Που τρέχει ο λογισμός σου;
Παίρνοντας αφορμή από την ταινία του Τζορτζ Κιούκορ Gaslighting (1944) από την οποία προέρχεται ο διαδεδομένος σήμερα σχετικός όρος ή και έννοια, ο Γάλλος φιλόσοφος Alain Brossat (αγαπημένος του Αλμανάκ) εξηγεί πως η ψηφιακή ανθρωπότητα, λόγω γενικευμένης εμπλοκής και παράλυσης της σκέψης από τους μηχανισμούς της "επικοινωνίας", σύρεται σε έναν τόπο όπου ο φασισμός δεν εμφανίζεται σαν ένας εισαγόμενος ιός, αλλά υπάρχει σαν μια ενδογενής έκκριση που ευδοκιμεί ανάμεσά μας με τη μορφή της πιο τέλειας κανονικότητας. Μεταφράζουμε παρακάτω ένα απόσπασμα από το τελευταίο από τα τρία κείμενα που δημοσιεύτηκαν στο σάιτ Ici et ailleurs με τίτλο Από την εποχή των ιδεολογιών στην εποχή του gaslighting (08.10.2024).
Η ψηφιακή ανθρωπότητα έχει αποδιώξει την Ιστορία ως περιβάλλον, έχει αποξενωθεί από την ιστορική διάρκεια (χρονικότητα) και έχει απομακρυνθεί επίσης από κάθε έννοια γεγονότος, το οποίο συγχέει με τις διακυμάνσεις της "επικαιρότητας"· έχει σοβαρό πρόβλημα με τον χρόνο, τις ακολουθίες και τις ρήξεις του - περιορίζεται όλο και περισσότερο στη στιγμή, σε μία κατακερματισμένη ασυνεχή χρονικότητα, όπου το ανθρώπινο υποκείμενο μεταπηδά από μια προθεσμία, ένα περιστατικό, μια ακολουθία, μια διάθεση, ένα μήνυμα, μια εικόνα, ένα ερέθισμα σε ένα άλλο. Αυτό που έχουμε εδώ, λοιπόν, είναι ένας κόσμος που δεν ζει πια καθόλου στο ρυθμό των ιστοριών και των αφηγήσεων, με τους ρυθμούς και τις συνέχειές τους, αλλά μάλλον με παρορμήσεις, διαδοχές στιγμών και μεταβλητές εντάσεις, εφήμερες διαθέσεις.
Είναι ο λόγος για τον οποίον, από την άποψη της επικοινωνίας και της κυκλοφορίας της πληροφορίας, το σύντομο, συμπαγές, ομοιόμορφο μήνυμα, απλοποιημένο στο έπακρο, έχει γίνει η καθολική μονάδα υπολογισμού για όλους. Γι' αυτό λέμε συνέχεια "voilà", μία πρόθεση που υποδηλώνει την αδυναμία λογικής επεξεργασίας και επικυρώνει την απλούστατη παράθεση μηνυμάτων, την εμπλοκή της σκέψης που είναι πλέον ανίκανη να επιχειρηματολογεί ή να συλλάβει συλλογισμούς.
