«Σε ειρηνικούς καιρούς μπορεί να είχα γράψει περίτεχνη ή απλά περιγραφική πρόζα, αγνοώντας σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές μου πεποιθήσεις. Πιέστηκα, όμως, λόγω των περιστάσεων, να γίνω ένα είδος πολιτικού επιφυλλιδογράφου.
Πέρασα καταρχήν πέντε χρόνια κάνοντας μια δουλειά που δεν μου ταίριαζε (υπηρετώντας στην Ινδική Αυτοκρατορική Αστυνομία, στη Βιρμανία) και στη συνέχεια έζησα στη φτώχεια και με έντονη την αίσθηση της αποτυχίας. Οι συνθήκες αυτές επέτειναν τη φυσική μου απέχθεια προς την εξουσία και με έκαναν για πρώτη φορά να συνειδητοποιήσω την ύπαρξη της εργατικής τάξης, ενώ η δουλειά στη Βιρμανία με έκανε να κατανοήσω καλύτερα τη φύση του ιμπεριαλισμού.
Αυτές, όμως, οι εμπειρίες δεν ήταν αρκετές για να καθορίσουν απολύτως τον πολιτικό μου προσανατολισμό. Και μετά ήρθε ο Χίτλερ, ο Ισπανικός Εμφύλιος κ.λπ. Μέχρι τα τέλη του 1935, πάντως, δεν είχα ακόμα καταφέρει να πάρω οριστικές αποφάσεις.
Ο πόλεμος στην Ισπανία και άλλα γεγονότα της περιόδου 1936-1937 έγειραν αποφασιστικά την πλάστιγγα, και από τότε και στο εξής ήμουν πλέον σίγουρος για τις θέσεις μου. Κάθε γραμμή, οποιασδήποτε σοβαρής δουλειάς που έχω υπογράψει από το 1936, είναι γραμμένη, ευθέως ή πλαγίως, κατά του ολοκληρωτισμού και υπέρ του δημοκρατικού σοσιαλισμού, όπως εγώ τον αντιλαμβάνομαι.
Μου φαίνεται ανόητο, σε μια χρονική περίοδο σαν τη δική μας, να πιστεύει κανείς ότι μπορεί να αποφύγει να γράψει για τέτοια ζητήματα. Υπό κάποια μορφή, όλοι γι’ αυτά γράφουν. Το θέμα είναι σε ποια πλευρά ανήκει κανείς και ποια προσέγγιση ακολουθεί. Και όσο περισσότερο συνειδητοποιημένος πολιτικά είναι κάποιος, τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες να ασκεί πολιτική δράση χωρίς να θυσιάζει την αισθητική και διανοητική δράση.
Ο Όργουελ, μεγάλος επικριτής του Ιωσήφ Στάλιν, είχε δραστηριοποιηθεί εναντίον της ιδεολογίας του σταλινισμού, καθώς πίστευε ότι η Σοβιετική Ένωση μετεξελίχθηκε σε μια βάναυση δικτατορία, που καθορίστηκε από την προσωπικότητα του Στάλιν και ενισχύθηκε από τον τρόμο που κυριαρχούσε σε κάθε έκφανση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής.
Αυτό που θα ήθελα να καταφέρω τα τελευταία δέκα χρόνια ήταν να ανάγω με κάποιον τρόπο το πολιτικό γράψιμο σε τέχνη. Αφετηρία μου, βέβαια, ήταν πάντα ένα αίσθημα στράτευσης, μια συνειδητοποίηση της αδικίας. Όταν κάθομαι να γράψω ένα βιβλίο, δεν λέω στον εαυτό μου "τώρα θα δημιουργήσω ένα έργο τέχνης". Το γράφω επειδή υπάρχει κάποιο ψέμα που θέλω να αποκαλύψω, κάποιο γεγονός στο οποίο θέλω να επιστήσω την προσοχή. Το πρωταρχικό μου μέλημα είναι να εξασφαλίσω ενός είδους ακρόαση.
