Συναντώ τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, γενικό καλλιτεχνικό διευθυντή της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, στην τριήμερη γιορτή που έχει στηθεί στο ARKOPOLIS. Πρόκειται για τον τόπο συνάντησης, συνεργασίας, συμπερίληψης, ελεύθερης δημιουργίας που δημιούργησε η βελγική κολεκτίβα των TimeCircus για τους νέους και τους κατοίκους της Ελευσίνας, ο οποίος αποτελείται από δύο πρωτότυπες αρχιτεκτονικές κατασκευές, το ARK και τη Σφαίρα. Είναι μια γιορτή αποχαιρετισμού. Οι TimeCircus ξεκίνησαν από το Βέλγιο τον Μάιο του 2022 και διέσχισαν 3.000 χιλιόμετρα έως την Ελευσίνα, στη μεγαλύτερη προσκυνηματική πομπή της ιστορίας της πόλης. Επιστρέφουν στη βάση τους, αφήνοντας πίσω τους χώρο δυναμικό που εξελίσσεται διαρκώς και φέρνει πιο κοντά κατοίκους κάθε ηλικίας. Η συνάντησή μας μου δίνει την ευκαιρία να συζητήσουμε, τρεις μήνες πριν το τέλος της χρονιάς του τίτλου, τι έχει συμβεί και τι πρόκειται να συμβεί.
— Είσαι ευχαριστημένος με όσα έχουν συμβεί εδώ και με όσα σχεδιάζετε; Αν κάναμε μια αναδρομή και μια «σούμα», τι θα μου έλεγες;
Έχουμε κάνει μέχρι στιγμής ό,τι καλύτερο μπορούμε − και μάλιστα σε απόλυτα μέτρα.
Δουλεύοντας όλον αυτό τον καιρό με ενθουσιασμό αλλά και απάνθρωπα έως υπεράνθρωπα, έχουμε προσπαθήσει –ακροβάτες ενός σπάνιου μπαλέτου− να ισορροπήσουμε σε τεντωμένο σχοινί πάνω από λάκκο λεόντων, σε απανωτές προκλήσεις, που είναι σύμφυτες με έναν οργανισμό πολιτιστικό μεν, αλλά ο οποίος διέπεται από όλη την αυστηρή και αδέκαστη νομοθεσία και διαδικασία του δημόσιου φορέα. Όσοι γνωρίζουν, ξέρουν τι εννοώ.
Προσπαθούμε −παρά τις απανωτές προκλήσεις, που είναι δεδομένο ότι θα σε πλήξουν όταν βγαίνεις στα ανοιχτά− να κρατήσουμε αθόλωτο (ευδιάκριτο, λαμπερό) τον στόχο και τον ενθουσιασμό που μας κρατάει όρθιους και παρόντες. Θα φανεί ίσως παράξενο αλλά ακόμα και οι ονομασμένες προκλήσεις έχουν συμβάλει σε αυτό. Άλλοτε πολύ θετικά, άλλοτε πολύ αρνητικά.
— Να υπενθυμίσουμε με αυτή την ευκαιρία κάποια πράγματα, ενδεικτικά;
Μέχρι στιγμής, στο καθαρά άυλο πεδίο, έχουν επιτελεστεί (Σεπτέμβριος 2020-περίοδος Covid-Σεπτέμβριος 2023) πάνω από 176 έργα καθαρά καλλιτεχνικού ή πολιτιστικού ή εκπαιδευτικού και επιμορφωτικού περιεχομένου. Έχουν συμμετάσχει περισσότεροι από 6.100 καλλιτέχνες, επαγγελματίες εργαζόμενοι στον πολιτισμό, μέλη πολιτιστικών συλλόγων, παιδιά, έφηβοι, απλοί πολίτες. Τα γεγονότα τα έχουν παρακολουθήσει μέχρι στιγμής πάνω από 86.000 άνθρωποι με φυσική παρουσία. Τα ακριβή στοιχεία για όλα αυτά θα ανακοινωθούν αργότερα και είναι στην επιστημονική αρμοδιότητα της ειδικής ομάδας του Πάντειου Πανεπιστημίου.