Αυτός είναι και ο λόγος που έχουμε τώρα μπροστά στα μάτια μας το πραγματικά ιδιάζοντα αντικείμενο ενός εξαπλούμενου, πανταχού παρόντος φασισμού, εξίσου μηδενιστικού και ορμώμενου από μια υπερχειλίζουσα ορμή θανάτου όπως ο κλασικός φασισμός, αλλά ελαφρύτερου, δηλαδή έχοντας αντικαταστήσει τον βαρύ μηχανισμό της ιδεολογίας (ιδιαίτερα παχυδερμικό στους κλασικούς φασισμούς) με σύντομες έμμονες ιδέες (η μετανάστευση, ο κακός ξένος), συναισθηματικές εντάσεις, καραμέλες (η ανασφάλεια), επικλήσεις (περισσότερη αστυνομία! ), αλλά για τα υπόλοιπα, στα "θεμελιώδη" ζητήματα (αυτά που υποτίθεται ότι χαρακτηρίζουν το κύριο πρόγραμμα, τη δογματική βάση), ικανού να αλλάζει στάση σαν να αλλάζει πουκάμισο - για την Ευρώπη, την ομοφυλοφιλία, τους Εβραίους. 'Ενας φασισμός ασυγκράτητου καιροσκοπισμού, που σερφάρει πάνω στην επικαιρότητα, πηγαίνει όπου τον φυσάει ο άνεμος, ξεφορτώνεται όσο πλησιάζει στην εξουσία, στο κράτος, όλη τη φορτική ιδεολογική κληρονομιά, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα. 'Ετοιμος για κάθε μεταστροφή, μπουφώνος και ακροβάτης, όπως όταν, με αφορμή την 7η Οκτωβρίου και τα επακόλουθά της, έγινε ο καλύτερος φίλος των Εβραίων, το πιο ένθερμο προπύργιο κατά του αντισημιτισμού - και το χειρότερο, σημάδι της asthénie της εποχής μας, είναι ότι αυτό το ανυπόστατο γίγνεσθαι της ιδεολογίας των φασιστών δεν τραβάει την προσοχή κανενός, σαν να ήταν το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο, παρά ένα αδιάψευστο διαγνωστικό σημάδι της ασθένειας του παρόντος.
Αυτός ο αποϊδεολογικοποιημένος φασισμός δεν υπόσχεται λιγότερες συμφορές και καταστροφές από τον κλασικό φασισμό, είναι όμως πιο κινητικός, πρωτοπλασματικός και ύπουλος. Πιο ασύλληπτος επίσης, πιο δύσκολο να εντοπιστεί και να ονομαστεί ως τέτοιος. Είναι ένας φασισμός σαν καρτεσιανός δύτης, ένα feu follet [κακόβουλο πνεύμα του δάσους στο γαλλικό φολκλόρ ή, ως φυσικό φαινόμενο, αμυδρή λάμψη που εμφανίζεται σε βάλτους ή σε υγρά νεκροταφεία -σ.σ.]
Απλώνεται σαν μια μεγάλη κηλίδα, εμποτίζει κατά κόρον το παρόν, αλλά χωρίς να ανατρέπει τις δομές της κοινωνίας, χωρίς να χρειάζεται να τη μετασχηματίσει σε βάθος, να τη στρατιωτικοποιήσει. Κατακτά το κράτος χωρίς να παράγει το ίδιο σοκαριστικό αποτέλεσμα με εκείνο των κλασικών φασισμών - κανένα κύμα πολιτικής μετανάστευσης όταν έρχεται στην εξουσία, κανένας πολιτικός σεισμός - ένας δόλιος φασισμός - τίποτα δεν αλλάζει, φαινομενικά.
Μια πειστική ένδειξη της αποϊδεολογικοποίησής του είναι ότι, για τους περισσότερους ανθρώπους, παραμένει διαχωρισμένο από το πραγματικό του όνομα, ένα όνομα σε "ισμό" - φασισμός. Ωστόσο, στον εικοστό αιώνα, οι "ισμοί" ήταν το κατεξοχήν σημάδι της επικράτησης και της πανταχού παρουσίας της ιδεολογίας - όπου υπάρχει "ισμός", σου μυρίζεται ιδεολογία, και, πράγματι, στον εικοστό αιώνα, υπάρχουν παντού ιδεολογίες, όλων των ειδών και των χρωμάτων - "κεϋνσιανισμός, πουζαντισμός, παναφρικανισμός, περονισμός".... Οι "ισμοί" λειτούργησαν ως υποστηρίγματα των ιδεολογιών, όσο οι τελευταίες κατασκεύαζαν κόσμους βιωμένους και ζωντανούς, μοιρασμένους, παρήγαγαν κοινά αγαθά, συνεκτικά δείγματα πραγματικότητας και αλήθειας. Στην εποχή των "μετα-ισμών", ο στόχος, αντίθετα, είναι να γίνουν η πραγματικότητα και η αλήθεια πορώδεις και κονιορτοποιημένες, με τέτοια σύσταση ώστε να γλιστρούν μέσα από τα δάχτυλα των ανθρώπινων υποκειμένων που ζουν στην κοινωνία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ίδιες οι κοινωνίες μας, οι οποίες υποτίθεται ότι είναι στέρεες, καλά δομημένες και υποστηρίζονται από πολύπλοκους μηχανισμούς, κυβερνούνται όλο και περισσότερο με γνώμονα την επισφάλεια, επιδιώκοντας να καταστήσουν επισφαλείς μορφές ζωής που, μέχρι πρόσφατα, ήταν σταθερές, ανθεκτικές, προβλέψιμες και αναπαραγόμενες. Το να γίνεται η ζωή πιο επισφαλής έχει γίνει ένας τρόπος διακυβέρνησης -εγγυάται ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι δεν θα είναι εξασφαλισμένοι για το αύριο, σαν να επρόκειτο αυτή η μαγική συνταγή να τους κρατά σε εγρήγορση, να τους αποτρέπει από το να πέφτουν στη ρουτίνα, να υποκύπτουν στον πειρασμό της ραθυμίας, να βασίζονται στη φροντίδα και την προστασία του κράτους, στο pampering του κοινωνικού κράτους...
