Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΤΗ ΤΟΥ 1821, γεγονότα και προσωπικότητες που προηγήθηκαν εκείνης (όπως οι αγώνες των Σουλιωτών και ο Ρήγας Φεραίος) και φυσικά οι ήρωές της, αποτέλεσαν μέσα στα χρόνια μια σημαντική επιρροή για την ελληνική (και όχι μόνο) μουσική και το τραγούδι.
Το «όχι μόνο» σχετίζεται με το ότι ακόμη και ξένοι συνθέτες συνέθεσαν με αφορμή την Επανάσταση, και μάλιστα από πολύ νωρίς, καθώς δύο τουλάχιστον γεγονότα, η Έξοδος του Μεσολογγίου και η Ναυμαχία του Ναβαρίνου, είχαν ευρύτατη απήχηση στο εξωτερικό, σε χρόνο πρώτο, αποτελώντας, κατ’ επέκταση, την αφορμή, ώστε να προκύψουν μουσικά έργα του διεθνούς ρεπερτορίου.
Στο χώρο της λεγόμενης «σοβαρής μουσικής» η Επανάσταση... μελοποιήθηκε από την αρχή της, καθώς ο Νικόλαος Μάντζαρος ξεκινά την ενασχόλησή του με το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» το 1828, για να ακολουθήσουν διάφοροι άλλοι συνθέτες, που αφιέρωσαν έργα τους στον Αγώνα, όπως οι Παύλος Καρρέρ (19ος αιώνας), Άγγελος Καμηλιέρης, Νικόλαος Αστρινίδης, Σωκράτης Βενάρδος (20ος αιώνας) κ.ά.
Υπάρχουν μέχρι και «ελαφρά» με αναφορές στην Επανάσταση, όπως «Το τραγούδι του Μοριά» των Θεόφραστου Σακελλαρίδη-Μίμη Τραϊφόρου, που τραγούδησε η Σοφία Βέμπο και βεβαίως ουκ ολίγα «έντεχνα», από τα χρόνια του ’60, έως και τις μέρες μας.
Στο χώρο του ευρύτερου τραγουδιού για τον λαό ή από τον λαό η Επανάσταση προβάλλεται τόσο μέσα από το δημοτικό τραγούδι (το πασίγνωστο «Σαράντα παλικάρια» είναι ένα παράδειγμα τέτοιου τραγουδιού, που το γνωρίζουμε όλοι, ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλα), όσο και μέσα από το τραγούδι των επωνύμων.
Υπάρχουν μέχρι και «ελαφρά» με αναφορές στην Επανάσταση, όπως «Το τραγούδι του Μοριά» των Θεόφραστου Σακελλαρίδη-Μίμη Τραϊφόρου, που τραγούδησε η Σοφία Βέμπο και βεβαίως ουκ ολίγα «έντεχνα», από τα χρόνια του ’60, έως και τις μέρες μας. Τραγούδια που είτε από τον τίτλο τους κιόλας παραπέμπουν στην Επανάσταση και τους ήρωές της είτε καταγράφεται στους στίχους τους μια σχετική θεματική.
10+1 τέτοια τραγούδια θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια, παρότι θα ξεκινήσουμε την αναφορά μας με ένα ορχηστρικό...
1.
Κώστας Καπνίσης: Η συμφωνία του Παπαφλέσσα
(από το LP «Παπαφλέσσας», Lyra, 1990)
μουσική: Κώστας Καπνίσης
Πρόκειται για το σάουντρακ της ταινίας του Ερρίκου Ανδρέου «Η Μεγάλη Στιγμή του ’21 / Παπαφλέσσας» (1971), με τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ στον πρωταγωνιστικό ρόλο, το οποίο είχε συνθέσει ο Κώστας Καπνίσης, και που τυπώθηκε για πρώτη φορά, σε δίσκο, το 1990.
Η ταινία μπορεί να έχει πολλά τρωτά σημεία, που σχετίζονται κυρίως με τις λεπτομέρειές της (και όχι αναγκαστικά με το πόσο πιστή μπορεί να είναι αναφορικά με τα ιστορικά γεγονότα) και που δείχνουν ή δεν δείχνουν την προσοχή πάνω σε ό,τι κινηματογραφείται, στο πλαίσιο μιας μεγάλης και ακριβής παραγωγής (όπως ήταν ο «Παπαφλέσσας»), όμως είχε και ορισμένα θετικά.
