Όταν ο Μπαράκ Ομπάμα έγραψε, στην αρχή της πολιτικής του καριέρας, το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Η τόλμη της ελπίδας δεν ξέχασε να αναφερθεί στο απομονωμένο, κάπως φοβισμένο παιδί που υπήρξε μικρός. Ο εσωστρεφής χαρακτήρας του σε καμία περίπτωση δεν προμήνυε ηγετικές ικανότητες, πόσο μάλλον η τάση του να απομονώνεται και να διαβάζει.
Η μανία του μάλιστα να κερδίζει όσο το δυνατόν περισσότερες ώρες περισυλλογής τον έκανε να γράψει το βιβλίο του στις αρχές του γάμου του με τη Μισέλ: «Συχνά περνούσα τα βράδια χωμένος στο γραφείο στο βάθος του μακρόστενου διαμερίσματός μας: αυτό που εγώ θεωρούσα φυσιολογικό έκανε τη Μισέλ να νιώθει μοναξιά».
Ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ δεν ήταν παρά ένα μοναχοπαίδι που απλώς διεκδικούσε περισσότερες ώρες μοναξιάς, με άλλα λόγια ένα εσωστρεφές τέκνο που τόλμησε να νικήσει τις φοβίες του και να κατακτήσει τα πλήθη.
Η κοινωνία μπορεί να φυλάει τις ηγετικές θέσεις για τους εξωστρεφείς, η εσωστρέφεια όμως είναι η αναγκαία συνθήκη για την πνευματική ικανότητα και τη στοχαστικότητα που χρειάζονται για να ληφθούν οι σωστές αποφάσεις.
Το παράδειγμα του Μπαράκ Ομπάμα είναι απειροελάχιστο και ενδεικτικό ανάμεσα σε αμέτρητα άλλα που χρησιμοποιεί η συγγραφέας Σούζαν Κέιν για να περιγράψει το φαινόμενο του εσωστρεφούς.
Σε μια κοινωνία και έναν παγκοσμιοποιημένο –και όχι μόνο αμερικανικό– πολιτισμό που ανέκαθεν υπερτόνιζε το αγαθό του δυναμικού ηγέτη, τα παιδιά που διεκδίκησαν το δικαίωμά τους στη σκιά φάνταζαν σαν παραδείγματα προς αποφυγήν.
Ένα εσωστρεφές παιδί –και κατόπιν ένας εσωστρεφής άνθρωπος– που δεν πάσχιζε ποτέ να γίνει η ψυχή της παρέας, μένοντας πάντα στη γωνία, δεν μπορούσε να καταλήξει η παραδειγματική συνθήκη που υπέδειξαν οι νεοκαπιταλιστικές κοινωνίες.
Φρενήρεις ρυθμοί, αυξημένα ερεθίσματα και άνθρωποι που μπορούσαν να ανταποκριθούν με ταχύτητα, αποδεικνύοντας τις ηγετικές τους ικανότητες, ήταν μάλλον το υπόδειγμα που τα κοινωνικά μοντέλα αναζητούσαν.
Ακόμη και σε μικροκοινωνικό επίπεδο, αν ήθελε κανείς να καταπλήξει και να γίνει η ψυχή της παρέας, έπρεπε να φανεί σε ικανοποιητικό βαθμό εξωστρεφής: να επιβληθεί χαρισματικά στην ομήγυρη, να καταστεί ευχάριστος στους πολλούς και να αναδειχτεί σε αυτό που είθισται να αποκαλούν με κάπως κλισέ τρόπο χαρισματική προσωπικότητα.
Τι συνέβαινε, όμως, όταν ο εσωτερικευμένος δυνάστης δεν επέτρεπε τα κοινωνικά τερτίπια;
Η Σούζαν Κέιν, με τρόπο απλό και κατανοητό, υπεραμύνεται της περίπτωσης του εσωστρεφούς, επιμένοντας πως ένας κόσμος με δυναμικούς εξωστρεφείς θα ήταν απλώς ένας κόσμος σε παράνοια – και όχι μόνο.
