Όποιος επιχείρησε θεατρικά, κινηματογραφικά ή λογοτεχνικά να μιλήσει για τις «αρρώστιες» της οικογένειας –στο ελληνικό έδαφος, τουλάχιστον- κυνηγήθηκε πολύ. Στην Ελλάδα, ο θεσμός της οικογένειας, η μάνα ως αγία και κυρίαρχος, ο πατέρας ως μεγάλος απών ή δυνάστης, είναι ακόμη ψηλά, δεν σηκώνει αυτό το οικοδόμημα προσβολές, ούτε καν κριτική.
Ωστόσο, εδώ και δύο σεζόν, στο θέατρο «Δημήτρης Χορν» ανεβαίνει ένα τέτοιο έργο, που αποκαθηλώνει την οικογένεια από τα παραδεισένια ύψη της, απογυμνώνει τη μητρική φιγούρα από κάθε αγιοποιημένο πέπλο, μιλά για ό,τι σάπιο μπορεί να κρύβεται κάτω από το φαινομενικά πρόσχαρο οικογενειακό τραπέζι και οι θεατές φεύγουν ξέπνοοι, αλλά και λυτρωμένοι.
Ίσως επειδή πρόκειται για ξένο κείμενο, τον βραβευμένο με Πούλιτζερ «Αύγουστο» του Τρέισι Λετς, ένα έργο – παγίδα, υποδόριο, όμως, διανθισμένο με χιούμορ, κανονικότητα και πρωταγωνιστές απλούς ανθρώπους: πίσω του κρύβεται όλο το σκοτάδι, η βία και η πίεση που πολύ συχνά συνεπάγεται το να ανήκεις σε μία οικογένεια.
Το θέμα είναι το πώς διαχειρίζεσαι χαρακτηριστικά που δεν σ' αρέσουν, τα είχες δει στη μάνα σου και στον πατέρα σου, τα βλέπεις, έχεις δει το αποτέλεσμα και λες θα το αλλάξω, θα το απαλύνω, θα το διώξω. Επιλογές έχεις κάθε μέρα, κι αυτές είναι δικές σου αποκλειστικά.
Στο κέντρο της, η Βάιολετ Ουέστον, μια μάνα – δυνάστης σωμάτων και ψυχών, μία βιρτουόζος του χειρισμού, ένας απολύτως αρνητικός ήρωας που υποδύεται η Θέμις Μπαζάκα. Γι' αυτόν τον μισητό ήρωα, η παράσταση δικαίως θεωρείται η παράσταση της χρονιάς. Κάθε βράδυ το καμαρίνι της σπουδαίας ηθοποιού γεμίζει με προσωπικά δώρα, με άντρες και γυναίκες που ακόμη και κλαίγοντας, ομολογούν ότι είδαν ένα κομμάτι του εαυτού, της μητέρας και της οικογένειας τους επί σκηνής...
— Γιατί, λέτε, συμβαίνει αυτό; Γιατί τέτοια ταύτιση;
Καταρχάς γιατί έχουμε να κάνουμε με το πορτρέτο μιας οικογένειας, έστω και δυσλειτουργικής, οπότε μέσα σ' αυτό ο καθένας μπορεί να δει ή να αρνηθεί να δει πράγματα που τον αφορούν προσωπικά.
— Δεν μιλάς, όμως, εύκολα για την οικογένεια και τα θέματά της σε ελληνικό περιβάλλον...
Ναι, το πιστεύω. Δες τι έγινε με τον «Κυνόδοντα» και τον Λάνθιμο.
