Εξορισμένη από το παλάτι και νυμφευμένη με έναν αγρότη, η Ηλέκτρα έχει πλέον μετατραπεί σε αγρίμι. Με τα κοντοκουρεμένα, απεριποίητα μαλλιά της και τα βρόμικα, αγορίστικα ρούχα της, η εξαιρετική ηθοποιός Suliane Brahim είναι μια πριγκίπισσα που έχει απολέσει καθετί πριγκιπικό ή γυναικείο, που χειρονομεί έντονα και μιλάει με πάθος, εξαγριωμένη και εξαθλιωμένη από τη στέρηση. Η ύπαρξή της φλέγεται από έναν σκοπό, την άσβεστη λαχτάρα για εκδίκηση.
Στεκόμενος απέναντί της, ο άρτι αφιχθείς Ορέστης, ατσαλάκωτος και μυρωδάτος, μοιάζει να έρχεται από άλλον πλανήτη. Το πρόσωπο του ηθοποιού Christophe Montenez λάμπει από ευγένεια. Η αύρα του είναι αριστοκρατική. Οι δυο τους διαφέρουν όσο η μέρα με τη νύχτα, κι ας είναι αδέλφια. Το αίμα, όμως, μιλάει πιο δυνατά από τις λέξεις: η σκηνή της αναγνώρισης θα κορυφωθεί με την ανταλλαγή ενός μακρόσυρτου βλέμματος. Τώρα, πια, κανένας δεν μπορεί να τους σταματήσει.
H παράσταση με τίτλο Ηλέκτρα/Ορέστης, την οποία θα δούμε στην Επίδαυρο στις 26 και 27 Ιουλίου, συνιστά το προϊόν της δεύτερης συνεργασίας του ξακουστού Βέλγου σκηνοθέτη Ίβο Βαν Χόβε με την Comédie-Française. Τα επεισόδια διαδέχονται αμείλικτα το ένα το άλλο, η σπειροειδής καταβύθιση στον πυρήνα της βαρβαρότητας που πυροδοτεί το έργο εκτυλίσσεται σε ρυθμούς καταιγιστικούς.
Άκουγα τον Ορέστη να συνομιλεί με τον Μενέλαο ή τον Τυνδάρεω και σκεφτόμουν πόσο τρελό είναι, κάτι που γράφτηκε πριν από 2.500 χρόνια, να μας αφορά ακόμα τόσο πολύ σήμερα.
Η συνάντηση με τους δύο πρωταγωνιστές της παράστασης έγινε στο Παρίσι, μία μέρα μετά το δικό μας Πάσχα. Η πρεμιέρα είχε δοθεί δύο μέρες πριν. Όλα ήταν νωπά, η κούραση τεράστια, παρ' όλα αυτά και οι δυο τους αποδείχτηκαν άψογοι απέναντί μας και εξαιρετικά ευγενικοί.
Η Suliane Brahim είναι μια φινετσάτη και ταλαντούχα Γαλλίδα ηθοποιός, περίπου σαράντα ετών. Έγινε μέλος της Comédie-Française τον Μάιο του 2009. O Christophe Montenez είναι ένας ιδιαίτερα υποσχόμενος τριαντάχρονος, Γάλλος ηθοποιός. Έγινε μέλος της Comédie-Française το 2014, όταν ήταν μόλις εικοσιπέντε ετών.
