Ο ναός των Αγίων Αποστόλων στη Θεσσαλονίκη
'Ενα "κρυμμένο" μνημείο της Unesco, αριστούργημα της τέχνης των Παλαιολόγων
"Ο εσωτερικός διάκοσμος του ναού είναι πλούσιος, περιέχοντας πολυάριθμα ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Τα ψηφιδωτά έγιναν στα χρόνια της Πατριαρχίας του Νίφωνα (1312-1315), αλλά η ψηφιδωτή διακόσμηση δεν αποπερατώθηκε λόγω απομάκρυνσής του από τον πατριαρχικό θρόνο (1315). Την συνέχεια της διακόσμησης ανέλαβε ο ηγούμενος της μονής Παύλος με τοιχογραφίες λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων. Μετά και την αποπεράτωση των τοιχογραφιών, ακόσμητα έμειναν μόνο το τεταρτοσφαίριο της κόγχης του ιερού και η ανατολική καμάρα. Η σημερινή κατάσταση των ψηφιδωτών μαρτύρα την ταλαιπωρία που έχουν υποστεί από τα τούρκικα επιχρίσματα και τα νερά της βροχής. Οι χρυσές ψηφίδες που κοσμούσαν τα ψηφιδωτά δεν διασώθηκαν παρά μόνο τα ίχνη τους στο βάθος των συνθέσεων και γύρω από τις μορφές. Αυτό οφείλεται στην μετατροπή του ναού σε τζάμι από τους Τούρκους όπου αφαιρέθηκαν συστηματικά όλες οι χρυσές ψηφίδες. Η προσεκτική αφαίρεση των ψηφίδων αφήνει να υπονοηθεί ότι οι εργάτες που ανέλαβαν να τις αφαιρέσουν ήταν πιθανότατα χριστιανοί καθώς σεβάστηκαν τις παραστάσεις και δεν αλλοίωσαν τα χαρακτηριστικά τους [Νικονάνος, 1973]. Ό,τι έχει διασωθεί είναι πολύ σημαντικό, γιατί τα συγκεκριμένα ψηφιδωτά αποτελούν τα τελευταία δείγματα της τέχνης του ψηφιδωτού στο Βυζάντιο. Η ψηφιδωτή διακόσμηση απλώνεται στον κυρίως ναό, επάνω από τον κοσμήτη. Οι απεικονίσεις των ψηφιδωτών είναι είτε σκηνές, είτε μορφές."
Κατσούλης Ε. Γεώργιος, Τρισδιάστατη Αποτύπωση Βυζαντινού Ναού των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης με σαρωτή Laser (μεταπτυχιακή δηπλωματική διατριβή - ΑΠΘ - 2013)
"Οι τοιχογραφίες υλοποιήθηκαν αμέσως μετά την απομάκρυνση του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και κτήτορα Νήφων το 1315, υπό την καθοδήγηση του δεύτερου κτήτορα του ναού ηγούμενου Παύλου. Μετά την αποπεράτωση της διακόσμησης, όλος ο ναός ήταν διακοσμημένος εκτός από την αψίδα και την καμάρα του Ιερού Βήματος, καθώς και οι καμάρες της Πρόθεσης και του Διακονικού. Συγκεκριμένα, οι τοιχογραφίες απλώνονται στους κάθετους τοίχους του Ιερού, της Πρόθεσης και του Διακονικού, στον κυρίως ναό κάτω από τον κοσμήτη, στα τρία σκέλη της στοάς και στον εξωνάρθηκα. Παρόμοια μικτή διακόσμηση (ψηφίδας- τοιχογραφίας) συναντάται στον ναό της Αγίας Σοφίας του Κιέβου (11ος αι.) και στην μονή των Μεγάλων Πυλών στα Τρίκαλα (13ος αι.) [Καλοκύρης, 1969].
