O Kρίστιαν Λούπα είναι 79 ετών. Ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι, βοηθός του Λούπα στην αρχή της θεατρικής του πορείας, είναι 60 ετών. Καιρός να γνωρίσουμε το επόμενο μεγάλο όνομα του πολωνικού θεάτρου, τον 39χρονο Λούκας Τβαρκόφσκι, που υπήρξε για περισσότερα από δέκα χρόνια βοηθός του Λούπα, υπεύθυνος για τα video projections στις παραστάσεις του.
«Χωρίς αμφιβολία αυτή η δημιουργική συνάντηση ήταν πολύ σημαντική για μένα, είχε απίστευτο αντίκτυπο στη ζωή μου. Ο Λούπα είναι ένας καλλιτέχνης που δεν δέχεται συμβιβασμούς, η δέσμευσή του στην τέχνη της σκηνής είναι απόλυτη, σχεδόν τρομακτική για έναν νέο καλλιτέχνη», έχει πει ο Τβαρκόφσκι. Το ότι υπάρχει συνέχεια, το ότι οι νεότεροι δημιουργοί προχωρούν πατώντας στη γνώση και το έργο των καλλιτεχνών που προηγήθηκαν, ίσως εξηγεί γιατί το πολωνικό θέατρο έχει να επιδείξει τόσο σημαντικές προσωπικότητες, του Γκροτόφσκι και του Κάντορ συμπεριλαμβανομένων.
Ο Λούκας Τβαρκόφσκι πρωτοεμφανίστηκε το 2011 με το Farinelli, παράσταση που προέκυψε μέσα από την ερευνητική δραστηριότητα της κολεκτίβας «Identity Problem Group». Αποτελούνταν από Πολωνούς δημιουργούς διαφορετικών καλλιτεχνικών χώρων που μαζί παρουσίασαν παραστάσεις, πολυμεσικές εγκαταστάσεις, ταινίες μικρού μήκους σε φεστιβάλ και χώρους σύγχρονης τέχνης. Ο ίδιος στις παραστάσεις του στο Polski Theatre του Βρότσλαβ και στο Νational Stary Theatre της Κρακοβίας δεν ασχολήθηκε μόνο με τη σκηνοθεσία αλλά και με τη συγγραφή σκηνικών κειμένων, με τη σκηνογραφία και τους φωτισμούς, το video-art.
Ο Ρόθκο είναι η ιδανική περίπτωση ζωγράφου για να αντιμετωπίσει κάποιος το ζήτημα της αυθεντικότητας στην τέχνη – πώς ανάμεσα σε δύο ίδια έργα μόνο το ένα αξίζει ως γνήσιο.
To 2012 παρουσιάζει το Κliniken / Love is colder than death, αλλά ήταν με το έργο του ζωγράφου και ποιητή Στανίσλαβ Βισπιάνσκι, Akropolis, το 2013, που προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον κοινού και κριτικών (θυμίζω ότι μια εκδοχή του έργου, βασισμένη στο έργο του Βισπιάνσκι και στην ομότιτλη παράσταση του Γκροτόφσκι του 1962, είχε παρουσιάσει το 2010 ο Μιχαήλ Μαρμαρινός στο θέατρο Θησείον με τίτλο Ακρόπολις Reconstruction).
Με τις παραστάσεις Grimm: Black Snow (2016), Lokis (2017) και Respublika (2020) αναγνωρίστηκε ως καινούργια δύναμη του ευρωπαϊκού θεάτρου. Το 2021, ένα από τα πιο σημαντικά (και οικονομικά ακμαία) θέατρα της Λετονίας, το Dailes Theatre στη Ρίγα, πρότεινε στον Λούκας Τβαρκόφσκι να κάνει μια παράσταση για τον Μαρκ Ρόθκο, τον σπουδαίο ζωγράφο του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, που είχε γεννηθεί στη Λετονία. Η πρεμιέρα του Rohtko τον Μάρτιο του 2022 είχε ενθουσιώδη υποδοχή από κοινό και κριτικούς. Στις 25 Μαΐου έρχεται στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση – είμαι βέβαιη ότι όσοι δουν την τετράωρη παράσταση θα συμφωνήσουν ότι εδώ και αρκετό καιρό δεν έχουμε δει στο θέατρο κάτι περισσότερο ενδιαφέρον ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή του.