— Θα ήθελα να ρωτήσω κάποια πράγματα για τις διαδικασίες που ακολουθείτε. Για παράδειγμα, πώς ελέγχεστε;
Ελεγχόμαστε από ανώτερη αρχή, το Διοικητικό Συμβούλιο της εταιρείας, αποφασιστικό όργανο στη συμβασιοποίηση πριν την εκτέλεση των έργων, αφού αυτό είναι επιφορτισμένο να εγκρίνει ή και να απορρίπτει κάποιο έργο που εισηγείται η Γενική Καλλιτεχνική Διεύθυνση. Και αυτό, φυσικά, αφού πρώτα έχει περάσει από τον έλεγχο, την επεξεργασία και την έγκριση της Γενικής Διεύθυνσης της εταιρείας. Ας προστεθεί εδώ ότι συχνά και το Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης της Ελευσίνας έχει συμμετοχή στη διαδικασία, για μια άλλη σειρά από κρίσιμες εγκρίσεις και αποφάσεις. Αυτή είναι η νόμιμη διαδικασία που ακολουθείται για όλα ανεξαιρέτως τα έργα.
Για να προχωρήσει ένα έργο (να συμβασιοποιηθεί, που σημαίνει να περάσει όλη την ανωτέρω διαδικασία), θα πρέπει να υπάρχουν τα αναγκαία για τη συμβασιοποίηση
−άρα και την εκτέλεσή του− ταμειακά αποθέματα, αλλιώς −και ορθά− δεν υπάρχει δυνατότητα να συμβασιοποιηθεί. Οι δυσκολίες στην εκταμίευση −άρα στη συμβασιοποίηση− εξαρτώνται από τη χρηματοροή του οργανισμού. Οι βασικοί επίσημοι χρηματοδότες μας ήταν ανέκαθεν ο δήμος Ελευσίνας, η Περιφέρεια Αττικής, το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (όχι η Ευρώπη, αντίθετα με ό,τι συχνά πιστεύεται). Υπάρχει επίσης πάντα προσπάθεια ενεργοποίησης ιδιωτικών κεφαλαίων υπό μορφή χορηγιών (κατά κανόνα, σε είδος).
— Έχουμε περάσει ένα δύσκολο καλοκαίρι με φυσικές καταστροφές και είμαστε σε περίοδο εκλογών. Πόσο σας επηρεάζουν όλα αυτά;
Αν και ο πολιτισμός συνήθως δεν προκαλεί κρίσεις ή φυσικές καταστροφές, όλες οι φυσικές καταστροφές και οι κρίσεις επηρεάζουν ευθέως και άμεσα τον πολιτισμό (το γνωρίζουν άψογα στο πετσί τους όλοι οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ). Ακόμα και οι περίοδοι εκλογών μπορεί να συνιστούν αιτία κρίσης για την πολιτιστική διαδικασία. Ακόμη και οι απρόσμενες φυσικές καταστροφές, που ταλανίζουν τη χώρα από την αρχή του καλοκαιριού πολύτροπα και ασταμάτητα, μπορεί να πλήξουν έμμεσα την πολιτιστική διαδικασία.
— Δηλαδή, τι κάνετε;
Αρχικά προσπαθούμε ψύχραιμα να επιβιώσουμε από όλα αυτά. Να προφυλάξουμε το πρόγραμμα, τους συνεργάτες μας −γιατί αυτοί είναι το σώμα του προγράμματος πέρα απ’ την ιδέα του−, επιδιώκοντας να συνεχίσουμε το ταξίδι προς τα εμπρός με τις λιγότερες δυνατές ήττες. Μια συνταρακτική Οδύσσεια (που θα γραφεί ύστερα) από κάθε άποψη. Η δυσκολία χρηματοροών τους δύο τελευταίους μήνες (η οξύτερη πρόκληση δίπλα στις υπόλοιπες) μας υποχρέωσε σε αιφνίδια, βίαιη αναβολή κρίσιμου μέρους του προγράμματος και σε έναν αναγκαστικό επαναπρογραμματισμό με βάση νέα χρονικά και οικονομικά δεδομένα. Αγωνιζόμαστε για την εξασφάλισή του, μεταθέτοντάς το χρονικά.
