εντόπισαν πρώτοι τις δυνατότητές της. Στο κέντρο της περιοχής υπάρχει μια τεράστια τρύπα, ο χώρος που κάποτε καταλάμβανε το Bishopsgate Goodsyard, οι πρώην σιδηροδρομικές αποθήκες που έχουν σαπίσει, σε μια γειτονιά που κατά τα άλλα έχει μετατραπεί σε επενδυτικό περιουσιακό στοιχείο.
Οι δυο αρχιτέκτονες επέλεξαν αυτό το ρήγμα στον αστικό ιστό για τη συνεργασία τους, κάτι πιο εγκεφαλικό, πιο πολιτικό, το οποίο έχει τη δυνατότητα να έχει εκτεταμένο αντίκτυπο. Είναι αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε αργή αρχιτεκτονική. Επέλεξαν να εργαστούν θεωρητικά, αλλά με ένα πραγματικό κομμάτι της πόλης, για να εξετάσουν τις προτάσεις για αυτό το κομμάτι του τοπίου και το πώς θα μπορούσαν να αλλάξουν οι διαδικασίες, η νομοθεσία και οι δυνάμεις του κεφαλαίου που οδήγησαν σε αυτό το σημείο.
«Η αρχιτεκτονική», λέει ο Kretz, «είναι μια αργή διαδικασία. Ένα κτίριο μπορεί να χρειαστεί επτά ή οκτώ χρόνια από την αρχή μέχρι την ολοκλήρωσή του. Εμείς έχουμε μόνο λίγους μήνες, οπότε σκεφτόμασταν πώς θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε καλύτερα αυτόν τον χρόνο. Και αυτό έγινε με το να σκεφτούμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η πόλη». Μέσα από τη διαδικασία αυτή, οι αρχιτέκτονες ανέπτυξαν έναν δεσμό, συζητώντας για το πώς τα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν καλύτερα και στις δύο χώρες καταγωγής τους.
«Ο σχεδιασμός είναι ένας από τους σημαντικότερους τομείς της πολιτικής: συγκρίνουμε δύο άκρα. Αντιπαραθέτουμε το ελβετικό, ίσως το πιο προστατευμένο σύστημα σχεδιασμού, με το βρετανικό, το λιγότερο προστατευμένο. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το κτίριο θεωρείται προϊόν. Στην Ελβετία θεωρείται ως μέρος μιας πόλης» λέει ο Chipperfield και σημειώνει ότι «η συζήτηση αφορά το τι μπορεί να συνεισφέρει ένα κτίριο στην πόλη. Οι άνθρωποι αισθάνονται ότι η πόλη είναι κάτι που τους συμβαίνει, μια διαδικασία στην οποία δεν έχουν λόγο».
Yang Zhao και Kazuyo Sejima
Γεννημένος στην Κίνα, ο Yang Zhao είναι ο νεότερος αρχιτέκτονας που επελέγη από την καταξιωμένη αρχιτέκτονα Kazuyo Sejima και το πρώτο εγχείρημα του προγράμματος καθοδήγησης στην αρχιτεκτονική πρωτοβουλία Rolex Mentor Protégé Arts Initiative.
Η Sejima είναι περισσότερο γνωστή στην Αμερική για τη συνεργασία της με τον Ryue Nishizawa ως SANAA, η εταιρεία που ολοκλήρωσε το γυάλινο περίπτερο στο Μουσείο Τέχνης του Τολέδο το 2006 και το Νέο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης το 2007. Η SANAA κέρδισε το βραβείο Pritzker το 2010 – το ζευγάρι ήταν από τους νεότερους νικητές του βραβείου στην ιστορία του. Το 2004, η εταιρεία κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας για το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του 21ου αιώνα της Ιαπωνίας. Ως γυναίκα καταξιωμένη σε νεαρή ηλικία, είναι η ιδανική μέντορας για τον Zhao, ο οποίος ξεκίνησε το γραφείο του, Zhaoyang Studio, το 2007. Αποφοίτησε από το Graduate School of Design του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και συνεργάστηκαν το 2014 στο Home-for-All, το σχέδιο στέγασης που ξεκίνησε από Ιάπωνες αρχιτέκτονες μετά το τσουνάμι του 2011 στην Ιαπωνία.
Μία από τις πρώτες εντυπώσεις της Kazuyo Sejima από τη συνάντηση με τον Zhao ήταν ο μετρημένος ενθουσιασμός του, ασυνήθιστος για την ηλικία του. Όταν έμαθε ότι επιλέχθηκε να συνεργαστεί με τη Sejima, την οποίο θαυμάζει εδώ και καιρό, λέει ότι ενθουσιάστηκε. Αλλά άρχισε επίσης αμέσως να σκέφτεται τον επόμενο χρόνο, γνωρίζοντας ότι θα συνεπαγόταν πολλή δουλειά. Η δουλειά στην οποία αναφέρεται ήταν το κτίριο που του πρότεινε η Sejima να σχεδιάσει υπό την επίβλεψή της για μια από τις τοποθεσίες της πρωτοβουλίας «Σπίτι για όλους», που αναπτύχθηκε από τον Toyo Ito και στην οποία συμμετείχαν αρκετοί κορυφαίοι αρχιτέκτονες, όπως οι Sou Fujimoto, Kumiko Inui, Akihisa Hirata και SANAA, και η οποία αποσκοπούσε στη δημιουργία χώρων όπου τα θύματα του τσουνάμι του 2011 μπορούν να συγκεντρωθούν και να αποκαταστήσουν τη χαμένη αίσθηση κοινότητας.
Δέκα χρόνια μετά το εγχείρημα ο Yang Zhao λέει πως ό,τι αποκρυσταλλώθηκε, αφομοιώθηκε στο υποσυνείδητο, και «η όποια επίδραση λανθάνει στην κάθε προσέγγισή μου για περιεχόμενο, και αυτή είναι τόσο διαφορετική από το έργο της SANAA στο Τόκιο. Η αρχιτεκτονική είναι ένα μακρύ ταξίδι και ο κόσμος εξελίσσεται γρήγορα. Προσπαθώ να είμαι γενναίος και ειλικρινής σε αυτό που κάνω και η Sejima είναι πάντα το σημείο αναφοράς μου. Ακόμα θυμάμαι όταν μου παρέθεσε τα λόγια του Toyo Ito: "Ποτέ μη σταματήσεις να σκέφτεσαι τι είναι αρχιτεκτονική"».