Ο Λούκας είχε ξεχωρίσει τον ζωγράφο Μαρκ Ρόθκο χρόνια πριν, σε μουσεία και χώρους τέχνης στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη. To 2019 είχε επισκεφθεί τη μεγάλη αναδρομική έκθεση έργων του στο Κunsthistorisches Museum της Βιέννης και προς μεγάλη του απογοήτευση διαπίστωσε ότι έμοιαζαν ξένα σε αυτό το παλάτι του 19ου αι., που φιλοξενεί τη συλλογή έργων τέχνης των Αψβούργων.
«Ήταν πολλά τα σημεία αφετηρίας αυτής της παράστασης», μου είπε στη συνάντησή μας μετά το τέλος της στο Dailes Theatre τον περασμένο Δεκέμβρη. «Η περίπτωση του Ρόθκο ήρθε κι έδεσε με ένα ζήτημα που με απασχολεί εδώ και χρόνια, της αυθεντικότητας στην τέχνη. Eίχα την ευκαιρία να ταξιδέψω με τον Λούπα στην Κίνα και το βιβλίο Shanzhai: Deconstruction in Chinese του Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν με βοήθησε πολύ να καταλάβω αυτήν τη χώρα και την κουλτούρα της και με ώθησε να δω αλλιώς τη σχέση πρωτότυπου-αντιγράφου/πλαστού.
Είναι ριζικά διαφορετικός ο τρόπος που αντιμετωπίζουν την έννοια της δημιουργίας και της αυθεντικότητας στην Κίνα, κάτι που επιβεβαιώνει ότι η πολιτισμική διαφορά μεταξύ Δύσης και Άπω Ανατολής είναι βαθιά και άλλης τάξης από την πολιτισμική διαφορά ανάμεσα, ας πούμε, σε δύο ευρωπαϊκές χώρες».
[Αν και Κορεάτης, ο Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν (Σεούλ, 1959) ζει από το 1980 στη Γερμανία. Σπούδασε Φιλοσοφία, Γερμανική Λογοτεχνία και Καθολική Θεολογία στο Φράιμπουργκ και στο Μόναχο ‒ η διδακτορική διατριβή του αφορούσε τη φιλοσοφία του Χάιντεγκερ. Καθηγητής πρώτα στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας και μετά στο Πανεπιστήμιο της Καρλσρούης, από το 2012 διδάσκει Φιλοσοφία και Πολιτισμό στο Πανεπιστήμιο Universität der Künste Berlin, έχοντας εντρυφήσει στη Φιλοσοφία του 18ου, του 19ου και του 20ού αιώνα, στην Ηθική, στην Κοινωνική Φιλοσοφία, στη Φαινομενολογία, στη Θεωρία του Πολιτισμού, στην Αισθητική, στη Θρησκεία, στη Θεωρία των Μέσων Ενημέρωσης και στη Διαπολιτισμική Φιλοσοφία. Από τα δεκαέξι βιβλία που έχει γράψει, έξι κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Opera: Ψυχοπολιτική - Ο νεοφιλελευθερισμός και οι νέες τεχνολογίες της εξουσίας, Τοπολογία της Βίας, Η κοινωνία της παρηγοριάς - Ο πόνος σήμερα, Η κοινωνία της διαφάνειας, Η κοινωνία της κόπωσης, Η αγωνία του έρωτα].
Στο Shanzhai: Deconstruction in Chinese ο Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν εξετάζει τι σημαίνει «αυθεντικό», «πρωτότυπο», «πλαστό» και «αντίγραφο» στη δυτική κουλτούρα και στις χώρες της Άπω Ανατολής. H λέξη «shanzhai» είναι ένας κινεζικός νεολογισμός που αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τα πλαστά επώνυμα προϊόντα. Αν και αντίγραφα, τα shanzhai δεν είναι απαραιτήτως κατώτερα ποιοτικώς από τα πρωτότυπα. Επιπλέον, προσαρμόζονται με μεγαλύτερη ευελιξία στις εξελίξεις/απαιτήσεις της αγοράς και μπορεί στην πορεία να διαφοροποιηθούν από τα πρωτότυπα τόσο ώστε να γίνουν τα ίδια νέα «πρωτότυπα».
