Όταν στις 13 Νοεμβρίου του 2015 έγινε η τρομοκρατική επίθεση στο Bataclan ο Τόμας Οστερμάιερ βρισκόταν στο Παρίσι μαζί με το θίασο της Σάουμπινε καθώς την επομένη ανέβαζαν μια δική τους παραγωγή σε σκηνοθεσία του Ρομέο Καστελούτσι στο Théâtre de la ville. Το έργο ήταν ο Οιδίποδας. Πριν από την παράσταση ανέβηκε στη σκηνή μαζί με τον καλλιτεχνικό διευθυντή του θεάτρου και μίλησε για τη σημασία των πολιτιστικών ανταλλαγών και πόσο σπουδαίο ήταν ότι ένας βερολινέζικος θίασος ανέβαζε την παράσταση ενός Ιταλού σκηνοθέτη μπροστά στο γαλλικό κοινό. Εκείνο το βράδυ καθώς παρακολουθούσε το έργο και έχοντας προηγηθεί όλα εκείνα τα τρομακτικά στην γαλλική πρωτεύουσα συνειδητοποίησε, πλήρως για πρώτη φορά, την ουσία του μύθου. Κατάλαβε ότι τα αίτια της τρομοκρατίας δεν έπρεπε να τα ψάχνουμε αλλού, δεν είχαν έρθει από μακριά, αλλά ήταν ένα γεγονός που αφορούσε το μέρος που είχε συμβεί, ότι οφείλαμε να αναζητήσουμε την αιτία σε εμάς τους ίδιους, στις ιστορικές εξελίξεις, την αποικιοκρατία και τις συνέπειες της. Τα ίδια τα γεγονότα των ημερών τον έκαναν να συνδέσει το έργο με το σήμερα. Γιατί η τρομοκρατία προερχόταν μέσα από τη Γαλλία, από δικά της παιδιά που είχαν μεγαλώσει εκεί, και στο Βέλγιο, έχοντας βιώσει απαγορεύσεις και περιορισμούς. Έτσι ερμήνευσε το έργο με την πεποίθηση ότι το πρόβλημα πάντα έρχεται από εμάς.
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο ιδιοσυγκρασιακός σκηνοθέτης θα καταθέσει τη δική του «λοξή» ερμηνεία ενός κλασσικού έργου, άλλωστε υπήρξε ένας από τους βασικούς λόγους που εκθειάστηκε από τη γερμανική αλλά και τη διεθνή κριτική για τις πρωτοποριακές του παραστάσεις, είτε νεότερων είτε παλιότερων έργων.
Κάθε φορά που του γινόταν κρούση από προηγούμενες διευθύνσεις του Φεστιβάλ Αθηνών να σκηνοθετήσει αρχαίο δράμα στην Επίδαυρο δίσταζε κι εντέλει απέρριπτε την πρόταση. Η Κατερίνα Ευαγγελάτου τον έπεισε, ίσως ακριβώς γιατί του έδωσε την ελευθερία να επιλέξει να ανεβάσει τη δική του εκδοχή. Έτσι φέτος που εγκαινιάστηκε το πρόγραμμά Contemporary Ancients, ο κύκλος με τις αναθέσεις σε τέσσερεις σύγχρονους συγγραφείς να γράψουν αντίστοιχα έργα για τη Μικρή Επίδαυρο, τα οποία ανέβηκαν με επιτυχία και θα επαναληφθούν τον Σεπτέμβριο στο Θέατρο της Πέτρας, βρέθηκε η ευκαιρία η Σάουμπινε να παρουσιάσει το δικό της έργο. Συμμετέχοντας στη συζήτηση που έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια τι είδους έργων πρέπει να ανεβαίνουν στο αργολικό θέατρο, όπως είπε η διευθύντρια του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου σε συνέντευξη τύπου που δόθηκε λίγα μέτρα από το αρχαίο θέατρο στον περίβολο του Ξενία, παρουσία του διάσημου Γερμανού σκηνοθέτη και της συγγραφέα του «οιδίποδα» Μάγια Τσάντε: «Είναι μια δραματουργική πρόταση πως επεξεργαζόμαστε την κληρονομιά των αρχαίων. Ο «οιδίποδας» της Σάουμπινε είναι ένα έργο απολύτως εμπνευσμένο από το έργο του Σοφοκλή. Μας δίνει μεγάλη χαρά. Γίνεται μεγάλος διάλογος τι είδους έργα θα πρέπει να παρουσιάζουμε στην Επίδαυρο. Αυτή η κατάθεση ελπίζουμε ότι θα προσφέρει κάτι γόνιμο σε αυτόν τον διάλογο».