Οι μεγάλες χρηματοοικονομικές κρίσεις και οι λανθασμένοι υπολογισμοί που οδήγησαν στα παγκόσμια οικονομικά αδιέξοδα οφείλονται –δείχνει να υποστηρίζει η συγγραφέας– στις αποφάσεις των υποτιθέμενων χαρισματικών προσωπικοτήτων.
Κι αυτό γιατί, αντίθετα με τους εσωστρεφείς, οι εξωστρεφείς χρειάζονται πάντα αυξημένα κίνητρα –σεξ, αναγνώριση και χρήμα–, παρασύρονται ως ηδονοθηρικές προσωπικότητες από το ρίσκο και επιδιώκουν το γρήγορο αποτέλεσμα.
Ωστόσο, η υπερβολική διέγερση, την οποία μονίμως επιζητούν, όχι μόνο δεν βοηθάει στη λήψη αποφάσεων αλλά είναι και ανασχετικός παράγοντας για τη μάθηση.
Προκειμένου να υποστηρίξει τους εσωστρεφείς «που είναι παντού» –σε αντίθεση με ό,τι πιστεύεται– στο πολύπλευρο και άκρως ενδιαφέρον βιβλίο Η δύναμη των εσωστρεφών σ' έναν κόσμο που δεν σταματάει να μιλάει (κυκλοφορεί από την Key Books σε μετάφραση Νίκου Ηλιάδη), η συγγραφέας χρησιμοποιεί παραδείγματα από όλα τα πεδία: ψυχολογία, επιστήμες, βιοτεχνολογία, κοινωνική ψυχολογία, λογοτεχνία.
Δεν υπάρχει στιγμή που η σιωπή του εσωστρεφούς να μην επιβάλλεται αθόρυβα και υποδειγματικά εκεί ακριβώς που κανείς δεν την περιμένει. Εξάλλου, η σκέψη διεκδικεί την απομόνωση και η πνευματικότητα τη μοναξιά.
Η κοινωνία μπορεί να φυλάει τις ηγετικές θέσεις για τους εξωστρεφείς, η εσωστρέφεια όμως είναι η αναγκαία συνθήκη για την πνευματική ικανότητα και τη στοχαστικότητα που χρειάζονται για να ληφθούν οι σωστές αποφάσεις.
Έχει, άλλωστε, αποδειχτεί ότι η μοναχικότητα ενδεχομένως να είναι το κλειδί για τη δημιουργικότητα: απόδειξη οι σπουδαίοι καλλιτέχνες, οι επιστήμονες ή οι συγγραφείς.
Ποτέ ο Κάφκα, επιμένει η συγγραφέας, δεν άντεχε τη χαρμόσυνη ομήγυρη –ούτε καν την αρραβωνιαστικιά του– όταν συνέγραφε τα αριστουργήματά του: «Το να γράφει κανείς σημαίνει να αποκαλύπτει υπερβολικά τον εαυτό του» υπαγορεύει το χαρακτηριστικό απόσπασμα από την ομολογία του Κάφκα που παραθέτει η Κέιν. «Σε τούτη την υπερβολή της αποκάλυψης του εαυτού του και της παράδοσης ένας άνθρωπος που συναναστρέφεται τους άλλους θα ένιωθε να χάνει τον εαυτό του, άρα θα πρέπει να λουφάξει μακριά τους αν έχει σώας τα φρένας... Γι' αυτό κανείς δεν μπορεί να είναι ποτέ αρκετά μόνος όταν γράφει, γι' αυτό δεν μπορεί να υπάρξει αρκετή σιωπή όταν κάποιος γράφει, γι' αυτό ακόμα και η νύχτα δεν είναι αρκετά νύχτα».