Στον κυρίως ναό, οι φθορές από την περίοδο της τουρκοκρατίας είναι πολλές, όπως κτυπήματα για να κρατηθεί το κονίαμα, κάπνες και άλατα που έχουν αλλοιώσει σε πολλά σημεία τη ζωγραφική. Οι διασωθέντες τοιχογραφίες κάτω από τον κοσμήτη παριστάνουν ολόσωμες μορφές αγίων σε μέγεθος μεγαλύτερο από το φυσικό (το ύψος τους φτάνει τα 2.10m.), παρατεταγμένες στη σειρά, σε απόσταση μεταξύ τους, και αναπτύσσονται γύρω-γύρω σαν σε ζωφόρο. Συγκεκριμένα, στον νότιο τοίχο, μπροστά από το τέμπλο εικονίζεται ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος με μηλωτή και ιμάτιο και δίπλα του ευρίσκεται ο Άγιος Δημήτριος με σπαθί και σταυρό. Έπειτα, ακολουθεί ο Άγιος Νέστωρας σε προτομή επάνω από την κορυφή του τοξωτού ανοίγματος που οδηγεί στη νότια στοά. Στην απέναντι πλευρά, στον βόρειο τοίχο απεικονίζονται ο Ιωάννης ο Θεολόγος σαν αρχαίος φιλόσοφος και ο Άγιος Γεώργιος με χιτώνα και χλαμύδα. Στις υπόλοιπες παραστάσεις, που είναι πιθανόν ασκητές, τα ονόματα είναι μισό ή εντελώς κατεστραμμένα και δεν μπορούν να αναγνωριστούν με βεβαιότητα. Τα σώματα έχουν κανονική διάπλαση, αρμονικές τάσεις και ραδινές αναλογίες. Τα ρούχα λιτά στους ασκητές και πλούσια στο Δημήτριο και Γεώργιο, τυλίγουν με άνεση τον κορμό και τα μέλη. Η σύνθεση των λαμπρών και φωτεινών χρωμάτων γίνεται με πολλή φαντασία και πρωτοτυπία."
Κατσούλης Ε. Γεώργιος, Τρισδιάστατη Αποτύπωση Βυζαντινού Ναού των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης με σαρωτή Laser (2013)
"Οι στενές επιφάνειες των τοίχων του ναού και τα πολλά ανοίγματα δεν επέτρεπαν την τοποθέτηση άλλων σκηνών πλην των απαραίτητων του Δωδεδαόρτου. Στην θέση αυτών προτιμήθηκαν μεμονωμένες μορφές ιερών προσώπων. Συγκεκριμένα, στην κορυφή του τρούλου απεικονίζεται ο Παντοκράτορας σε προτομή έως το κάτω μέρος του στήθους. Σώζεται μόνο το τμήμα του σώματός του ενώ το κεφάλι έχει καταστραφεί. Την παράσταση περιβάλει μια κυκλική ενεπίγραφη ταινία. Χαρακτηριστικό στην παράσταση αυτή είναι το περίεργο σχέδιο του αριστερού χεριού, που κρατάει με δύναμη το Ευαγγέλιο. Κάτω από τον Παντοκράτορα υπάρχουν οι μορφές των δέκα προφητών (Ηλίας, Ελισσαίος, Αββακούμ, Ιωνάς, Ησαϊας, Ναούμ, Σοφονίας, Ιερεμίας, Ιεζεκιήλ, Μαλαχίας) ενδεδυμένοι με τυπική αρχαία ελληνική ενδυμασία εκτός του Ηλία που φέρει μηλωτή. Στα σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονται οι Ευαγγελιστές. [...] Επιπλέον, έχουν διασωθεί δεκατέσσερις μορφές αγίων, δώδεκα στην δυτική πλευρά από την Κοίμηση της Θεοτόκου και δυο επάνω από το τρίλοβο παράθυρο της βόρειας καμάρας. Οι δώδεκα Άγιοι είναι σε όρθια στάση ολόσωμοι και δεν έχουν διασωθεί τα ονόματα τους."