Suliane Brahim (Ηλέκτρα)
— Ποια ήταν η διαδικασία με την οποία προσεγγίσατε τον εσωτερικό κόσμο της Ηλέκτρας;
Πολύ συχνά εδώ, στην Comédie-Française, οι σκηνοθέτες που συνεργάζονται με τον οργανισμό συνηθίζουν να παρουσιάζουν τις ιδέες τους καθώς και τη μακέτα του σκηνικού ενώπιον της διεύθυνσης. Ο Ίβο και η ομάδα του ζήτησαν να είμαστε παρόντες κι εμείς οι ηθοποιοί σε αυτή την παρθενική παρουσίαση. Τότε μας ανέλυσε όλο το σκεπτικό της προσέγγισής του. Προσωπικά, είχα διαβάσει το κείμενο, αλλά δεν γνώριζα τίποτε άλλο σχετικά με όσα σκόπευε να κάνει. Για τον Ίβο υπήρχε από τη μία η Ηλέκτρα και ο Ορέστης του Ευριπίδη και, από την άλλη, ένα τρίτο κείμενο που θα προέκυπτε από την ένωση των δύο προαναφερθέντων. Αυτό που τον ενδιέφερε ήταν το μονοπάτι που θα δημιουργούσε αυτό το νέο κείμενο: να διηγηθεί πώς, εν τέλει, έχουμε να κάνουμε με τρεις νέους –τον Ορέστη, την Ηλέκτρα και τον Πυλάδη– που ριζοσπαστικοποιούνται.
Στο πρώτο μέρος, στην Ηλέκτρα, αναδύεται ολοζώντανη η δίψα για τη βία. Είναι όμως δικαιολογημένη, είναι ευλογημένη από τον Θεό – ακόμα και η φρικτή μητροκτονία δικαιολογείται στο πλαίσιο του έργου. Στο δεύτερο μέρος, στον Ορέστη, αυτοί οι τρεις νέοι αρνούνται να σταματήσουν – η βία ξεφεύγει από κάθε λογική και γίνεται «η βαρβαρότητα για τη βαρβαρότητα». Αυτό το τελευταίο κομμάτι της σπειροειδούς απώλειας ελέγχου ενδιέφερε πολύ τον Ίβο. Μας μίλησε, λοιπόν, για τη δική του ανάγνωση των έργων και μας εισήγαγε στον κόσμο που ήθελε να φτιάξει. Ήδη, την πρώτη μέρα των δοκιμών μάς έφερε τα κοστούμια, τη μουσική και τους φωτισμούς. Ήταν όλα σχεδιασμένα και έτοιμα – εκτός από τη σκηνοθεσία. Αυτήν τη δουλέψαμε όλοι μαζί. Έτσι εργάζεται ο Ίβο.
— Ποια ήταν η σκηνοθετική οδηγία που σας έδωσε;
Μιλήσαμε για τρεις Ηλέκτρες, τρία στάδια. Πρώτα εμφανίζεται αυτή που είναι λίγο ζόμπι: ζει σε μια καθημερινότητα εξαθλίωσης, μέσα στη λάσπη, εκεί όπου τίποτα δεν συμβαίνει, τίποτα δεν αλλάζει. Περιμένει εδώ και δεκαπέντε χρόνια τον αδελφό της – είναι ζωντανός; Η άφιξη του Ορέστη την αφυπνίζει και τότε αρχίζει να δίνει τη μάχη της. Γίνεται πολεμίστρια, σπρώχνει, σπρώχνει, σπρώχνει – αυτή είναι η δεύτερη Ηλέκτρα που θέλει να απελευθερωθεί από τη σκλαβιά της και να εκδικηθεί. Η τρίτη Ηλέκτρα έρχεται αντιμέτωπη με το θέμα της ενοχής του αδελφού της. Ακολουθεί η κάθοδος στην κόλαση της βίας, από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή.
Γενικότερα, η Ηλέκτρα ετούτη δεν έχει καμία θηλυκότητα, καμία κοκεταρία, φοράει βρόμικα ρούχα κι αυτός ήταν ένας τρόπος που επιλέξαμε για ν' αφηγηθούμε τον πολύ ριζοσπαστικό πυρήνα της. Στον Σοφοκλή η ηρωίδα είναι βυθισμένη στον θρήνο, πράγμα πολύ ποιητικό, πολύ όμορφο, αλλά εδώ, στον Ευριπίδη, είναι σκληρή, άγρια, ωμή.
— Πρώτη φορά παίζετε σε αρχαίο δράμα;
Αν και πάντα το ονειρευόμουν, δεν είχα την τύχη να παίξω επαγγελματικά – μόνο όσο ήμουν στη σχολή.