Σκέψεις που ενδεχομένως να μην μπορούν σχηματιστούν μέσα στον θόρυβο, δεν μπορούν να αποκαλυφθούν στη μέση ενός πάρτι. Αλλά οι εσωστρεφείς –χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ίδιος ο Κάφκα– ποτέ δεν αντιμετωπίζονταν ως εκπρόσωποι μιας παράδοξης, έστω, στοχαστικότητας αλλά ως εκφραστές μιας αποτρόπαιας κοινωνικής αποστροφής.
Τα εσωστρεφή παιδιά που ανέκαθεν επεδίωκαν την απομόνωση αντί για την έκθεση συλλήβδην θεωρούνταν αποκλίνουσες έως και προβληματικές περιπτώσεις από τον περίγυρο και την εκπαίδευση.
Η συγγραφέας παραδέχεται ότι η ίδια υπήρξε ένα τέτοιο παιδί και αργότερα ένας τέτοιος άνθρωπος, βιώνοντας στο πετσί της την κοινωνική προκατάληψη που ήθελε τα χαρισματικά παιδιά να έχουν τους προβολείς στραμμένους πάνω τους.
Προσπαθώντας, μάλιστα, να αρνηθεί την τάση και την ιδιοσυγκρασία της, αποφάσισε να δουλέψει στο εχθρικό γι' αυτήν περιβάλλον της Γουόλ Στριτ και ως σύμβουλος και ως αριστούχος της Νομικής Σχολής του Πρίνστον και του Χάρβαρντ να προσφέρει τις υπηρεσίες της σε εταιρείες όπως η JP Morgan, η General Electric και η Merrill Lynch.
Σταδιακά, όμως, ανακαλύπτοντας τι σημαίνει να είσαι εσωστρεφής και στοχαστικός άνθρωπος σε ένα άκρως ανταγωνιστικό και εχθρικό περιβάλλον, αποφάσισε να ασχοληθεί σε βάθος με το θέμα και να στραφεί σχεδόν αποκλειστικά σε αυτό που την ενδιέφερε πάντα: τη συγγραφή.
Κείμενά της για την εσωστρέφεια, εκτός από το συγκεκριμένο βιβλίο, που έχει ήδη μεταφραστεί σε 36 γλώσσες, δημοσιεύτηκαν στους «New York Times» και τη «Wall Street Journal», ενώ η περίφημη και άκρως δημοφιλής ομιλία της στο TED για το θέμα έχει ξεπεράσει τα 8 εκατομμύρια θεάσεις.
Ωστόσο, δεν είναι τα μεγέθη που αποκαλύπτουν την πετυχημένη, αν όχι ρηξικέλευθη παρέμβαση της Κέιν, αλλά ο αποτελεσματικός τρόπος με τον οποίο μετέστρεψε τη λογική του παραδείγματος, ανάγοντας τους εσωστρεφείς όχι σε μειονεκτικές αλλά σε πλεονεκτικές μονάδες.
Υποστήριξε και το εξής απλό, αλλά άκρως τολμηρό σε έναν καπιταλιστικό κόσμο και σε μια άκρως ωφελιμιστική παγκόσμια κοινότητα: δεν χρειάζονται ούτε τα χρήματα, ούτε τα κίνητρα, ούτε οι επιβραβεύσεις για να βελτιώσει κανείς τις συνθήκες της εσωτερικής του ταυτότητας.
Χρειάζεται να αξιοποιεί τα χαρίσματά του και να παθιάζεται με αυτό που κάνει. Το κλειδί είναι να αφοσιώνεται κανείς σε μια βέλτιστη κατάσταση στην οποία θα έχει εμπλακεί ολοκληρωτικά: «Να αποδύεστε σε μια δραστηριότητα ως αυτοσκοπό, όχι για τις επιβραβεύσεις που σας αποφέρει» επιμένει η Σούζαν Κέιν στην καρδιά ενός άκρως ωφελιμιστικού αμερικανικού συστήματος.