Και ένα απ’ αυτά τα θετικά, το θετικότερο όλων, το μεγάλο και αδιαφιλονίκητο ατού της, ήταν η εκπληκτική μουσική του Κώστα Καπνίση – συμφωνική, ηρωική, μα και λυρική, και μοντέρνα ακόμη όπου απαιτείτο. Ένα ελάχιστο δείγμα εδώ...
2.
Λάκης Παππάς: Καραϊσκάκης
(από το LP «Αγωνιστές της Λευτεριάς», Zodiac, 1971)
μουσική: Νίκος Μαμαγκάκης, στίχοι: Δημήτρης Ιατρόπουλος
Το 1971 είχαν συμπληρωθεί 150 χρόνια από την Επανάσταση – ένα γεγονός, τότε, που είχε κινητοποιήσει καλλιτέχνες όλων των ειδών.
Ο σπουδαίος συνθέτης Νίκος Μαμαγκάκης προσφέρει, εκείνη τη χρονιά, το ωραιότερο άλμπουμ, στο χώρο τού «έντεχνου τραγουδιού», με θέμα την Επανάσταση.
Το LP είχε τίτλο «Αγωνιστές της Λευτεριάς», εξώφυλλο τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, ζωγραφισμένο από τον Μποστ και τραγούδια σε στίχους των Δημήτρη Ιατρόπουλου, Παντελή Πρεβελάκη και Γιώργου Σεφέρη (τα δύο τραγούδια σε ποίηση Σεφέρη δεν συνδέονταν με το θέμα). Τραγουδούσαν ο Λάκης Παππάς και η Μαρία Δουράκη.
Ο Λ. Παππάς είναι εκπληκτικός στις ερμηνείες του. Η «θαμπή» φωνή του, που δρα υποδόρια, σκορπώντας αμέριστη συγκίνηση, θα είναι πάντα το κάτι άλλο. Μοναδική!
Ένα πρώτο τραγούδι απ’ αυτόν τον δίσκο, σε στίχους Δ. Ιατρόπουλου, γραμμένο για τον Γεώργιο Καραϊσκάκη...
3.
Θέμης Ανδρεάδης: Ο Ρήγας
(από το LP «Κάτι Άλλο μου Θυμίζει», EMI / Columbia, 1974)
μουσική: Γιάννης Κιουρτσόγλου, στίχοι: Γιάννης Λογοθέτης
Το τραγούδι αυτό έχει μια από τις πιο απίστευτες εισαγωγές στην ιστορία του «έντεχνου» – περασμένη όλη μέσα από synthesizers! Μετά «στρώνει» βεβαίως, καθώς εξελίσσεται προς μια «κανονική» ροκ μπαλάντα, όχι όμως με ευτράπελα χαρακτηριστικά, όπως συμβαίνει με άλλα τραγούδια του δίσκου, παραμένοντας, πάντα, ένα αρκετά ενδιαφέρον και βεβαίως παράξενο track.
Το όνομα τού Ρήγα Φεραίου, του Βελεστινλή, ακούγεται στην αρχή και στο τέλος τής σύνθεσης τού Γιάννη Κιουρτσόγλου, που αποδίδει ο Θέμης Ανδρεάδης – καθώς ακόμη και η απλή επίκλησή του φαίνεται πως εμψυχώνει τον ήρωα τού τραγουδιού, που έχει κι αυτός τα δικά του σοβαρά θέματα να αντιμετωπίσει.
Το τραγούδι αναφέρεται, φυσικά, στα βασανιστήρια των κρατουμένων, στις φυλακές, επί δικτατορίας, και κάπως έτσι οι ήρωες του ’21 (στην περίπτωσή μας ένας από εκείνους που προηγήθηκαν του ’21, ετοιμάζοντάς το) παραδειγματίζουν τους απογόνους τους –που αγωνίζονται κι εκείνοι για τις ιδέες τους και τη δημοκρατία–, ενθαρρύνοντάς τους, μέσω των δικών τους κατορθωμάτων.
4.