Σκοπός είναι να διασφαλιστεί ότι το έδαφος πάνω στο οποίο κινούνται οι άνθρωποι, εκεί όπου θεωρητικά είχαν τη θέση τους και τα στηριγματά τους, είναι όλο και λιγότερο ασφαλές, πιο εύθρυπτο και εύθραυστο, πιο ανώμαλο, πράγμα που αποτελεί, φυσικά, έναν τρόπο υπονόμευσης της στοιχειώδους εμπιστοσύνης στον κόσμο στον οποίο υποτίθεται ότι στηρίχθηκαν οι υπάρξεις μας... Αυτό είναι (ή μάλλον ήταν) ακόμη και ένα από τα βασικά σημεία διαχωρισμού και διαφοροποίησης μεταξύ των χωρών του "Βορρά" και των χωρών του "Νότου", των "αναπτυγμένων" και των "υπανάπτυκτων" χωρών, των "πλούσιων" και των "φτωχών" χωρών - όλες αυτές οι ορολογίες που περιστρέφονται γύρω από τη διαίρεση μεταξύ των κόσμων όπου επικρατεί, για την πλειονότητα, μια ορισμένη εμπιστοσύνη στον κόσμο που βασίζεται στη στερεότητα του εδάφους πάνω στο οποίο κινούμαστε και στην προβλεψιμότητα του αύριο, και των άλλων όπου, αντίθετα, τίποτα δεν είναι εξασφαλισμένο από την άποψη των στοιχειωδών συνθηκών ύπαρξης και της συνέχειας των πραγμάτων.
Η κατάλυση της πραγματικότητας, που γίνεται εύθρυπτη και επισφαλής, φευγαλέα, που ξεθωριάζει διαρκώς μεταβαλλόμενη, μη-διατηρήσιμη (unsustainable), αναξιόπιστη (unreliable), και ασυνεχής, είναι, με αυτή την έννοια, η παραγωγή μιας άλλης πραγματικότητας, αυτής που βιώνουν και αντιμετωπίζουν τα κοινωνικά υποκείμενα, αυτής που περιβάλλει τις υπάρξεις τους, αυτής που συνθέτει την ατμόσφαιρα που αναπνέουν. Καθώς η ζωή των ανθρώπων γίνεται πιο επισφαλής και ψηφιοποιείται (και τα δύο έχουν στενούς συσχετισμούς και αλληλεπιδράσεις), εξαναγκάζονται σε ένα νέο καθεστώς του πραγματικού, το οποίο υπόκειται στον διπλό αστερισμό της μεγαλύτερης και διαρκώς επεκτεινόμενης ευθραυστότητας, και της αυξανόμενης αναποφασιστικότητας ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό - τα fake news ως έμβλημα των καιρών και ως "κοινωνικό φαινόμενο".