Όμως, δεν θα μπορούσα να αφοσιωθώ στο έργο της συγγραφής ενός βιβλίου, ή ακόμα ενός άρθρου, αν το γράψιμο δεν αποτελούσε και αισθητική εμπειρία. Όποιος κάνει τον κόπο να εξετάσει τα γραπτά μου θα διαπιστώσει πως, ακόμα κι όταν πρόκειται για ευθεία προπαγάνδα, περιέχουν πολλά στοιχεία που ένας επαγγελματίας πολιτικός θα τα θεωρούσε περιττά. […]
Η "Φάρμα των ζώων" ήταν το πρώτο βιβλίο στο οποίο επιχείρησα, εν πλήρει συνειδήσει, να συνδυάσω πολιτικούς και αισθητικούς στόχους σ’ ένα ενιαίο σύνολο. […]
Κοιτάζοντας προς τα πίσω, διαπιστώνω ότι τα πιο άψυχα από τα βιβλία μου ήταν ανεξαιρέτως εκείνα που τους έλειπε η πολιτική στόχευση, όσα είναι γεμάτα μεταξένιες παραγράφους, προτάσεις χωρίς νόημα, διακοσμητικά επίθετα και, γενικώς, αυτό που αποκαλούμε "τρίχες"».
Αυτά γράφει ο Τζορτζ Όργουελ, το καλοκαίρι του 1946, στο κείμενό του «Γιατί γράφω» στο «Ανταποκρίσεις από τα χαρακώματα του 20ού αιώνα» (μτφρ. Δημήτρης Πολιτάκης, εκδ. Οξύ, Αθήνα 2021).
Η «Φάρμα των ζώων», σε σκηνοθεσία Άρη Μπινιάρη, κάνει πρεμιέρα στις 18 Νοεμβρίου 2021 στη σκηνή «Ελένη Παπαδάκη» του Εθνικού Θεάτρου, φέρνοντας στη σκηνή τη δυστοπική ιστορία του Όργουελ και τα διδάγματα της ιστορίας μέσα από την αλληγορία του με τα ζώα μιας φάρμας να ξεσηκώνονται ενάντια στο σύστημα εξουσίας του ιδιοκτήτη της, του Κυρίου Τζόουνς, και να επιβάλλουν μια αυτοδιαχειριστική διοίκηση με επικεφαλής τα γουρούνια, τα πιο έξυπνα ζώα της φάρμας.
Πολύ γρήγορα, οι παλιοί καταπιεζόμενοι γίνονται οι νέοι δυνάστες, υιοθετώντας όλες τις κατακριτέες μεθόδους του προηγούμενου καθεστώτος. Έτσι, η προεπαναστατική ουτοπία μετατρέπεται σε μια αβίωτη δυστοπία.
Ο Όργουελ, μεγάλος επικριτής του Ιωσήφ Στάλιν, είχε δραστηριοποιηθεί εναντίον της ιδεολογίας του σταλινισμού, καθώς πίστευε ότι η Σοβιετική Ένωση μετεξελίχθηκε σε μια βάναυση δικτατορία, που καθορίστηκε από την προσωπικότητα του Στάλιν και ενισχύθηκε από τον τρόμο που κυριαρχούσε σε κάθε έκφανση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Στη Γαλλίδα μεταφράστριά του Ιβόν Νταβέ έγραψε ότι η «Φάρμα των Ζώων» είναι μια σατιρική ιστορία που διακωμωδούσε τον Στάλιν.
Ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου του ήταν «Animal Farm: A Fairy Story», ωστόσο ο υπότιτλος που είχε απορριφθεί από τους Αμερικανούς εκδότες και την έκδοση του 1946 συνέχισε να παραλείπεται, ενώ για τη γαλλική μετάφραση είχε προτείνει τον τίτλο «Ένωση Σοσιαλιστικών Δημοκρατικών Ζώων», μια αναφορά στο γαλλικό URSS (Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών).