— Εσείς, πώς κατορθώσατε να θίξετε δύσκολα πράγματα (σχέσεις μητέρας – κόρης, ενδο-οικογενειακή βία, θανάσιμα μυστικά, αλκοολισμός, κ.α), όχι μόνο χωρίς να προκύψει δυσφορία, αλλά με την απόλυτη ανταπόκριση των θεατών;
Σου κάνει πιο εύκολη την παρακολούθηση της παράστασης το ότι έχει τρομερό χιούμορ. Αυτά είναι μικρά διαλείμματα ανακούφισης για τον κόσμο. Το ότι γελάει και μετά ξαναπαίρνει όλη αυτή τη βία και τη σκοτεινιά του έργου. Αυτός είναι ένας πάρα πολύ έξυπνος τρόπος να πεις πράγματα για την οικογένεια, χωρίς όλο αυτό να κουβαλά πάνω του μια δραματικότητα. Πιστεύω ότι η παράσταση κερδίζει τον κόσμο, λόγω του τρόπου που την ανέβασε ο Κωνσταντίνος (σ.σ.: Μαρκουλάκης). Δεν έχει σχέση με την ταινία. Μας το έλεγε από την αρχή ότι δεν ήθελε να ξεστρατίσει το κείμενο στη δραματικότητα. Αυτό έχει το προσόν να μην κάνει ένα σκληρό κείμενο ακόμη πιο απωθητικό για τον κόσμο. Το αποτέλεσμα είναι ο θεατής να χαλαρώνει, να ξεχνιέται και μετά να παγιδεύεται.
— Πώς ένας αρνητικός χαρακτήρας καταντά συμπαθής; Ποια είναι αυτή η γυναίκα και γιατί γεννά στους θεατές τόσο ετερόκλιτα συναισθήματα;
Η Βάιολετ είναι ένα καμένο κεφάλι από τα ναρκωτικά. Αλλά όλο αυτό που συμβαίνει κυρίως συμβαίνει από το μίσος προς τον εαυτό της. Το πιο πληγωτικό είναι ότι έκανε μια οικογένεια, μεγάλωσε παιδιά, έγινε όλη αυτή η ιστορία για να μη μείνει τελικά κανείς δίπλα της. Τρεις κόρες και οι τρεις καμένες. Ο κόσμος –είτε θεατής, είτε αναγνώστης- δεν ξέρει τι να κάνει με τη Βάιολετ: να την αγαπήσει ή να τη σιχαθεί; Είναι μία μάνα κυριαρχική και χειριστική, ένας άσος στο μανιπουλάρισμα. Αν κάπου ταυτίζεται κανείς είναι γιατί όλοι έχουμε υπάρξει χειριστικοί στη ζωή μας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο: με πολλή αγάπη και με την επίφαση ότι «πολύ σ' αγαπώ»; Με ωμότητα και με κυνισμό; Ακόμη κι εγώ που μιλάω, είμαι σίγουρη ότι έχω φερθεί έτσι στο παιδί μου. Ευτυχώς, όχι συνειδητά. Η Βάιολετ το κάνει συνειδητά. Ξέρει τι κάνει. Πρόκειται, όμως, για μία μάνα που καθ' όλη τη διάρκεια του έργου δεν λέει ψέματα. Και φυσικά ξέρει όλη την αλήθεια και εκεί ξεκινά ένα παιχνίδι εξουσίας. Εκείνος ξέρει ότι εκείνη ξέρει, δεν μιλάει κανείς, κυρίως δεν μιλάει εκείνη για να μην τα τινάξει όλα στον αέρα, εκείνος καταλήγει στο αλκοόλ, εκείνη στα χάπια. Καταλήγουμε στο να έρχονται οι άνθρωποι στο καμαρίνι συγκλονισμένοι. Έχω γεμίσει από δώρα: μαντήλια και κολιέδες. Ακούω –και ξέρω τι σημαίνει- εκείνο το «είναι ίδια η μάνα μου!». Όλα αυτά για έναν αρνητικό χαρακτήρα, που, όμως γεννά συμπάθεια.
— Γιατί; Θέλω να πω είναι απολύτως χθόνια η συμπεριφορά της απέναντι σε όλους...