Αυτό έκαναν και οι σπουδαίες προσωπικότητες που διαμόρφωσαν την ιστορία, επειδή ακριβώς πίστεψαν σε έναν σκοπό ανεξάρτητα από το αποτέλεσμά του: ο Γκάντι, η Έλινορ Ρούζβελτ, η Ρόζα Παρκς, είναι μερικά από τα παραδείγματα εσωστρεφών ανθρώπων που παραθέτει η συγγραφέας, που κανείς δεν θα πίστευε ότι θα επεδείκνυαν τέτοια τόλμη.
Το έκαναν επειδή δεν είχαν άλλη επιλογή, επειδή η εσωτερική τους φωνή ήταν καταδικασμένη να υποβάλει την ηγετική δράση. Κι έτσι συμβαίνει πάντα: ο μυστικός σφυγμός της ζωής που χτυπάει στο σώμα ενός εσωστρεφούς επιβάλλει δράση επειδή το υπαγορεύει η πνευματικότητα.
Ο εσωστρεφής μαθαίνει από τα διδάγματα του παρελθόντος, υπολογίζει και παρεμβαίνει όταν το επιβάλλουν οι συνθήκες. Εκεί που η εξωστρέφεια πασχίζει να ξεπεράσει την κωμωδία των παθών της, η εσωστρέφεια μαθαίνει από τα λάθη της. Ο στοχασμός δεν σκαρφαλώνει πια στα περίφημα δέντρα της ζωής για να απολαύσει τους καρπούς του αλλά μεγαλώνει και ανθίζει από τα μειονεκτήματά του.
Δεν είναι τυχαίο –επιμένει η συγγραφέας– ότι στις σημαντικότερες θρησκείες του κόσμου οι αναζητητές βρέθηκαν για μεγάλα χρονικά διαστήματα μόνοι τους στην ερημιά, όπου βίωσαν φανερώσεις και αποκαλύψεις που αργότερα μετέφεραν σε ολόκληρη την κοινότητα.
Ακόμη, λοιπόν, και όταν οι ετερόκλητες χρονικές ή πολιτισμικές επιταγές επιβάλλουν συγκεκριμένους κανόνες –και η συγγραφέας αναλύει διεξοδικά τα πολιτιστικά προτάγματα των ανατολικών ή λατινοαμερικανικών κοινωνιών–, το ψυχολογικό και πνευματικό έρεισμα παραμένει το ίδιο, ορίζοντας απομόνωση, στοχασμό και εσωτερική συνάφεια.
Είναι ακριβής η παραπομπή της Κέιν στο περίφημο έργο του Ρίτσαρντ Χόφσταντερ, Αντιδιανοητισμός στην Αμερική, που υποστηρίζει ότι αυτές οι βεβιασμένες κινήσεις είναι που κατέστρεψαν κάθε ικμάδα δημιουργικότητας: «Ο Τοκβίλ είδε ότι το να διάγει κανείς μια ζωή δράσης και συνεχών αποφάσεων, όπως συνεπάγεται ο δημοκρατικός και επιχειρηματικός χαρακτήρας της αμερικανικής ζωής, επιβράβευε τις πρόχειρες και άκαμπτες νοητικές συνήθειες, τις γρήγορες αποφάσεις και το άρπαγμα των ευκαιριών δίχως χάσιμο χρόνου – και ότι όλη αυτή η δραστηριότητα δεν ευνοούσε την περισυλλογή, την επεξεργασία των ζητημάτων ή την ακρίβεια στη σκέψη».
Δεν θέλει πολύ, λοιπόν, για να βγει από το δάσος της απομόνωσης που επιβάλλει ο εσωστρεφής στον εαυτό του και να γίνει δημιουργικός και αποτελεσματικός: ταυτιζόμενη με την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, το χαρακτηριστικό παράδειγμα του εσωστρεφούς παιδιού, αποκύημα της φαντασίας ενός επίσης εσωστρεφούς συγγραφέα, η Σούζαν Κέιν ανοίγει παραδειγματικά δρόμους στους επίσης εσωστρεφείς αναγνώστες της, μετατρέποντας μια κατεξοχήν οδυνηρή εμπειρία σε ευχάριστη περιπέτεια. Ας της το αναγνωρίσουμε.