Με την πολεμική συμμαχία της Δύσης με τη Σοβιετική Ένωση να βρίσκεται στο αποκορύφωμά της, προς το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και τον Στάλιν να χαίρει της εκτίμησης των Βρετανών, η «Φάρμα των ζώων» απορρίφθηκε τόσο από Βρετανούς όσο και από Αμερικανούς εκδότες. Ούτε ο ίδιος ο εκδότης του δεν τον υποστήριξε στη συγκεκριμένη συγκυρία.
Η άμεση επιτυχία του βιβλίου το 1945 έγινε ακόμα μεγαλύτερη όταν ο Ψυχρός Πόλεμος διαδέχθηκε τον Β’ Παγκόσμιο και το περιοδικό «Time» επέλεξε το βιβλίο ως μία από τις κορυφαίες 100 αγγλικές νουβέλες (1923 - 2005).
«Όσοι δεν είχαν πιστέψει τον Όργουελ το 1939 θα υποχρεώνονταν αργότερα να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους. Ο Όργουελ είναι, φυσικά, ο καλύτερος μυθιστοριογράφος του ολοκληρωτισμού στην αγγλική γλώσσα. […] Γι’ αυτό το σημαντικότερο θέμα γράφει στην υψηλότερη κλίμακα.
Στη "Φάρμα των ζώων" και, προφανώς, στο "1984", παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ολοκληρωτισμού, με στόχο να υποδείξει μεγάλα διδάγματα για το τίμημα της πίστης και της αυταπάτης και της εξουσίας στην εποχή μας.
Ο Όργουελ λειτουργεί σε δύο μουσικές κλίμακες, την πολύ υψηλή και την πολύ χαμηλή. Η χαμηλή κλίμακα είναι η διορατική ικανότητα του Άγγλου να συλλαμβάνει τις ιδιαιτερότητες του Άγγλου, τις ιδιαίτερες αποχρώσεις των κοινωνικών τάξεων και των ψευδαισθήσεων στην Αγγλία. Και αυτή η απαράμιλλη ικανότητά του να σκιαγραφεί τις λεπτομέρειες τον βοήθησε πάρα πολύ σε σχέση με την Ισπανία στο έργο "Φόρος τιμής στην Καταλωνία", παρότι από αυτό το έργο βγαίνουν ευρύτερα συμπεράσματα» γράφουν οι Tony Judt και Timothy Snyder, στις «Σκέψεις για τον εικοστό αιώνα» (μτφρ. Ελένη Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2017).
Σε ένα απόσπασμα του «Η λογοτεχνία και ο ολοκληρωτισμός» (μτφρ. Νένα Ι. Κοκκινάκη), το 1941, ο Τζορτζ Όργουελ γράφει για τα δόγματα που κατασκευάζει ο ολοκληρωτισμός. Σήμερα διαβάζοντας αυτό το κείμενο μπορούμε να κατανοήσουμε και να εμβαθύνουμε στη διαμόρφωση της κοινωνίας των ζώων της φάρμας κατά την ανεξαρτησία τους από τους ανθρώπους.
«Έχουμε ήδη μπει στην εποχή του ολοκληρωτικού κράτους, που δεν μπορεί –και προφανώς δεν επιθυμεί– να αφήσει στο άτομο οποιαδήποτε ελευθερία. Όταν μιλάμε για ολοκληρωτισμό, το μυαλό μας πάει αμέσως στη Γερμανία, στη Ρωσία, στην Ιταλία. Πιστεύω, όμως, ότι πρέπει να αντιμετωπίσουμε το θέμα ως φαινόμενο που τείνει να γίνει παγκόσμιο.
Είναι φανερό ότι η εποχή του καπιταλισμού στην παραδοσιακή του μορφή πλησιάζει προς το τέλος της και ότι τα έθνη υιοθετούν σιγά σιγά, το ένα μετά το άλλο, μια συγκεντρωτική οικονομία που παίρνει κάθε φορά και διαφορετική ονομασία: άλλοτε σοσιαλισμός, άλλοτε εντατικός σχεδιασμός ή σχεδιοποίηση, όταν δηλαδή αναγνωρίζεται στο κράτος το δικαίωμα να ελέγχει όλες τις κοινωνικές λειτουργίες. […]
Ο ολοκληρωτισμός κατάφερε να καταπνίξει την ελευθερία της σκέψης (έστω κι αν αυτό δεν έγινε ποτέ απολύτως εφικτό). Και είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ο έλεγχος που ασκεί στη σκέψη μας ο ολοκληρωτισμός δεν ασκείται μόνο αρνητικά, αλλά και θετικά.