Κατσούλης Ε. Γεώργιος, Τρισδιάστατη Αποτύπωση Βυζαντινού Ναού των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης με σαρωτή Laser (2013)
"Οι σκηνές των ψηφιδωτών είναι από το δωδεκαόρτιο οπού έχουν διασωθεί εννέα. Αυτές είναι ο Ευαγγελισμός, η Γέννησης, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Βαϊοφόρος, η Σταύρωση, η Ανάσταση και η Κοίμηση της Θεοτόκου. Οι τρείς που δεν διεσώθησαν είναι η Έγερσης του Λαζάρου, η Ανάληψη και η Πεντηκοστή. Αναλυτικά, η Γέννηση βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της νότιας καμάρας. Η παράσταση είναι κατεστραμμένη στο επάνω τμήμα και εν μέρει στην μέση. Η Βάπτιση βρίσκεται στην νότια καμάρα απέναντι από τη Γέννηση. Το επάνω μέρος της παράστασης είναι κατεστραμμένο. Η Μεταμόρφωση βρίσκεται στη δυτική καμάρα και σώζεται σχεδόν ακεραία."
Κατσούλης Ε. Γεώργιος, Τρισδιάστατη Αποτύπωση Βυζαντινού Ναού των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης με σαρωτή Laser (2013)
"Η ψηφιδωτή τέχνη που χρησιμοποιήθηκε στον ναό των Αγίων Αποστόλων έχει πραγματοποιηθεί με δύο διαφορετικές τεχνικές από δύο διαφορετικούς ψηφιδογράφους [Ξυγγόπουλος, 1953]. Ο πρώτος εργάστηκε στο πάνω μέρος του ναού και είναι βαθιά επηρεασμένος από την τοιχογραφία γιατί επεξεργάζεται τις παραστάσεις σαν να είναι τοιχογραφίες, χρησιμοποιώντας πολύ μικρές ψηφίδες και καθώς αντικρίζονται σε αρκετό ύψος δίνουν την εντύπωση ότι πρόκειται για τοιχογραφία. Τα έργα του έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα και πιθανότατα είναι εκείνος που συνέχισε την διακόσμηση του ναού με τοιχογραφίες. Αντίθετα ο δεύτερος τεχνίτης, που δούλεψε στα κάτω μέρη, είναι γνήσιος ψηφιδογράφος ανεπηρέαστος από την τεχνική της τοιχογραφίας και χρησιμοποίησε μεγαλύτερες ψηφίδες, αποφεύγοντας τους λεπτούς μεταβατικούς τόνους απεικόνισε τα έργα του με αδρότητα και ευκρίνεια, συνεχίζοντας την παράδοση των παλιών. Συγκεκριμένα έργα του δεν έχουν διασωθεί."
Κατσούλης Ε. Γεώργιος, Τρισδιάστατη Αποτύπωση Βυζαντινού Ναού των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης με σαρωτή Laser (2013)
Στην αρχή της οδού Ολύμπου, κοντά στα δυτικά τείχη της Θεσσαλονίκης και νότια της Ληταίας Πύλης, βρίσκεται ο ναός των Αγίων Αποστόλων. Ο πυλώνας νότια του ναού και η κινστέρνα στα βορειοδυτικά μαρτυρούν ότι αποτελούσε καθολικό μοναστηριού.
Η επιγραφή ''Πατριάρχης και κτήτωρ'' στο υπέρθυρο της εισόδου, τα μονογράμματα (συμπιλήματα) στα κιονόκρανα της δυτικής όψης και οι κεραμοπλαστικές επιγραφές στη δυτική και νότια όψη αναφέρουν τον Πατριάρχη Νίφωνα Α' (1310-1314) ως ιδρυτή. Γραπτή επιγραφή στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα μνημονεύει τον ίδιο Πατριάρχη και το μαθητή του ηγούμενο Παύλο ως πρώτο και δεύτερο κτήτορα, αντίστοιχα, ''της σεβασμίας Μονής ταύτης''. Η απεικόνιση του Παύλου δεομένου μπροστά στην ένθρονη Θεοτόκο, στο υπέρθυρο της εισόδου προς τον κυρίως ναό, και οι θεομητορικές σκηνές που κοσμούν τη στοά ενισχύουν την υπόθεση ότι πρόκειται για βυζαντινή μονή αφιερωμένη στην Παναγία, ίσως τη Μονή της Θεοτόκου Γοργοεπηκόου.