Δεν ξέρω, ειλικρινά δεν ξέρω. Ίσως αναγνωρίζουν αυτή τη μοναξιά. Μα τω Θεώ, δεν ξέρω. Εγώ δεν δούλεψα αυτή την ηρωίδα για να τη συμπαθήσουν. Δούλεψα έναν αρνητικό ήρωα. Και με έλκουν αυτοί οι ήρωες. Ο καλός είναι καλός. Έχει την καλοσύνη του. Αλλά στους αρνητικούς ψάχνεις το «γιατί». Αναζητάς τη ρίζα, το από πού ξεκίνησε και έγινε έτσι. Γιατί αυτή η γυναίκα στυλώνει τα πόδια και είναι έτοιμη να τους διαλύσει όλους, να τους πετάξει όλους έξω; Και πρόσεξε: ο άντρας της όλα αυτά τα ξέρει. Ξέρει ότι θα μείνει μόνη, απογυμνωμένη από παιδιά, γι' αυτό και προσλαμβάνει κάποιον να τη φροντίσει. Είναι μια ακραία περίπτωση, ναι, αλλά μπορεί να τη δει και συμβολικά κάποιος αυτή τη γυναίκα: δηλαδή, παιδιά, λίγο αγάπη και λίγο φροντίδα γιατί χανόμαστε. Και κάπως αλλιώς να βλέπουμε τη ζωή μας. Αν είσαι θεατής, το πρώτο πράγμα που σκέφτεσαι είναι «Θεέ μου, μη γίνω ποτέ έτσι. Μη γίνω τέτοιος γονιός». Γιατί είναι πάρα πολύ δύσκολο να είσαι γονιός, είναι το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο. Οι άνθρωποι κάνουν παιδιά πολύ επιπόλαια. Και μιλάω και για εμένα. Όταν έμεινα έγκυος, η φάση μου ήταν «α, έμεινα έγκυος από τον άνθρωπο που αγαπάω. Α, θα κάνω παιδί. Τέλεια!». Όμως, αυτό είναι δεν είναι part time job, είναι για πάντα. Και πάνω σ' αυτό το μωρό που έρχεται μπορείς να γίνεις από σούπερ προστατευτικός έως σούπερ αδιάφορος, από το «θα είμαστε φιλαράκια», μέχρι δεν ξέρω εγώ τι... Όμως, δεν έχει φιλίες εδώ. Θέλει εκπαίδευση το να είσαι μάνα. Εγώ είχα επιλέξει να είμαι ειλικρινής. Ας πούμε, με ρώταγε κάτι η κόρη μου και της έλεγα «δεν ξέρω τι πρέπει να σου απαντήσω ή πώς πρέπει να φερθώ αυτή τη στιγμή, δεν έχω σπουδάσει μαμά, τώρα το μαθαίνω. Δεν είχα πέντε παιδιά πριν». Είχα αγωνία μην κάνω κανένα λάθος και δώσω μια απάντηση αυθόρμητη χωρίς να έχω ψαχτεί για να απαντήσω υπεύθυνα. Γιατί τα παιδιά σε κοιτάνε, εκεί που παίζουν, για παράδειγμα και σου λένε «μαμά, πού πάμε, όταν πεθαίνουμε;», «μαμά, τι είναι Θεός;» και άντε απάντα, όπως νομίζεις.
— Θεωρείτε ότι η συμπεριφορά της είναι απόρροια του φύλου των παιδιών της; Θεωρείτε ότι θα φερόταν το ίδιο αν, για παράδειγμα, είχε τρεις γιους;
Αυτή είναι μια ερώτηση που δεν την έχω κάνει στον εαυτό μου. Πολύ ενδιαφέρον αυτό που λέτε. Σίγουρα ο χειρισμός θα ήταν ο ίδιος. Ωστόσο, ναι, πιστεύω ότι αυτό είναι ένα θέμα. Η σχέση μάνας – γιου, αυτό το «η μάνα μου» και «η μάνα μου» και ο τρόπος που ανατρέφονται τα αγόρια είναι μια ψυχοπάθεια εξαπλωμένη σε όλον τον κόσμο, ο δεσμός που έχουν τα αγόρια με τη μάνα τους είναι παθογενής. Εκεί που η μάνα πρέπει να είναι αυστηρή, λογική, καθοδηγητική, εκεί που πρέπει να είναι οδηγός δηλαδή στο μεγάλωμα ενός αγοριού, να είναι χυμένη. Δεν έχω αγόρι, δεν ξέρω, αλλά θέλει διαφορετικό τρόπο από τα κορίτσια.