Στην πραγματικότητα, τα shanzhai αρνούνται την ιδιοκτησία της αρχικής ιδέας, υπονομεύουν την αυθεντία και την κυριαρχία του πρωτοτύπου εντός μιας διαδικασίας μεταλλαγής που θυμίζει τον τρόπο που συμβαίνει η εξέλιξη των ειδών στη φύση. Η πρακτική αυτή είναι συμβατή με την πίστη στη διαρκή αναδόμηση, μεταμόρφωση και μετεξέλιξη των ειδών που χαρακτηρίζει την κινεζική κοσμοθεωρία.
Οι ιδέες του Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν φάνηκαν ιδιαιτέρως χρήσιμες στον Τβαρκόφσκι και τους ηθοποιούς του όταν άρχισαν να δουλεύουν την παράσταση για τον Ρόθκο, με δεδομένο ότι οι πίνακές του μπορούσαν εύκολα να αποτελέσουν αντικείμενα αντιγραφής και κερδοσκοπίας. Είχε ήδη συμβεί: πίνακες, υποτίθεται, του Ρόθκο ήταν ανάμεσα στα τριάντα πλαστά έργα μοντέρνας/αφηρημένης ζωγραφικής που πούλησε έναντι πολλών εκατομμυρίων δολαρίων η ιστορική γκαλερί Knoedler στη Νέα Υόρκη σε διάστημα δεκαπέντε χρόνων.
Τα αντίγραφα είχε ζωγραφίσει ο εγκαταστημένος στη Νέα Υόρκη Κινέζος ζωγράφος και μαθηματικός Pei-Shen Qian. Έφυγε στην Κίνα και δεν συνελήφθη. Η γκαλερί Knoedler έκλεισε το 2011. Το ίδιο χρόνο η διευθύντριά της, Αν Φρίντμαν, που είχε παραιτηθεί το 2009, άνοιξε νέα γκαλερί (FreedmanArt) που εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα. Κατέθεσε μάλιστα την εμπειρία της στην ταινία-ντοκιμαντέρ Made you look: Μια αληθινή ιστορία για πλαστά έργα τέχνης (2020) του Μπάρι Άβριτς που ανέβηκε στην πλατφόρμα του Netflix το 2021, δίνοντας χρήσιμα στοιχεία στον Τβαρκόβσκι για την παράσταση που ετοίμαζαν.
«Ο Ρόθκο είναι η ιδανική περίπτωση ζωγράφου για να αντιμετωπίσει κάποιος το ζήτημα της αυθεντικότητας στην τέχνη ‒ πώς ανάμεσα σε δύο ίδια έργα μόνο το ένα αξίζει ως γνήσιο», λέει.
Χρήσιμο για τη σύνθεση του σκηνικού κειμένου ήταν για τον σκηνοθέτη και την ομάδα του και το Red του Τζον Λόγκαν (2008-9), έργο για δύο ηθοποιούς που υποδύονται τον Ρόθκο και τον νεαρό βοηθό του. Διαδραματίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1950, όταν ο ζωγράφος ήταν στην καλύτερη δημιουργική φάση του και συμφώνησε, έναντι πολύ υψηλής αμοιβής, να ετοιμάσει μια σειρά ζωγραφικών έργων μεγάλων διαστάσεων για να κοσμήσουν το εσωτερικό του εστιατορίου «Four Seasons» στο κτίριο Seagram της Νέας Υόρκης.
Ως γνωστόν, ο Ρόθκο έσπασε το συμβόλαιο και επέστρεψε την προκαταβολή. Γι’ αυτόν η ζωγραφική είχε μεταφυσικές, μυστικιστικές ιδιότητες, δεν μπορούσε να δεχθεί τον υποβιβασμό τους σε ντεκόρ. Το Red έκανε πρεμιέρα στο Donmar Warehouse το 2009 και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 2018 σε σκηνοθεσία Μάικλ Γκράντατζ.