— Πώς νιώσατε συναντώντας μια ηρωίδα που έρχεται από τα βάθη του χρόνου, από έναν κόσμο αρχαίο;
Διάβασα την εκδοχή του Αισχύλου, του Σοφοκλή και φυσικά του Ευριπίδη και ενθουσιάστηκα με την προσέγγιση του τελευταίου, που την παρουσιάζει δυναμική και ανδροπρεπή, να συμμετέχει στον φόνο, ενθαρρύνοντας τον αδελφό της, εφόσον δεν μπορεί να τον διαπράξει η ίδια. Μια άγρια Ηλέκτρα, που υιοθετεί το αρσενικό πρότυπο του πολεμιστή ήρωα πατέρα της και είναι το αντίθετο της μητέρας της, η οποία εμφανίζεται με κοσμήματα και φορέματα, εντελώς θηλυκή. Έχει και τα ελαττώματά της, βέβαια, αυτή η Ηλέκτρα. Δεν είναι καθόλου μαλακή, ευλύγιστη. Μου αρέσει όμως αυτό! Μπορούμε να ταυτιστούμε μαζί της, αλλά μπορούμε και να την αντιπαθήσουμε, και αυτό με γοητεύει ως ηθοποιό.
— Τι άλλο σας γοήτευσε στο αρχαίο δράμα;
Στο αρχαίο ελληνικό θέατρο αναδύεται πολύ έντονα η πολιτική και η δημοκρατική διάσταση: οι ήρωες παίρνουν τον λόγο και επιχειρηματολογούν υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς, κρίνουν, αποφασίζουν, ψηφίζουν, κι αυτό, νομίζω, προσδίδει μια πολύ σύγχρονη αίσθηση στο έργο. Όταν ήμουν προ ολίγου στα καμαρίνια και άκουγα τον Ορέστη να συνομιλεί με τον Μενέλαο ή τον Τυνδάρεω, σκεφτόμουν πόσο τρελό είναι, κάτι που γράφτηκε πριν από 2.500 χρόνια, να μας αφορά ακόμα τόσο πολύ σήμερα.
— Διακρίνετε ομοιότητες με τη σημερινή κοινωνία;
Ναι! Έχουμε τον πατέρα, τον Αγαμέμνονα, και τη μητέρα, την Κλυταιμνήστρα, και πίσω από την Κλυταιμνήστρα έχουμε την ιδέα της πατρίδας, της πόλης, η οποία εξορίζει κάποιους ανθρώπους, τους καθιστά «ανεπιθύμητους», προκαλώντας ρήγματα στον κοινωνικό ιστό. Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα είναι εξόριστοι, κυνηγημένοι από το παλάτι, από τη χώρα, πλάνητες. Έτσι, η πόρτα ανοίγει σε όλα τα αρνητικά ενδεχόμενα, όταν δεν ανήκουμε πλέον σε μια πατρίδα, σε ένα σύνολο, σε μια οικογένεια.
— Γι' αυτό οι τρεις ήρωες οδηγούνται στη ριζοσπαστικοποίηση;
Αυτό είναι ένα πιθανό μονοπάτι, σε κάθε περίπτωση και μένει να δούμε πώς θα λειτουργήσει στην πορεία. Το θέμα της ριζοσπαστικοποίησης των τριών νέων ο Ίβο το ανέφερε μία φορά και ποτέ ξανά. Δεν έλεγε, δηλαδή, συνέχεια «θα κάνουμε μια παράσταση για τη ριζοσπαστικοποίηση, επειδή είμαστε... ριζοσπαστικοί!». Το ξεκαθάρισε στην πρώτη συνάντηση και το άφησε να υπάρχει ως ιδέα. Μετά ήμασταν με τον Ευριπίδη. Δεν λέγαμε: «Αχ! Πώς θα κάνουμε ένα μοντέρνο έργο για να πούμε στο κοινό πώς οι νέοι ριζοσπαστικοποιούνται;». Όχι. Μία φορά και τέλος. Απλώς υπήρχε στο μυαλό μας.