Ο ολοκληρωτισμός δεν αρκείται στο να σου απαγορεύσει να εκφράσεις, ακόμα και να έχεις, κάποιες σκέψεις, αλλά σου υπαγορεύει αυτό που πρέπει να σκέφτεσαι, κατασκευάζει την ιδεολογία σου, σε υποχρεώνει να οδηγείς την ευαισθησία σου προς μια ορισμένη κατεύθυνση και σου επιβάλλει έναν συγκεκριμένο κώδικα συμπεριφοράς. Στο μέτρο του δυνατού, σε απομονώνει από τον εξωτερικό κόσμο, σε εγκλωβίζει σ’ ένα τεχνητό περιβάλλον, όπου για σένα δεν υπάρχει κανένα σημείο αναφοράς. Το ολοκληρωτικό κράτος προσπαθεί να ελέγχει απόλυτα τις σκέψεις και τα συναισθήματά σου, έτσι ώστε να είναι σε θέση να ελέγχει και τις πράξεις σου. […]
Στην Ευρώπη του Μεσαίωνα, η Εκκλησία σού υπαγόρευε τι έπρεπε να πιστεύεις, αλλά σου επέτρεπε τουλάχιστον να διατηρείς την ίδια πίστη από τη γέννηση μέχρι τον θάνατό σου. Δεν σου ζητούσε να πιστεύεις σε κάτι τη Δευτέρα και σε κάτι άλλο την Τρίτη.
Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει με τον ολοκληρωτισμό. Αυτό που χαρακτηρίζει το ολοκληρωτικό κράτος είναι ότι κυβερνά τη σκέψη, τη ρυθμίζει όμως; Κατασκευάζει αδιαφιλονίκητα δόγματα, γιατί χρειάζεται την απόλυτη υποταγή των ατόμων. Έχει ανάγκη από δόγματα, τα οποία επεξεργάζεται και διαμορφώνει μέρα με τη μέρα, αλλά δεν μπορεί να αποφύγει τις αλλαγές που του υπαγορεύουν οι ανάγκες της πολιτικής των σχέσεων της εξουσίας».
Η Φάρμα των Ζώων του Τζορτζ Όργουελ
Θεατρική Διασκευή: Έλενα Τριανταφυλλοπούλου, Άρης Μπινιάρης, Βύρων Θεοδωρόπουλος
Σκηνοθεσία: Άρης Μπινιάρης
Συνεργάτιδα δραματουργός: Έλενα Τριανταφυλλοπούλου
Σκηνικά-κοστούμια: Πάρις Μέξης
Μουσική: Φώτης Σιώτας
Φωτισµοί: Στέλλα Κάλτσου
Επιμέλεια κίνησης: Εύη Οικονόμου
Βoηθός σκηνοθέτη: Άννα Παπαγεωργίου
Παίζουν (αλφαβητικά): Προµηθέας Αλειφερόπουλος, Μιχάλης Βαλάσογλου, Πάνος Ζυγούρος, Άννυ Θεοχάρη, Βάσω Καβαλλιεράτου, Ιωάννα Μαυρέα, Γρηγορία Μεθενίτη, Κώστας Μπερικόπουλος, Άρης Μπινιάρης, Ελένη Μπούκλη, Πάνος Παπαδόπουλος, Μαριάµ Ρουχάτζε, Γιώργος Τριανταφυλλίδης
Τα κείμενα συμπεριλαμβάνονται στο πρόγραμμα του Εθνικού Θεάτρου.
Από 18/11, Θέατρο Rex - Σκηνή «Ελένη Παπαδάκη»