Γιατί λοιπόν πήρε τόσα χρόνια να αποφασίσει ο Τόμας Οστερμάιερ να σκηνοθετήσει αρχαίο ελληνικό δράμα; Και γιατί ούτε τώρα ανεβάζει ένα αυθεντικό έργο της αρχαίας γραμματείας; Καταρχάς για τον ίδιο δεν θα έπρεπε να υπάρχει καν συζήτηση σχετικά με τι είδους έργων θα «έπρεπε» να ανεβαίνουν στην Επίδαυρο. Είπε σχετικά ξεκινώντας τη συνέντευξη τύπου: « Αν οι αρχαίοι Έλληνες δυόμιση χιλιάδες χρόνια πριν ήξεραν ότι ακόμα ανεβάζουμε τα δικά τους έργα και δεν γράφουμε καινούργια θα γελούσαν μαζί μας. Θα το έβρισκαν εντελώς γελοίο ακριβώς γιατί τα δικά τους ήταν εντελώς σύγχρονα της εποχής τους, τους αφορούσαν, καθώς η τέχνη είναι πάντα κάτι που συμβαίνει σε σχέση με το σήμερα. Τα έργα τους ήταν παγκόσμιες πρεμιέρες που συναγωνιζόντουσαν αναμεταξύ τους για το ποιο είναι το καλύτερο. Το ότι δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά ακόμα ανεβάζουμε εκείνα τα έργα και δεν έχουμε γράψει καλύτερα για να ανεβάσουμε είναι ένα γεγονός για το οποίο θα μας λυπόντουσαν, το να επαναλαμβάνεις κλασσικά έργα είναι δείγμα ενός πολιτισμού που παραπαίει. Ανήκω κι εγώ σε αυτό καθώς συχνά επαναλαμβάνω παλιά έργα. Αντιθέτως, το να παράγεις σύγχρονη τέχνη είναι δείγμα ενός ακμαίου πολιτισμού. Προσωπικά οφείλω τουλάχιστον να προσπαθώ να διασκευάζω έργα προτείνοντας τη δική μου ερμηνεία σε αυτά. Ο μύθος του Οιδίποδα προϋπήρχε του έργου του Σοφοκλή, εκατοντάδες χρόνια πριν και έχει γραφτεί και από άλλους. Δεν είναι μία και μοναδική ιερή εκδοχή του Οιδίποδα, αλλά πολλές προγενέστερες και διαφορετικές».
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο ιδιοσυγκρασιακός σκηνοθέτης θα καταθέσει τη δική του «λοξή» ερμηνεία ενός κλασσικού έργου, άλλωστε υπήρξε ένας από τους βασικούς λόγους που εκθειάστηκε από τη γερμανική αλλά και τη διεθνή κριτική για τις πρωτοποριακές του παραστάσεις, είτε νεότερων είτε παλιότερων έργων. Μιας καλλιτεχνικής διαδρομής που μετράει 25 χρόνια και συνεχίζει παρόλο που έχει δηλώσει στο παρελθόν ότι μετά τα 40 θα έπρεπε να εγκαταλείπει ένας σκηνοθέτης το θέατρο γιατί δεν μπορεί πια να επικοινωνεί με την κοινωνία και τη μέρα της πρεμιέρας στην Επίδαυρο στις 3 Σεπτεμβρίου είναι τα γενέθλια του, γίνεται 53 χρονών. Μας διαβεβαίωσε ότι εξακολουθεί να το πιστεύει αυτό κι ότι ετοιμάζει την έξοδο του. Όσον αφορά τους ενδοιασμούς του για την ελληνική τραγωδία έγινε ακόμα πιο σαφής:
«Στα περισσότερα αρχαία ελληνικά έργα ο άνθρωπος βρίσκεται στα χέρια των θεών και χρειάζεται θράσος να εγκαταλείψει την κοινωνική θέση στην οποία βρέθηκε όταν γεννιόταν στο ξεκίνημα της ζωής του. Αμέσως τίθεται το θέμα της πίστης και της υποταγής του ανθρώπου σε αυτήν. Μα, σε όλη μου την καλλιτεχνική διαδρομή με απασχολεί ακριβώς το πώς να ξεπεράσει ο άνθρωπος τα κοινωνικά όρια, τα όρια του φύλου, των ρόλων άντρα – γυναίκας. Αυτό είναι το έργο μου. Οπότε πάντα αναρωτιόμουν με ποιο τρόπο θα μπορούσα να ασχοληθώ με την τραγωδία και αυτό μου αποκαλύφθηκε μέσα από τις συζητήσεις μου με την Μάγια Τσάντε. Τρέφω μεγάλο θαυμασμό για τον Οιδίποδα, από μία άποψη πρόκειται για το τέλειο έργο και πιθανότατα ο προπομπός όλων των αστυνομικών μυθιστορημάτων που ακολούθησαν, με συναρπάζει. Εντέλει με τη βοήθεια της Μάγιας βρήκα τον τρόπο να το προσεγγίσουμε και να είμαστε έντιμοι με αυτό.