— Εξηγείτε, όμως, κάπως τη μανία που έχει με τις κόρες;
Οι κόρες! Η μία της μοιάζει, η άλλη είναι πιο δειλή και η τρίτη είναι ένα κορίτσι χαμένο που αγωνίζεται να βρει κάποιον να την παντρευτεί για να σωθεί. Και νιώθει περιφρόνηση για τα ίδια της τα παιδιά. Σα να μονολογεί «μα, καμία;». Καμία να μην της μοιάζει, δηλαδή. Αυτό συμβαίνει πάρα πολύ συχνά στις οικογένειες. Είναι οι γονείς και τα χαμένα τους όνειρα αυτή η υπόθεση. Οι γονείς που μεγαλώνουν παιδιά, πιστεύοντας ότι θα γίνουν αυτό που εκείνοι δεν κατάφεραν. Όχι παιδιά που θα γίνουν αυτόνομες οντότητες με δική τους σκέψη και δική τους κρίση, που θα είναι ευχαριστημένα με αυτό που κάνουν από το πιο ταπεινό μέχρι το πιο μεγάλο, που θα μπουν δυνατά μέσα στη ζωή.
— Είναι και ένα κείμενο που θίγει τον χρόνο και τη μοναξιά, ένα δίπολο που απασχολεί τους πάντες...
Τον φόβο του χρόνου τον έχουν όλοι. Κι εγώ τον έχω. Κυρίως, φοβάμαι μη γίνω ανήμπορη, μήπως και δεν προλάβω να κάνω αυτά που θέλω, να δω όλες αυτές τις ταινίες που δεν έχω δει, να διαβάσω τα βιβλία που δεν διάβασα. Με πιάνει ένα τέτοιο πράμα, τύπου, «στάσου, σε λίγο δεν θα μπορώ να διαβάσω;», όχι μην κυκλοφορήσω στον δρόμο και δεν με κοιτάνε γιατί δεν είμαι κουκλάρα. Ξέρεις, το ζωτικό, να είμαι γερή μέχρι το τέλος, το οποίο είναι αναπόφευκτο. Ε, μα με αυτό το πράγμα αναμετριούνται όλοι οι άνθρωποι στη ζωή. Όσο πιο πολύ διαβάζεις, όσο πιο πολύ συζητάς, όσο πιο πολύ περιβάλλεσαι από κόσμο που έχει κάτι να σου πει, τόσο μεγαλύτερη δύναμη παίρνεις. Κατά καιρούς τρως και τις ήττες σου. Ας πούμε, όταν η κόρη μου μου είχε πει, «α, έγινα 30», της είχα πει γελώντας, «έλα, σοβαρά;!». Και μιλάμε για ένα κορίτσι απλό που ούτε βάφεται, ούτε έχει κανένα ναρκισσισμό. Αλλά αυτό δεν το γλιτώνει κανείς. Αρκεί να μη γίνεται εμμονή.
— Σε αρκετές κριτικές έχει γραφτεί ότι πρόκειται για ένα διδακτικό έργο. Συμφωνείτε;
Εγώ δεν πιστεύω στον διδακτισμό στο θέατρο. Εγώ πιστεύω στους ανθρώπους που βλέπουν και παίρνουν ό,τι θέλουν. Έχω ακούσει και το τι κακό έργο είναι αυτό. «Δεν με συγκίνησε, είστε πάρα πολύ καλοί, αλλά δεν μου άρεσε». Δεν δουλεύω λοιπόν με αυτή την πρόθεση, παρά μόνο με ειλικρίνεια. Εγώ είμαι ο αγωγός. Το τι θα δει ο καθένας είναι δικό του θέμα.