— Ποια είναι η αγαπημένη σας σκηνή στην παράσταση;
Αγαπώ πολύ τη σκηνή με τη μητέρα. Ο δραματολόγος μας μου είπε ότι η Κλυταιμνήστρα δεν είναι μια γυναίκα τρομακτική: ο Αγαμέμνων της σκότωσε την κόρη, έχει κι αυτή το τραύμα της. Αλλά η Ηλέκτρα είναι κι αυτή τόσο τραυματισμένη, ώστε ο πόνος της μητέρας της δεν την αγγίζει αρχικά. Αντιστέκεται. Μόνο στο τέλος της συνάντησης, και ενώ νομίζουμε πως τίποτα δεν μπορεί να τις ενώσει, η Ηλέκτρα αγκαλιάζει την Κλυταιμνήστρα. Λίγο ανθρώπινο, λίγο ζωώδες. Υπάρχουν φυσικά κι άλλες αγαπημένες στιγμές. Μου αρέσει πολύ όταν κοιτάζω τον Ορέστη – υπάρχει κάτι πολύ δυνατό ανάμεσα στα δύο αδέλφια».
— Χρησιμοποιήσατε καθόλου ψυχαναλυτικά εργαλεία κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας επάνω στην Ηλέκτρα; Έχουν γραφτεί τόσο πολλά – ότι είναι υστερική, ακόμη και διπολική.
Ναι. Αλλά δεν το είπα σε κανέναν! Με ενδιέφερε πολύ η φιγούρα του νεκρού πατέρα, η έννοια της θυσίας, η απόρριψη της θηλυκότητας, η αίσθηση του να είσαι μέσα σε ένα τέτοιο σώμα. Η Ηλέκτρα είναι εγκλωβισμένη σε κάτι, μέσα στoν θρήνο για τον πατέρα. Έχει σκληρύνει, δεν μπορεί κανείς να την αγγίξει. Αυτή είναι η ανάγνωση που έκανα, αλλά δεν την είπα σε κανέναν! Ούτε στον σκηνοθέτη! (γέλια)
— Καλά, δεν θα το πούμε πουθενά! Θα το μάθουν μόνο οι Έλληνες που θα διαβάσουν αυτήν τη συνέντευξη! (γέλια). Έχετε επισκεφθεί ποτέ το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου;
Όχι, ποτέ. Έχω δει υπέροχες φωτογραφίες, έχω ακούσει από φίλους για τον μυστικισμό του θεάτρου, αλλά δεν έχω πάει. Ανυπομονώ!
— Σας περιμένουμε, λοιπόν, και σας ευχόμαστε καλή επιτυχία!
Christophe Montenez (Oρέστης)
— Έχετε έρθει ποτέ στην Ελλάδα;
Ναι, έχω επισκεφτεί την Αθήνα, καθώς και τρία νησιά: τη Σαντορίνη, τη Νάξο και την Αμοργό. Από όλα αγάπησα περισσότερο την Αμοργό – le grand bleu.
— Γνωρίζετε την περίφημη ακουστική του θεάτρου της Επιδαύρου; Ποιες προσαρμογές σκοπεύετε να κάνετε στην παράσταση, όταν φτάσετε εκεί;
Η Επίδαυρος στο μυαλό μου είναι ένα μυθικό μέρος, το λίκνο του θεάτρου! Όταν φτάσουμε στο θέατρο, λίγες μέρες πριν από την παράσταση, θα κάνουμε σίγουρα κάποιες προσαρμογές σκηνογραφικές. Ίσως αλλάξουν και τα υφάσματα των κοστουμιών –εφόσον στην Επίδαυρο κάνει πιο πολλή ζέστη‒, όπως επίσης και τα φώτα. Υποθέτω, τέλος, ότι εκεί δεν θα χρειαστούμε τις «ψείρες» που χρησιμοποιούμε τώρα εδώ, στο Παρίσι.