Παίρνοντας το λόγο η συγγραφέας και δραματουργός της Σάουμπινε Μάγια Τσάντε, είπε: «Βρισκόμουν εδώ πριν 11 χρόνια όταν είχαμε έρθει για την παράσταση του Οθέλου και γνώριζα το χώρο. Όταν μου έγινε η πρόταση να γράψω το έργο η πρώτη μου αντίδραση ήταν ο πανικός. Η Επίδαυρος είναι ένας μαγικός τόπος, και σου προκαλεί τρόμο η ιδέα να γράψεις έργο για να παιχτεί εδώ. Ξεκινήσαμε να μιλάμε με τον Τόμας για όσα μας αφοράν σχετικά με το έργο και αμέσως συμφωνήσαμε ότι δεν πιστεύουμε στο πεπρωμένο και στη μοίρα. Πιστεύουμε ότι είναι ο άνθρωπος εκείνος που δημιουργεί τη μοίρα του και παίρνει τις αποφάσεις του. Οπότε εκείνο που ήταν βέβαιο ήταν ότι στη δική μας εκδοχή δεν θα υπήρχε το θεϊκό στοιχείο. Μια οικογένεια Γερμανών κάνει διακοπές στην Ελλάδα και όλα πηγαίνουν τέλεια. Όλα είναι εξαιρετικά, η επαγγελματική ζωή του άντρα επίσης, μέχρι που κάτι συμβαίνει και φεύγει το χαλί κάτω από τα πόδια του. Μαθαίνει ότι είναι η αιτία ενός μεγάλου κακού. Αναπόφευκτα το έργο θέτει και θέματα εξουσίας που προφανώς στον Σοφοκλή έχουν να κάνουν με τη σχέση ανθρώπων και θεών, και τους διαφορετικούς τρόπους διαχείρισης της εξουσίας. Κι αν στη χώρα σας η άσκηση της εξουσίας σε μια επιχείρηση έχει να κάνει με τρόπους που άπτονται της οικογενειακής παράδοσης σήμερα οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν το σύγχρονο μάνατζμεντ και τη ψυχολογία ενώ οι άντρες τη χειρίζονται διαφορετικά από τις γυναίκες. Για μένα είναι σημαντικό να υπάρχει η γυναικεία παρουσία στο έργο κι έτσι υπάρχει μια ισορροπία δύο αντρών και δύο γυναικών. Δεν είναι η ιστορία ενός άντρα αλλά η ιστορία της Ιοκάστης και του Οιδίποδα.Το έργο μου συνομιλεί με εκείνο του Σοφοκλή για το οποίο τρέφω τεράστιο σεβασμό αλλά για μένα η Ιοκάστη παραμένει αινιγματική φιγούρα. Από τη στιγμή που συνειδητοποιεί το τρομερό γεγονός ότι ο Οιδίποδας είναι ο γιός της εξαφανίζεται και αυτοκτονεί με αποτέλεσμα να σιωπά και να μην έχουμε τη δική της μαρτυρία».