— Τι μένει, λοιπόν, απ' όλο αυτό το σφαγείο;
Ότι πάνω απ' όλα είναι η αγάπη. Η καθαρή αγάπη, αυτή που δεν περιμένεις ανταπόκριση. Έτσι πρέπει να αγαπάς το παιδί σου. Ακόμη κι αν σε παρατήσει; Δεν έχει σημασία. Ακόμη και τότε. Αυτό πιστεύω ότι είναι το μόνο που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος για το παιδί του. Ότι θα είσαι εκεί ό,τι κι αν γίνει, ότι θα είσαι στο πλάι του μέχρι να πεθάνεις, οτιδήποτε κι αν συμβεί. Είναι βασικό να έχεις δίπλα σου ανθρώπους που σ' αγαπάνε, που σ' εκτιμάνε. Δεν έχεις έναν άντρα βλάκα που κοιτάζει νεότερα κορίτσια, δεν έχεις μια μάνα που σου λέει «πώς είσαι έτσι; Πάχυνες! Μη φας». Το πιο δύσκολο πράγμα είναι να μη σ' αγαπάνε γι' αυτό που είσαι. Θα σου πω κάτι που έλεγα πάντα στην κόρη μου: «Όποιος σου πει ότι είσαι αδύνατη, χοντρή, αργή, δύστροπη, όποιος χαρακτηρισμός κι αν σε βρει, εσύ θα λες ''μμμ, έτσι είμαι. Κι εμένα μου αρέσει. Δεν θα νιώσεις ούτε ένα δευτερόλεπτο υποτίμηση. Γιατί οι άνθρωποι και κυρίως αυτοί που βρίσκονται σε θέσεις ανώτερες από εσένα, είναι έτοιμοι να πουν ό,τι θέλουν, που φυσικά μαρτυρά τη νεύρωσή τους και τη συναισθηματική τους αστάθεια. Εκεί, λοιπόν, λες «τέλεια, είμαι διαφορετική, είμαι μία και μοναδική». Αυτό, θέλω να σου πω, το λέω 15 φορές την ημέρα και στον εαυτό μου.
— Είναι η μάνα, λέτε, ο μοναδικός υπεύθυνος για την πορεία μας στη ζωή;
Το πρώτο και μεγαλύτερο σημείο αναφοράς για όλους τους ανθρώπους είναι η μάνα τους. Είναι μια σχέση που μας προσδιορίζει για όλη την υπόλοιπη μας ζωή. Όμως, η ευθύνη μιας μάνας δεν είναι για «ό,τι γίνει», δεν είναι μόνο αυτή στην όλη ιστορία του καθενός. Μπορεί, δηλαδή, να έχεις τραύματα, αλλά αν είσαι ανοιχτός, αν διαβάζεις, αν μπορείς να κρίνεις, να σκεφτείς και να δουλέψεις τον εαυτό σου, τα καλύπτεις. Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο γονιός είναι ο απόλυτος υπεύθυνος για την πορεία ζωής ενός ανθρώπου. Ας μην ξεχνάμε και τα γονίδια, υπάρχει κληρονομικότητα σε πάρα πολλά πράγματα, από ασθένειες, μέχρι συμπεριφορές. Το θέμα, όμως, δεν είναι ούτε σε αυτά. Είναι εσύ τι κάνεις με αυτά. Το θέμα είναι το πώς διαχειρίζεσαι χαρακτηριστικά που δεν σ' αρέσουν, τα είχες δει στη μάνα σου και στον πατέρα σου, τα βλέπεις, έχεις δει το αποτέλεσμα και λες θα το αλλάξω, θα το απαλύνω, θα το διώξω. Επιλογές έχεις κάθε μέρα, κι αυτές είναι δικές σου αποκλειστικά. Ας πούμε, αυτό που κάνει η Μπάρμπαρα στο έργο, που συνειδητοποιεί ότι η μάνα της τη μανιπιουλάρει και πάει να τη ρίξει ακόμη πιο βαθιά στη λάσπη, ότι τελικά θα τη φάει ζωντανή και σηκώνεται και φεύγει και την αφήνει μόνη, είναι η πιο αισιόδοξη νότα στο έργο. Είναι η ελπίδα η ίδια, είναι η απόδειξη ότι όποιος κι αν σ' έφερε στον κόσμο, ό,τι γονίδια κι αν κουβαλάς κι όποιο παρελθόν, έχεις πάντα την επιλογή.
Ιnfo:
Αύγουστος
Θέατρο Χορν
Σκηνοθεσία: Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης
Σκηνικά: Αθανασία Σμαραγδή
Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη
Μουσική σύνθεση: Μίνως Μάτσας
Πρωταγωνιστούν: Θέμις Μπαζάκα, Μαρία Πρωτόπαππα, Βίκυ Βολιώτη, Μαρίνα Ασλάνογλου, Αλέξανδρος Μυλωνάς, Μάνος Βακούσης, Μαρία Κατσιαδάκη, Νίκος Αλεξίου, Θύμιος Κούκιος, Κώστας Ανταλόπουλος, Aurora Marion, Αλίκη Κακολύρη
Στο ρόλο του σερίφη ο Αλέξανδρος Λουίζος