Τα υλικά που συγκέντρωσαν ο Tβαρκόφκσι και οι ηθοποιοί τους κατά τη διάρκεια της έρευνας για τη διαμόρφωση του σεναρίου θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σε μια παράσταση ή ταινία τεκμηρίωσης. Αλλά όχι, ήθελε τη συναισθηματική διάσταση που δίνει στα τεκμήρια η μυθοπλασία.
«Σκέφτηκα ότι ο σκηνικός τόπος πρέπει να είναι ένα εστιατόριο, που είναι κάτι σαν no man’s land, όπως ένα αεροδρόμιο, ένας χώρος που μπορεί να υποδεχθεί τους πάντες. Μάλιστα ήθελα να είναι ένα κινέζικο εστιατόριο, που δεν διαφέρει και πολύ είτε βρίσκεται στη Νέα Υόρκη είτε στην Πολωνία. Ένα κινέζικο εστιατόριο μοιάζει με αντίγραφο του εαυτού του», μου λέει.
Όλα δένουν αρμονικά σ’ αυτή την πολυεπίπεδη σύνθεση που εντυπωσιάζει με την άρτια σκηνική της γλώσσα. Τα επεισόδια ανθρώπων του μεροκάματου και εργαζομένων στο εστιατόριο εναλλάσσονται με σκηνές από τη ζωή του Ρόθκο και με διαλόγους ανθρώπων που στήνουν την καριέρα τους πάνω στο έργο των καλλιτεχνών (γκαλερίστες και επιμελητές εκθέσεων, εμπόρους και πλαστογράφους), που μιλούν για τέχνη, που πουλάνε και αγοράζουν πίνακες σε εξωφρενικά υψηλές τιμές. Παλιά ζητήματα που αφορούν την αξιολόγηση και την κοστολόγηση του έργου τέχνης εξετάζονται εκ νέου καθώς σήμερα τα έργα ψηφιακής τέχνης έχουν αλλάξει κάθετα τα δεδομένα των αγοραπωλησιών, της εξασφάλισης της αυθεντικότητας και της ιδιοκτησίας τους.
Για τον Τβαρκόφκσι η παράσταση στήνεται εκ του μηδενός κατά το διάστημα της προετοιμασίας. «Είναι πολύ σημαντικό για μένα να έχω αρκετό χρόνο για τις πρόβες. Πρέπει να δημιουργήσω έναν κοινό μικρόκοσμο, ένα οικείο περιβάλλον και μια κοινή γλώσσα επικοινωνίας για τη δημιουργική ομάδα και τους ηθοποιούς, για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε. Δεν έρχομαι ποτέ στην πρώτη πρόβα με το έργο έτοιμο, όλα τα στοιχεία της παράστασης προκύπτουν κατά τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας με τη συμμετοχή όλης της ομάδας. Η αρχή μπορεί να είναι δύσκολη, καθώς απαιτεί πίστη και εμπιστοσύνη και από τις δύο πλευρές.
Μετά από πολύωρες συζητήσεις, προχωράμε σε ασκήσεις κίνησης και αυτοσχεδιασμούς και μέσω εργαστηρίων οι ηθοποιοί δουλεύουν την ερμηνεία τους με τις κάμερες που τους ακολουθούν και τους παρακολουθούν, εξαρχής και διαρκώς παρούσες. Δουλεύουμε συστηματικά την εικόνα, το να “μιλούν” οι ηθοποιοί και μέσα από την εικόνα, χτίζοντας σύνθετες στρατηγικές οπτικής επικοινωνίας μέσω του βίντεο. Προσπαθούμε να λύσουμε το μυστήριο της σχέσης σκηνής και βίντεο, ποιος είναι μπροστά και ποιος πίσω από την κάμερα, τι βλέπουμε κάθε φορά στη σκηνή και τι στις οθόνες, πώς συμπληρώνει αφηγηματικά ο ένας τρόπος τον άλλον», μου λέει.