— Τι σημαίνει για εσάς το να είστε μέλος της Comédie-Française;
«Υπάρχει μια στερεότυπη αντίληψη γι' αυτόν εδώ τον θεσμό: αντιμετωπίζεται ως ένα θέατρο-μουσείο με μια μεγάλη παράδοση, σκονισμένα καθίσματα, ηθοποιούς που μιλάνε με στόμφο. Αυτό φανταζόμαστε οι περισσότεροι, αλλά όταν φτάνουμε εδώ βλέπουμε ότι δεν ισχύει καθόλου κάτι τέτοιο. Όταν ήρθα εγώ, το 2014, διευθυντής είχε μόλις αναλάβει ο Éric Ruf, ο τωρινός διευθυντής, που πήρε πολλά ρίσκα και έκανε καινοτομίες: πρότεινε μεγάλα κείμενα αλλά ανεβασμένα από σύγχρονους σκηνοθέτες με τολμηρή ματιά, όπως ο Ίβο βαν Χόβε, ο Τόμας Οστερμάγιερ κ.ά. Eίμαι πολύ τυχερός που μου εμπιστεύτηκε ρόλους τόσο δύσκολους, όπως αυτός του Ορέστη.
— Ποια διαδικασία ακολουθήσατε για να εξερευνήσετε τον ρόλο σας;
Ο Ίβο βαν Χόβε είναι ένας σκηνοθέτης που δουλεύει πολύ γρήγορα. Ανεβάσαμε την παράσταση μέσα σε έναν μήνα. Αν και κάναμε πολλά περάσματα, εμείς οι ηθοποιοί τη δουλεύουμε ακόμα μέσα μας την παράσταση, για να την αφομοιώσουμε. Κάθε βράδυ καταλαβαίνω καινούργια πράγματα. Αν και οι πληροφορίες που μας έχει δώσει ο σκηνοθέτης είναι ξεκάθαρες, χρειάζεται, παρ' όλα αυτά, να πειραματίζεται κανείς. Μην ξεχνάτε πως σήμερα [σ.σ. στις 29 Απριλίου] δόθηκε μόλις η τρίτη παράσταση.
Ο Ορέστης καταφθάνει για να επανασυνδεθεί με την αδερφή του. Παρ' ότι που έχει ανατραφεί σε άλλο βασίλειο, παραμένει ένας πρίγκιπας με αριστοκρατική εμφάνιση, ενώ η Ηλέκτρα ζει μέσα στη λάσπη, είναι εξαθλιωμένη. Μαζί σχεδιάζουν τον φόνο του Αίγισθου και μετά τον φόνο, όπου όλα κρίνονται για τον Ορέστη, τη μητροκτονία. Μέσα στη διαδρομή που χάραξε ο Ίβο η ιστορία αφορά τρεις νέους (τον Ορέστη, την Ηλέκτρα και τον Πυλάδη), η διαδρομή των οποίων είναι προς την καταστροφή. Οι θεοί δεν υπάρχουν πια, ζούμε τη βασιλεία του ανθρώπου, οι τρεις τους απομονώνονται όλο και περισσότερο και τελικά μετατρέπονται σε μηχανές θανάτου, τυφλωμένοι από εγκληματική τρέλα – κάτι σαν σημερινοί τρομοκράτες.
— Πώς μπορείτε εσείς, μη όντας τρομοκράτης (γέλια) αλλά ηθοποιός και πολίτης της σημερινής Γαλλίας, ένας άνδρας μοντέρνος δηλαδή, να συνδεθείτε με την οργή και την απομόνωση του Ορέστη;
Βρίσκω πως είναι πολύ πιο εύκολο και απολαυστικό να υποδύομαι κάποιον που βρίσκεται πολύ μακριά από μένα. Οι ιστορίες του αρχαίου ελληνικού δράματος είναι άχρονες. Προσφέρουν κάτι πρωτόγονο και είναι αναζωογονητικό για τον ηθοποιό να βουτάει εκεί μέσα, και να έρχεται σε επαφή με μια γνώση ακάθαρτη, πρωταρχική.