Δημήτρης Ψαριανός: Του Θοδωρή Κολοκοτρώνη
(από το LP «Στ’ Ουρανού τα Περιβόλια», Lyra, 1975)
Μουσική: Γιώργος Κοντογιώργος, στίχοι: Γιάννης Κακουλίδης
Το τραγούδι δεν είναι καθόλου γνωστό και προέρχεται από τον τελευταίο δίσκο τού Γιώργου Κοντογιώργου –ενός αξιόλογου «έντεχνου» συνθέτη και ενορχηστρωτή–, που είχε κυκλοφορήσει το 1975 από την Lyra.
Στους στίχους, ο Γιάννης Κακουλίδης δεν αναφέρει καθόλου το όνομα ή το επώνυμο του Κολοκοτρώνη. Υπάρχει μόνον η αναφορά στον τίτλο. Βεβαίως υπάρχει αναφορά στο Ανάπλι και στις φυλακές του Παλαμηδιού, εκεί όπου κλείστηκε, προδοτικά, ο Κολοκοτρώνης, για έξι μήνες, τον Σεπτέμβριο του 1833 (την δεύτερη φορά που θα φυλακιζόταν, καθώς είχε προηγηθεί κι εκείνη του 1825).
Υπάρχει όμως και μιαν άλλη αναφορά, εκείνη στις φυλακές τής Παλιάς Στρατώνας, που βρίσκονταν στο Μοναστηράκι (κατεδαφίστηκαν το 1932) και που δεν σχετίζονταν με τον Κολοκοτρώνη.
Κι εδώ δεν θα ήταν λάθος αν υποθέταμε πως ο ηρωισμός, η γενναιότητα και η καρτερικότητα του Κολοκοτρώνη διαχέονται μέσα στα χρόνια, γίνονται «σύμβολα», όπως διαχέονται μαζί τους η αχαριστία, η προδοσία και η συκοφαντία, που όχι σπάνια οδηγούν τους αληθινούς ήρωες προ τετελεσμένων.
Ερμηνεύει εξαιρετικά ο Δημήτρης Ψαριανός...
5.
Γιώργος Ζωγράφος: Νάτανε το ’21
(από το single «Να ’τανε το ’21 / Η γοργόνα», Lyra, 1970)
Μουσική: Σταύρος Κουγιουμτζής, στίχοι: Σώτια Τσώτου
Το «Νάτανε το ’21» είναι σίγουρα το πιο γνωστό και μαζί το πιο έξυπνο τραγούδι, όπως το είχαμε χαρακτηρίσει παλιότερα, που σχετίζεται με την Επανάσταση, τραγουδισμένο κατά πρώτον από τον Γιώργο Νταλάρα και αμέσως μετά από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και άλλους πολλούς.
Για το τραγούδι έχουμε γράψει ήδη αναλυτικό άρθρο, το οποίον μπορείτε να δείτε εδώ, σημειώνοντας μεταξύ άλλων:
Στην πραγματικότητα το “Νάτανε το 21” ήταν ένα έξυπνο τραγούδι. Ήταν έξυπνοι, δηλαδή, οι στίχοι της αείμνηστης Σώτιας Τσώτου, γιατί από τη μια μεριά έπιαναν τον παλμό της 150ετηρίδας από την Επανάσταση του ’21 (που θα συμπληρωνόταν το 1971) και από την άλλη άφηναν τους χουντικούς να νομίζουν πως εκείνο το ’21 θα μπορούσε και να τους αφορά (παραπέμποντας στην 21η Απριλίου). Αυτή η... δημιουργική ασάφεια, να το πούμε έτσι, έδωσε πολλούς πόντους στο άσμα, το οποίο δεν εμποδίστηκε από πουθενά, ώστε να φτάσει μέχρι και στο τελευταίο χωριό της χώρας (κατ’ αναλογία με την κοκακόλα), στήνοντας κατ’ ουσίαν την καριέρα του Νταλάρα.
Εδώ ακούμε το «Νάτανε το ’21» σε μια πολύ ωραία εκτέλεση, από τον κορυφαίο τραγουδιστή Γιώργο Ζωγράφο...
6.
Μανώλης Ρασούλης: Του Αθανάσιου Διάκου
(από το LP «Ναι στο Ναι και Ναι στο Όχι», EMI, 1984)
Μουσική: παραδοσιακό, στίχοι: Μανώλης Ρασούλης
Μία από τις πιο ευγενικές μορφές της Επανάστασης υπήρξε ο Αθανάσιος Διάκος, ο οποίος δολοφονήθηκε με βάρβαρο και βασανιστικό τρόπο από τους Οθωμανούς, τον Απρίλη του 1821, λίγο καιρό μετά την έναρξη του Αγώνα, μόλις στα 33 χρόνια του.