— Πώς αντιμετωπίζετε τις αναβολές, τις αλλαγές, ακόμα και τις ακυρώσεις;
Αγωνιζόμαστε για τη διαφύλαξη ιδεών και ανθρώπων και ελπίζουμε να καταφέρουμε το μέγιστο δυνατό με προϋπόθεση πάντοτε την αδιαμφισβήτητη ποιότητα και την ανάγκη. Υπάρχουν αναμφίβολα απώλειες. Κι αυτές τις βιώνει κάθε μέλος της μικρής μας ομάδας (η μικρότερη που στελέχωσε τα τελευταία χρόνια Πολιτιστική Πρωτεύουσα σε πανευρωπαϊκό επίπεδο), είτε ανήκει στη Γενική Καλλιτεχνική Διεύθυνση, είτε στην Επικοινωνία, στην Παραγωγή, στο Λογιστήριο... Προσπαθούμε −παρά τις απανωτές προκλήσεις, που είναι δεδομένο ότι θα σε πλήξουν όταν βγαίνεις στα ανοιχτά− να κρατήσουμε αθόλωτο (ευδιάκριτο, λαμπερό) τον στόχο και τον ενθουσιασμό που μας κρατάει όρθιους και παρόντες. Θα φανεί ίσως παράξενο αλλά ακόμα και οι ονομασμένες προκλήσεις έχουν συμβάλει σε αυτό. Άλλοτε πολύ θετικά, άλλοτε πολύ αρνητικά. Ναι, είναι παράξενο, γιατί υπηρετώντας την τέχνη, διαρκώς καλούμαστε να μετασχηματίσουμε τις επώδυνες προκλήσεις σε θετικό, ζωντανό αφήγημα. Άλλωστε, τα πράγματα δεν ήταν ποτέ απλά. Είναι πολύ πιο σύνθετα από τις εύκολες απλουστεύσεις που μπορεί να πλανεύσουν ή να παγιδεύσουν. Και άλλωστε, πάντοτε έτσι ήταν.
— Θα ήθελα να μιλήσουμε για αυτά που θα αφήσετε πίσω σας. Ποια έργα είναι;
Το κρίσιμο διακύβευμα και επιδίωξη μιας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας δεν είναι η χρονιά του τίτλου τόσο πολύ όσο αυτό που λέμε παρακαταθήκη. Δηλαδή, μια Πολιτιστική Πρωτεύουσα γίνεται για το μετά της. Τολμώ να πω ότι η Ελευσίνα θα μείνει ως εξαιρετικά επιτυχημένο παράδειγμα Πολιτιστικής Πρωτεύουσας όσον αφορά αυτό που λέμε υποδομές ή υλικό αποτύπωμα. Πολύ γρήγορα θέλω να μιλήσω και για το άυλο αποτύπωμα, μια σειρά από έργα που ναι μεν αφήνουν ένα υλικό αποτύπωμα πάνω στην πόλη, αλλά είναι και δημιουργίες, είναι αυτά που μένουν και επιχρωματίζουν τον δημόσιο χώρο. Ετοιμάζεται ενας χάρτης όπου θα απεικονίζονται / σημαίνονται όλα αυτά τα έργα που παραμένουν στον δημόσιο χώρο και συνιστούν έναν εικαστικό και όχι μόνον περίπατο. Μια άλλη κατηγορία είναι μια σειρά προγράμματα που συνεχίζουν στην πόλη της Ελευσίνας, υποστηρίζοντας τη μοναδικότητά της και που για να τα συναντήσει κανείς και να εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες που προσφέρουν θα πρέπει να επισκεφτεί την πόλη.