— Ποιες οδηγίες σάς έδωσε ο Ίβο βαν Χόβε για να ερμηνεύσετε τον ρόλο;
Η σκηνοθεσία είναι ανελέητη. Δεν υπάρχει χρόνος για συναισθηματισμούς. Το κείμενο δεν αφήνει περιθώριο για κλάματα. Υπάρχουν συναισθήματα μερικές στιγμές, αλλά σκοπός είναι η εκδίκηση, ο φόνος, η απ-ανθρωπισμός. Στην αρχή υπάρχουν συναισθήματα, ειδικά όσον αφορά τη μητέρα και το δίλημμα της μητροκτονίας ή τις Ερινύες, αλλά μετά, στο δεύτερο μέρος, όχι. Ο Ίβο ήθελε καταιγισμό. Μου άρεσε πολύ που έλεγε: «Παίζουμε μια τραγωδία, αλλά δεν πρέπει να την παίζουμε σαν τραγωδία».
— Είναι αυτή η ταχύτητα ένας τρόπος για να φέρει ο σκηνοθέτης την αρχαία τραγωδία κοντά στον σύγχρονο θεατή, να την εκμοντερνίσει;
Ναι, νομίζω πως το μοντάζ που έχει κάνει αποπνέει μια δυναμική σύγχρονη. Ούτως ή άλλως, ο Ευριπίδης είναι ο πιο μοντέρνος, κατά τη γνώμη μου, από τους τρεις τραγικούς ποιητές.
— Ποιος είναι ο Απόλλων και οι Ερινύες τού σήμερα;
Σε αυτό το σχήμα που σας ανέφερα προηγουμένως, το σχήμα της τρομοκρατίας, ο Απόλλων θα μπορούσε σήμερα να είναι αυτός που εμπνέει τον φανατισμό. Οι Ερινύες παραμένουν πάντα οι τύψεις του ανθρώπου.
— Ευθύνεται, τελικά, ο Ορέστης για το έγκλημά του, εφόσον ο Απόλλων είναι αυτός που του δίνει την εντολή να σκοτώσει;
Το ίδιο δεν αναρωτιόμαστε και για τους τρομοκράτες που τους εκπαιδεύουν και τους κάνουν πλύση εγκεφάλου από παιδιά; Δεν ξέρω αν είναι υπεύθυνος, τελικά, ο Ορέστης. Ό,τι και να κάνει, το πεπρωμένο του γεννάει συνεχώς δοκιμασίες. Σαν μια μπάλα χιονιού που όλο γιγαντώνεται όσο κατρακυλάει στην πλαγιά του βουνού. Δύσκολες αυτές οι ερωτήσεις.
— Είναι έγκυρος, πιστεύετε, ο παραλληλισμός με την τρομοκρατία;
Νομίζω πως είναι μια μεταφορά. Ούτε μία στιγμή, ενώ βλέπουμε την παράσταση, δεν πρόκειται να σκεφτούμε «α, αυτοί είναι τρομοκράτες!». Αισθανόμαστε την εγκληματική μανία των ηρώων, αλλά αυτή δεν παραπέμπει ευθέως στους φανατικούς ισλαμιστές, παραδείγματος χάριν. Αυτό που ίσως αναρωτηθεί ένας θεατής θα είναι το εξής: «Μέσα σε ποιες συνθήκες δημιουργείται ένας δολοφόνος, όταν χάνεται η σύνδεση με την κοινωνία;».
— Τι σημαίνει ο φόνος της μητέρας;
Από τη μια, είναι καλό να σκοτώνεις τους γονείς σου σε ψυχολογικό επίπεδο, ούτως ώστε να ενηλικιωθείς και να μη μείνεις για πάντα παιδί. Από την άλλη, δεν παύει να είναι ένας μικρός θάνατος. Δημιουργείται ένα κενό που πρέπει να συμπληρωθεί με άλλους τρόπους.
— Πώς φαντάζεστε το τέλος του Ορέστη;
Όχι πολύ καλό! (γέλια) Θα το δείτε στην παράσταση.
— Σας περιμένουμε και σας ευχόμαστε καλή επιτυχία!
Info
Ηλέκτρα / Ορέστης του Ευριπίδη
Comédie-Française - Ίβο βαν Χόβε
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
26 και 27/7, 21:00
Με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους
Η παράσταση περιέχει σκληρές σκηνές