Υπάρχουν πολλοί θρύλοι, που περιστρέφονται γύρω από τη ζωή και τα κατορθώματα τού Διάκου, έχοντας επηρεάσει (οι θρύλοι) απ’ άκρη σ’ άκρη την λαϊκή Τέχνη πρώτα-πρώτα (τραγούδι, ποίηση, ζωγραφική, Καραγκιόζης κ.λπ.), ενώ και νεότεροι δημιουργοί δεν έχουν μείνει ασυγκίνητοι από την αλήθεια και τον μύθο, που ζώνει τον ηρωικό οπλαρχηγό.
Ο σπουδαίος στιχουργός του «έντεχνου» Μανώλης Ρασούλης είχε ενσωματώσει την Επανάσταση και τους ήρωες της από πολύ νωρίς στην θεματογραφία του. Δες το διήγημά του «Έλληνες, γρηγορείτε!» από το βιβλίο του «Μεγάλος Ήρωας σε Μικρή Χαρτοσακκούλα» (1972), το μακροσκελές ποίημά του «Σκλάβοι πολιορκητές σε πυρρίχιο κόκκινο» από το βιβλίο του «Κβο βάντις στάτους κβο;» (1976), το τραγούδι του (σε μουσική Μάνου Λοΐζου) «Ντύθηκες Μακρυγιάννης τις Απόκριες» (1980) κ.λπ.
Στο τραγούδι «Του Αθανάσιου Διάκου», ο Μανώλης Ρασούλης τραγουδά πάνω σ’ έναν παραδοσιακό σκοπό τα δικά του λόγια για τον Διάκο. Λόγια, που σχετίζονται με τον έρωτα, που είχε για ’κείνον ο γιος του Πασά, ο οποίος (γιος του Πασά) δεν άντεξε τον αδόκητο χαμό του Διάκου, τρελάθηκε και στοίχειωσε...
Θανάση είπε ο θάνατος εσέ δεν θα σε πάρει
κάλλιο εμένα πρώτιστα παρά να δω το φόνο
να δω, ν’ ακούσω την ψυχή να βγαίνει από το στόμα
που πρώτα έφτιαξ’ ο Θεός κι ύστερα τους ανθρώπους
Κι ως η κραυγή του Διάκονα τού βγήκε απ’ το στομάχι
το είναι μάτωσε του νιου κι η Αλαμάνα όλη
κι ο γιος εκείνου του Αγά έχασε πια το νου του
κι ο ίδιος χάθη των ετών κι ίσως εδώ γυρίζει
7.
Γιάννης Πουλόπουλος: Ο Καραϊσκάκης
(από το single «Στην πλατεία του Καρύτση / Ο Καραϊσκάκης», Lyra, 1972)
μουσική: Γιώργος Κριμιζάκης, στίχοι: Πυθαγόρας
Ξανά ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο αρχιστράτηγος της Επανάστασης, πρωταγωνιστεί σ’ ένα τραγούδι της εποχής της 150ετίας (1972), το οποίον αποδίδει ο Γιάννης Πουλόπουλος.
Τους στίχους είχε γράψει ο κορυφαίος στιχουργός Πυθαγόρας, με τα αντιχουντικά μηνύματα που σπέρνονται στο τραγούδι να είναι προφανή («πόσο απέχει ο θάνατος, απ’ τη λευτεριά μας;»).
Το καθεστώς μπορεί να χρησιμοποιούσε τους ήρωες του ’21 για τη δική του προπαγάνδα, αλλά αυτό δεν εμπόδιζε ανθρώπους σαν τον Πυθαγόρα, να περνάνε έξυπνα και τα δικά τους μηνύματα (εξάλλου «Ο Καραϊσκάκης» δεν ήταν το μόνο τραγούδι, με δημοκρατικά μηνύματα, που είχε γράψει ο Πυθαγόρας εκείνα τα χρόνια).
8.
Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος: Μια φορά κι έναν καιρό
(από συναυλία του Χρήστου Λεοντή, σε στούντιο της ΕΡΑ, για την εκπομπή του Δευτέρου Προγράμματος «Έλληνες Δημιουργοί», 2013)
μουσική: Χρήστος Λεοντής, στίχοι: Μήτσος Ευθυμιάδης
Τo συγκεκριμένο τραγούδι, που αναφέρεται στα προεπαναστατικά χρόνια, είναι γνωστό, φυσικά, από τον Μανώλη Μητσιά, που το τραγούδησε πρώτος στο LP «Παραστάσεις» [EMI / Columbia, 1975]. Αντί οιουδήποτε δικού μας σχολίου…
«Ώστε, χωρίς τον εξολοθρεμό των κοντζαμπάσηδων και τον “αποσχηματισμό” των Δεσποτάδων, χωρίς την απαλλοτρίωση της γης και το καλογεροκυνηγητό όξω απ’ το Κράτος, χωρίς ολοκληρωμένη τη Ζαράκοβα και τον καταστρεμό των τσιφλικάδων, η εθνική ανεξαρτησία, ήταν ο Μανωλιός της παροιμίας με τα ρούχα του; Ήταν το “τι Γιάννης, τι Γιαννάκης”; Έτσι είναι. Και ώστε, μια, μόνον Εθνική επανάσταση, χωρίς την Κοινωνική καταξίωσή της, είναι μια “φαινομενοφάνεια” που μόνον αναγκαζόμενο το “κατεστημένο” την επιτρέπει; Έτσι είναι.»
Γιάννης Σκαρίμπας «το 21 και η αλήθεια» [Κείμενα, 1971]
9.
Κώστας Λεοντίδης: Η Μπουμπουλίνα
(από το LP «Το Ποτάμι», Lyra, 1986)
μουσική: Λίνος Κόκοτος, στίχοι: Φώντας Λάδης
Η Μπουμπουλίνα υπήρξε η πιο σπουδαία ηρωίδα της Επανάστασης. Τα κατορθώματά της, στη θάλασσα, της έδωσαν τεράστια αίγλη, ενώ, μετά το θάνατό της, το 1825, η ζωή της και η συνεισφορά της στον Αγώνα περιζώθηκαν από τον θρύλο.
Στο τραγούδι αυτό, που συνέθεσε ο άξιος συνθέτης Λίνος Κόκοτος, πάνω σε στίχους του Φώντα Λάδη, η Μπουμπουλίνα επανεμφανίζεται στις θάλασσες, όπως και σε μέρη που είναι συνδεμένα με την ναυτική ιστορία μας... έτοιμη να αναλάβει ξανά δράση.
10.
Λάκης Παππάς: Αθανάσιος Διάκος
(από το LP «Αγωνιστές της Λευτεριάς», Zodiac, 1971)
μουσική: Νίκος Μαμαγκάκης, στίχοι: Δημήτρης Ιατρόπουλος
Ένα δεύτερο τραγούδι από το άλμπουμ του Νίκου Μαμαγκάκη «Αγωνιστές της Λευτεριάς» του 1971, ένα δεύτερο τραγούδι για τον Αθανάσιο Διάκο, μετά από ’κείνο του Μανώλη Ρασούλη.
Ο Λάκης Παππάς σε πολύ μεγάλες ερμηνευτικές στιγμές...
11.
Μανώλης Μητσιάς: Τσάμικος
(από το LP «Αθανασία», EMI / Columbia, 1976)
Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις, στίχοι: Νίκος Γκάτσος
Ο πασίγνωστος «Τσάμικος» τού Μάνου Χατζιδάκι, μαζί με τα βαθιά λαϊκά, μα ταυτοχρόνως και μεγαλοπρεπή λόγια τού Νίκου Γκάτσου και βεβαίως με την ερμηνεία του Μανώλη Μητσιά.
Η ιστορία τού κακοτράχαλου τόπου μας από τα βάθη των (βυζαντινών) αιώνων, μέχρι τα χρόνια της Επανάστασης, ένα «πανηγύρι», που κρατάει χρόνια, με θρήνους, με απώλειες, αλλά και με όρους εθνικής ανεξαρτησίας (ούτε «τσακάλι», ούτε «αρκούδα»), κοινωνικής χειραφέτησης και δημοκρατίας (μπορεί «κριτής κι αφέντης» να είναι «ο Θεός», αλλά «δραγουμάνος» του είναι «ο λαός»).