«Η Ιοκάστη επιζεί» συμπλήρωσε ο Οστερμάιερ και συνέχισε: « Μόλις ακούσει κάποιος το όνομα Οιδίποδας αυτομάτως το συνδέει με τον Φρόυντ και το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Φυσικά το έργο δεν έχει καθόλου να κάνει με όλα αυτά, ο ίδιος ο Οιδίποδας δεν έχει ιδέα ότι έχει παντρευτεί τη μητέρα του και το μαθαίνει προς το τέλος. Έχει μια σημασία ότι έχει παντρευτεί μια μεγαλύτερη του γυναίκα. Αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον για την εποχή αλλά και για σήμερα σε κάποιο βαθμό εξου και παίζει σημαντικό ρόλο στο κείμενο της Μάγιας. Αλλά η ουσία του έργου βρίσκεται στη γνωστή φράση των Δελφών «γνώθι σαυτόν». Δεν γνωρίζει ποιος είναι και δεν καταλαβαίνει την καρδιά του, την υπαιτιότητα του στην καταστροφή. Αυτό προσφέρει μια παράλληλη διάσταση με το σήμερα καθώς βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την υπερθέρμανση του πλανήτη, με την τρομοκρατία, με την πανδημία, γεγονότα που δεν έρχονται από αλλού, είμαστε όλοι υπαίτιοι γι’αυτά. Η τρομοκρατία προέρχεται από την κυριαρχία του δυτικού πολιτισμού και η υπερθέρμανση δεν συμβαίνει εν απουσία μας. Τελικά εμείς είμαστε η πηγή κάθε προβλήματος και το έργο μας το καταδεικνύει με τον απλούστερο τρόπο. Αυτά συμβαίνουν σήμερα και είναι όλα τραγικά όπως και ο Οιδίποδας που αναζητεί την αιτία της καταστροφής και πρέπει να καταλάβει ότι η αιτία είναι εκείνος. Υπάρχει ακόμα κάτι που είναι πολύ έντονο στον Σοφοκλή, η απόκρυψη της αλήθειας. Ψάχνει να βρει ποιος σκότωσε τον Λάιο ενώ δεν μπορεί παρά να θυμάται ότι σκότωσε κάποιον. Δεν συνδέει τα γεγονότα ενώ ψάχνει για τον δολοφόνο. Οπότε το έργο δεν είναι μόνο ένα θρίλερ αλλά συνδέεται και με το γεγονός ότι όλοι μας διατηρούμε την ικανότητα να ξεχνάμε την αλήθεια. Ακόμα μία ευθεία αναφορά στην εποχή μας. Η υπεκφυγή της συμμετοχής μας στην καταστροφή. Αν πραγματικά συνειδητοποιούσαμε το βαθμό της ευθύνης που μας αναλογεί, δεν θα μπορούσαμε να ζούμε. Αν είχαμε πλήρη συναίσθηση της συνυπευθυνότητας μας στην ανισότητα φτώχειας και πλούτου στον κόσμο, στους πολέμους και στην κατάσταση με τους πρόσφυγες, αν δεν είχαμε την ικανότητα να συγκαλύπτουμε μέσα μας την αλήθεια δεν θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε να ζούμε. Αυτό λέει το έργο. Η προσπάθεια μας να χτίσουμε μια πραγματικότητα όπου όλα μοιάζουν ωραία και εύκολα ενώ βρισκόμαστε στην κορυφή ενός ηφαίστειου ενός κόσμου που διαλύεται».
Στο τελευταίο ερώτημα που τέθηκε στον σκηνοθέτη, αν λοιπόν δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά, επιτέλους γράφτηκε ένα καλύτερο έργο για την Επίδαυρο από τον «Οιδίποδα τύραννο» του Σοφοκλή για να ανέβει, η απάντηση του ήταν «Για μένα ναι»! Αλλά προφανώς για να προλάβει την οποιαδήποτε κακόβουλη κριτική συμπλήρωσε: «Ο ουρανός είναι άδειος, δεν υπάρχουν θεοί πια. Ο Νίτσε το είπε εκατόν είκοσι χρόνια πριν. Ο Θεός έχει πεθάνει και ακόμα περισσότερο οι Έλληνες θεοί που συμπεριφέρονταν σαν τους ανθρώπους, ένα πολύ όμορφο χαρακτηριστικό της ελληνικής μυθολογίας που αργότερα αντικαταστάθηκε από τη Χριστιανική Αγία Τριάδα, η μονοθεϊστική πατριαρχική ιδέα για τον κόσμο. Μέχρι που ο 20ος αι. εγκατέλειψε και τον Χριστιανισμό. Οπότε, εφόσον ο ουρανός είναι άδειος και δεν υπάρχει βασιλεία, δεν υπάρχουν Λάιοι σήμερα, ακόμα και η Ελισάβετ της Αγγλίας δεν κυβερνάει, είναι μια μαριονέτα, πώς να μιλήσω για τη σύγχρονη κοινωνία μέσα από ένα έργο με θεούς, ένα μαντείο, μια Σφίγγα που θέτει ένα αίνιγμα, και ένα παλάτι με έναν πεθαμένο βασιλιά; Δεν έχει να κάνει με την πραγματικότητα μας. Δεν είναι ότι δεν είναι καλό έργο, είναι ένα εξαιρετικό έργο. Αλλά οι χαρακτήρες και η κοινωνική τους πραγματικότητα όπως και η μεταφυσική τους κατάσταση δεν αντιστοιχεί με τη δική μας. Για όλους αυτούς τους λόγους θελήσαμε να αλλάξουμε κάτι. Δεν συναγωνιζόμαστε το έργο του Σοφοκλή, δεν διαγωνιζόμαστε στον αγώνα που διεξήχθη δυόμιση χιλιάδες χρόνια πριν. Δεν λέμε ποιο είναι καλύτερο, κάνουμε το καλύτερο δυνατόν».
Schaubϋhne - Thomas Ostermeier
ödipus / οιδίποδας
της Maja Zade
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
03/09 έως 05/09/2021 στις 21:00