Ειδικά στο Rohtko, που μοιάζει περισσότερο με φιλμ που ζωντανεύει παρά με θεατρικό έργο, απαιτήθηκε ιδιαίτερος κόπος για να μπορέσουν οι ηθοποιοί να παίζουν σαν να μην βρίσκονται διαρκώς γύρω τους τέσσερις εικονολήπτες, για να μη χαθεί η φυσικότητα της κίνησής στο σκηνικό χώρο και της ερμηνείας τους. Ό,τι τραβούν οι κάμερες προβάλλεται στις οθόνες στο επάνω μέρος της σκηνής, κατά κύριο λόγο κοντινά πλάνα που εστιάζουν στην έκφραση των προσώπων.
Την ίδια στιγμή τα σκηνικά διαρκώς μετακινούνται προκειμένου να παρακολουθούν τα άλματα στον χρόνο και τις διαφορετικές ομάδες ηρώων, σε μια σκηνογραφική «χορογραφία» που προς το τέλος της παράστασης οδηγείται σε ένα εκπληκτικό, πρωτοφανές κρεσέντο.
Ο Λούκας Τβαρκόφσκι πιστεύει ότι στο θέατρο μπορεί να συμβούν τα πάντα, ακόμα και το αντίστροφο του συνηθισμένου, η διανοητική εμπλοκή του θεατή να είναι αυτή που προκαλεί τη συναισθηματική.
«H σκηνική τέχνη απευθύνεται στις αισθήσεις μας όπως καμία άλλη – επιπλέον με απασχολεί έντονα και το ζήτημα του χρόνου, που είναι στοιχείο κατεξοχήν συνδεδεμένο με τον κινηματογράφο, γι’ αυτό επιδιώκω στις παραστάσεις μου έναν συνδυασμό θεατρικής και κινηματογραφικής συνέργειας, η οποία σαφώς προσφέρει πολύ περισσότερες δυνατότητες απ’ ό,τι καθεμία από τις δύο τέχνες μόνη της. Με τη συμβολή της μουσικής και των ηθοποιών που βρίσκονται ζωντανοί επί σκηνής η σύνθεση που προκύπτει προχωρεί πιο πέρα από τον κινηματόγραφο. Και με τη χρήση των καμερών, του ακαριαίου μοντάζ, των close-up, της κινηματογραφικής γλώσσας, η σύνθεση πάει πιο πέρα τις δυνατότητες του θεάτρου.
Είναι πολύ σημαντικό για μένα να δικαιολογείται πραγματικά η χρήση της κάμερας γιατί διαπιστώνω ότι η χρήση βίντεο στις περισσότερες παραστάσεις δεν είναι αναγκαία στην αφήγηση. Αυτό που προσπαθώ είναι να χρησιμοποιώ το βίντεο μόνο εφόσον δεν υπάρχει άλλος τρόπος να ειπωθεί αυτό που θέλω να πω».
Δημιουργώντας σύνθετες πραγματικότητες επί σκηνής, μετατοπίζει διαρκώς την προσοχή των θεατών από το ένα πεδίο/στοιχείο στο άλλο και παρά τη μεγάλη διάρκεια της παράστασης, παρακολουθείς συνεπαρμένος από το πρώτο μέχρι το τελευταίο λεπτό.
Τα ζητήματα που θίγονται στο Rohtko είναι πολλά και ο Λούκας Τβαρκόφσκι δεν θέλει να ξεχωρίσει κάποιο ως κυρίαρχο. «Όλα είναι σημαντικά και μάλιστα σε περισσότερα από ένα επίπεδα. Ίσως το κυρίαρχο να είναι τελικά η σχέση μεταξύ τους, ο τρόπος που το ένα επηρεάζει το άλλο, όχι μόνο στη σκηνή αλλά και στον «πραγματικό» κόσμο». Αυτός είναι ο στόχος, λέει, της τέχνης, η ανασκαφή και η αποκάλυψη.
Βρείτε περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση «Rohtko» εδώ.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