— Αυτά θα συνεχιστούν και αφότου τελειώσει η Πολιτιστική Πρωτεύουσα ή κινδυνεύουν να χαθούν;
Έχουμε φροντίσει ώστε κάποια από αυτά να ενταχθούν στο Ταμείο Ανάκαμψης, που σημαίνει ότι διασφαλίζουν τη χρηματοδότησή τους για όσο διαρκεί το πρόγραμμα, δεν κινδυνεύουν να χαθούν με το που τελειώνει η Πολιτιστική Πρωτεύουσα. Αυτή είναι η πρώτη μαγιά έργων παρακαταθήκης.
— Ας επιστρέψουμε στις υποδομές.
Όταν η Πολιτιστική Πρωτεύουσα ανέλαβε τον τίτλο, από υλικές υποδομές είχε μόνο ένα μικρό ανοιχτό αμφιθέατρο που γνωρίζουμε όλοι, στην επικράτεια του Παλαιού Ελαιουργείου. Τίποτα άλλο. Πολλοί άνθρωποι της πόλης είχαν σοβαρές αντιρρήσεις, «πού πάμε ξυπόλητοι στα αγκάθια, πώς θα στηρίξουμε μια Πολιτιστική Πρωτεύουσα;», φόβοι απόλυτα δικαιολογημένοι απ’ τη μια, αλλά που αγνοούν ένα θεμελιώδες θεώρημα μιας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας: ότι ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο γίνεται μια Πολιτιστική Πρωτεύουσα! Επιλέγεται μια πόλη που δείχνει να έχει ένα εσωτερικό δυναμικό ανάπτυξης. Έτσι επιλέχτηκε η Ελευσίνα. Έτσι ανέλαβε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ένα τόσο τολμηρό στοίχημα, τόσο τολμηρό που η ελληνική επιτροπή δεν ήταν τόσο ώριμη ώστε να το αντιληφθεί ως σημασία. Ήταν μια πόλη χωρίς υποδομές.
Αυτήν τη στιγμή, με πάρα πολύ κόπο και πάρα πολλούς ανθρώπους να έχουν βοηθήσει σε αυτήν τη διαδικασία και με βασικούς χρηματοδότες −το επίσημο κράτος έδωσε 20.000.000 στην πόλη της Ελευσίνας για τις υποδομές−, αφήνουμε πίσω −και το λέω υπερήφανα− τρεις εξαιρετικές αποθήκες στο Παλαιό Ελαιουργείο, το εργοστάσιο IRIS, ένα κόσμημα και ένα αρχιτεκτονικό μνημείο στην καρδιά της Δυτικής Αττικής, ανοιχτό για χρήση ακόμα και για την πρωτεύουσα − δεν έχει τέτοιους χώρους η Αθήνα.
Αφήνουμε πίσω το Σινέ Ελευσίς, έναν κινηματογράφο εμβληματικό για την ιστορία της πόλης, που αυτήν τη στιγμή διαμορφώνεται για να μπορεί να λειτουργήσει ως εύπλαστος καλλιτεχνικός και πολιτιστικός χώρος, με βασική του λειτουργία μια άυλη υποδομή που μένει πίσω − ένα διεθνές φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, σε μια πόλη που έχει εμπνεύσει πολλές φορές τον κινηματογράφο τεκμηρίωσης. Θα αναφέρω το νέο εμβληματικό έργο του Φίλιππου Κουτσαφτή «Οι Ελευσίνιοι», με το οποίο θα κάνει πρεμιέρα ο κινηματογράφος στο πλαίσιο των τελετών λήξης. Το Σινέ Ελευσίς συνιστά ένα παράδειγμα από το συνολικό concept της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας: πώς μια τελετή λήξης σηματοδοτεί την έναρξη και τα εγκαίνια ενός χώρου και ταυτόχρονα ενός θεσμού.
Αφήνουμε αναμορφωμένους και δυο μικρότερους χώρους, όπως είναι το Παλαιό Δημαρχείο της πόλης που λειτουργεί ως χώρος μικρών εκθέσεων και info point της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας στην καρδιά της πόλης, όπως και το Αναψυκτήριο στο παραλιακό μέτωπο, που είναι εντευκτήριο τέχνης και πολιτισμού και θα μείνει πίσω ως χώρος συνάντησης, εκπαίδευσης και εκδηλώσεων για δυο σημαντικές λέσχες της πόλης, την κινηματογραφική και τη φωτογραφική.