Το μνημείο ανήκει στον τύπο των σύνθετων πεντάτρουλλων τετρακιόνιων σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών με νάρθηκα και περίστωο με δύο παρεκκλήσια ανατολικά. Τα πολλαπλά επίπεδα όπου αποτυπώνεται έντονα το σημείο του σταυρού, η πλινθόκτιστη ανωδομή, οι ραδινοί τρούλοι, οι πολύπλευρες κόγχες του ιερού βήματος, τα αψιδώματα, τα βαθμιδωτά τόξα, οι ημικιονίσκοι, τα δίλοβα παράθυρα και τα τρίβηλα ανοίγματα συντελούν στη δημιουργία ενός κομψού και ανάλαφρου συνόλου. Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος στην ανατολική πλευρά προσδίδει ζωγραφική όψη στο αρχιτεκτόνημα.
Αριστουργηματικά ψηφιδωτά της εποχής του Νίφωνα σώζονται αποσπασματικά στα υψηλότερα σημεία του κυρίως ναού: ο Παντοκράτορας και οι προφήτες στον τρούλο, οι Ευαγγελιστές στα σφαιρικά τρίγωνα, το Δωδεκάορτο στις καμάρες και το δυτικό τοίχο και άγιοι μάρτυρες. Πρόκειται για το τελευταίο ψηφιδωτό σύνολο της Θεσσαλονίκης και από τα τελευταία στο Βυζάντιο, προτού αρχίσει η πτωτική πορεία της αυτοκρατορίας. Εικονογραφικά συνδέεται με κωνσταντινουπολίτικα σύνολα, όπως της Μονής της Χώρας και της Μονής Παμμακαρίστου, αλλά τεχνοτροπικά ο εκφραστικός ρεαλισμός που κυριαρχεί σκιαγραφεί το καλλιτεχνικό περιβάλλον που επιχωριάζει στη Θεσσαλονίκη και επηρεάζει ολόκληρη τη Μακεδονία κατά την παλαιολόγεια ανναγένηση.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα συμπληρώθηκε με τοιχογραφίες υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας, στα χαμηλότερα τμήματα του κυρίως ναού, το νάρθηκα, το περίστωο και το βόρειο παρεκκλήσι του Προδρόμου με σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη και με θέματα συμβολικά ή εμπνευσμένα από την υμνογραφία. Ξεχωρίζουν η Ρίζα του Ιεσσαί, δηλαδή το γενεαλογικό δένδρο της Θεοτόκου στον ανατολικό τοίχο του νότιου περιστώου, οι προεικονίσεις της Παναγίας στο βόρειο τοίχο της ίδιας στοάς, οι ψυχές των δικαίων στο χέρι του Θεού πάνω από τη δυτική είσοδο του εσωνάρθηκα, ο ύμνος των Χριστουγέννων ''τι σοι προσενέγκωμεν Χριστέ'' στη βόρεια στοά και ο βίος του Προδρόμου στο βόρειο παρεκκλήσι. Στενή σχέση με την Κωνσταντινούπολη παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες που αποπνέουν ιδεαλισμό, ευγένεια, χάρη και ηρεμία και συνδέονται άρρηκτα με εκείνες της Μονής της Χώρας.
Η τοιχογράφηση του ναού έχει συνδεθεί με την ηγουμενία του Παύλου ''και δευτέρου κτήτορος'', μετά το 1314 ή μεταξύ των ετών 1328-1334.
Περί το 1520-1530 η μονή μετατράπηκε σε τζαμί με την επωνυμία Σοούκ Σου Τζαμί (= τζαμί του κρύου νερού). Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες καλύφθηκαν με επίχρισμα, αφού πρώτα αφαιρέθηκαν προσεκτικά οι χρυσές ψηφίδες. Η επωνυμία Άγιοι Απόστολοι συνδέεται με τη νεώτερη παράδοση του 19ου αιώνα.
Οι αποκαλύψεις των τοιχογραφιών πραγματοποιήθηκαν σταδιακά από το 1926 και εξής. Μετά τους σεισμούς του 1978 έγιναν εργασίες στερέωσης. Το 2002 καθαρίστηκαν τα ψηφιδωτά και αναδείχθηκε ο χρωματικός πλούτος τους.
ΟΔΥΣΣΕΥΣ - Υπ. Πολιτισμού