Θα σταθώ και σε δυο κρίσιμους ανοιχτούς χώρους μέσα στην πόλη: ο πρώτος είναι η ΟΑΣΗ − πρώην κάμπινγκ που ενεργοποιήθηκε από το φεστιβάλ Οικο-πολιτισμού μας και ήταν μια αποκάλυψη για πολλούς Ελευσίνιους, που δεν ήξεραν ότι υπάρχει τέτοιος χώρος στην πόλη τους. Ο δεύτερος είναι αυτός στον οποίο βρισκόμαστε σήμερα, ένας πρώην δυστοπικός χώρος, τόπος εγκατάλειψης φερτών υλικών, που αυτήν τη στιγμή έχει γίνει μια μικρή πολιτεία για νέους και ονομάζεται ARKOPOLIS. Εδώ υπάρχει αυτή η Κιβωτός −το ARK−, μια «κιβωτός αιωνίου νεότητος», όπως ονομάζεται, που κατασκεύασαν οι Time Circus, τόπος δημιουργικής συνάντησης νέων της πρώτης και της τρίτης ηλικίας.
Δίπλα έχει δημιουργηθεί, με αποκλειστική δωρεά και υλοποίηση του Ιδρύματος Ωνάση, ενα Skate park, πάγιο αίτημα των νέων της Ελευσίνας και πιο δίπλα υπάρχει η Σφαίρα, ένα γλυπτό που έφτιαξαν και πάλι οι TimeCircus. Εκεί υπάρχει η παλιά εξέδρα του Πανελευσινιακού, για την οποία ήδη υπάρχει μια πρώτη αρχιτεκτονική μελέτη από μια άλλη γαλλική ομάδα (έργο και αυτό της Πολιτιστικής) για το πώς θα αναδιαμορφωθεί, και πίσω ακριβώς εγκαινιάζεται ένας χώρος όπου θα μπορούν να παίζουν κρίκετ τα μέλη της πακιστανικής κοινότητας που ζουν στην Ελευσίνα.
Όλο αυτό το σύστημα, το ARKOPOLIS, είναι ένας θύλακας του Καλού, δημιουργίας και συναντήσεων της πόλης σε μια πρώην δυστοπία. Επισκεφτείτε το! Αυτό είναι κάτι που αφήνει η Πολιτιστική Πρωτεύουσα και πρακτικά παρεμβαίνει και αυτό δημιουργικά στην καθημερινότητα των νέων, που είναι το μέλλον της πόλης. Με άλλη ευκαιρία θα αναφερθώ στην ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ, στο Χ-Bowling Art Center, όπως και στο εμβληματικό Ρολόι της πόλης.
— Υπάρχουν πράγματα που δεν πετύχατε;
Θα απαντήσω ανεπιφύλακτα «ναι». Κάποια τα γνωρίζω καθαρά. Αλλά εδώ θέλω να προσθέσω κάτι. Μια Πολιτιστική Πρωτεύουσα είναι ένας ανθώνας, ένας κήπος από πράξεις και ιδέες. Ιδέες που οφείλουν και θέλουν να γίνουν πράξεις. Αρκετές δεν θα τα καταφέρουν, θα παραμείνουν ιδέες, δυνατότητες, σχέδια. Αλλά και αυτά συνιστούν μέρος της άυλης παρακαταθήκης μιας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας. Ίσως δεν ήρθε ακόμη η στιγμή τους, ίσως δεν έτυχαν σε μια ώριμη πολιτική ή ιστορική συγκυρία για να ανθίσουν και να πραγματωθούν. Αλλά συνεχίζουν να ζουν, να δείχνουν τον δρόμο −όπως τόσες άλλες συγγενείς τους που τα κατάφεραν− μέχρι να γίνουν πράξη.
— Μιχαήλ, πριν αποχαιρετιστούμε, να σε ρωτήσω: σκέφτηκες να παραιτηθείς, να τα παρατήσεις, να πεις «δεν γίνεται άλλο»;
Ναι.