Εδώ, το πρόβλημα διατυπώνεται λιγότερο από ποτέ με όρους αντίθεσης μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας, αν η μυθοπλασία εννοείται ότι αγγίζει τη ψευδαίσθηση, σε αντίθεση με την πραγματικότητα ή την αλήθεια - ή, ακόμη χειρότερα, με τη μυθοπλασία ως ψέμα. Το πρόβλημα είναι μάλλον ότι οι σύγχρονες εξουσίες, στην πέρα από όψιμη, εξουθενωτική, τελική φάση της νεωτερικότητας, έχουν χάσει το μεγαλύτερο μέρος των μυθοπλαστικών τους μέσων, τις ικανότητές τους να δημιουργούν μυθοπλασίες - δεν έχουν πλέον ούτε τη δύναμη, ούτε το γούστο και ούτε την έμπνευση να κατασκευάσουν αφηγήσεις και να αφηγηθούν ιστορίες, έγιναν short of stories. Έχουν εγκαταλείψει τις μεγάλες αφηγήσεις, εκτός κι αν ισχύει το ανάποδο, οπότε αντί να καταλαμβάνουν ή να διαμορφώνουν το παρόν και τους κοινούς χώρους με στέρεες, διαρκείς αφηγήσεις (όπως αυτό που οι ιστορικοί έχουν ονομάσει εθνικό μυθιστόρημα), έχουν κατακλύσει τους χώρους αυτούς με τον θόρυβο και τις τσιρίδες των μηνυμάτων και των εικόνων. Ή, ακριβέστερα, ας πούμε ότι πρόκειται για μια συνεχιζόμενη διαδικασία, τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας γίνονται ολοένα και πιο ευδιάκριτα, σε σημείο που να σηματοδοτούν σαφώς μία αλλαγή εποχής - από την εποχή των ιδεολογιών στην εποχή του gaslighting με εφόδιο τη ψηφιακή τεχνολογία.
Σκοπός είναι, μέ αυτό που ονομάζεται αγορά της προσοχής, να κορεστούν τα αισθητηριακά περιβάλλοντα, μια πιο ήπια εκδοχή της διαδικασίας που δοκιμάστηκε στο Γκουαντάναμο σε υποτιθέμενους ισλαμιστές τρομοκράτες - το μοντέλο και η μήτρα είναι βασικά τα ίδια. Οι ιδεολογίες ήταν κάποτε μεγάλες αφηγήσεις που διαμορφώνονταν με τη βοήθεια στοχαστών, θεωρητικών, οραματιστών, προφητών, δογματικών ρυθμιστών, κ.λπ. Η σημερινή μορφοποίηση της κοινής γνώμης που μετατρέπεται σε κοινό περιλαμβάνει την παραγωγή ενός συνεχούς θορύβου, του θορύβου της επικοινωνίας, έχοντας μάλλον ως μοντέλο την electro συναυλία ή το rave - μπουμ, μπουμ, μπουμ, ασταμάτητα. Εξ ου και η σημασία της επίμονης επανάληψης (σε αντίθεση με την επάνοδο, η οποία έχει πάντα μια δημιουργική διάσταση).
Το παράδοξο της αιχμαλώτισης της προσοχής είναι ολοφάνερο: ο στόχος δεν είναι να κάνει τους ανθρώπους προσεκτικούς ή να επαγρυπνούν, αλλά, αντίθετα, να τους βυθίσει σε μια κατάσταση διαρκούς περισπασμού μπροστά σε αυτό που, στο παρόν, θα πρέπει να διατηρεί την προσοχή τους χωρίς καμιά αναβολή - μια κατάσταση η οποία, κάποιες φορές, αγγίζει τα όρια του ημι-κώματος, όπως φαίνεται από την έλλειψη αντίδρασης του "κοινού" (της μάζας που πιάνεται στα δίχτυα της "επικοινωνίας") απέναντι στα πιο ανυπόφορα γεγονότα του παρόντος. Η αιχμαλώτιση της προσοχής και η δημιουργία μιας αγοράς της προσοχής προϋποθέτουν τον κορεσμό των αντιληπτικών και γνωστικών ικανοτήτων και την εξομοίωση, τη γενική μη διαφοροποίηση όλων των "ειδήσεων" που διοχετεύονται σε συνεχή ροή με τη μορφή μηνυμάτων· έχουμε, επομένως, μια ρυθμισμένη παραγωγή της αδυναμίας επιλογής, ιεράρχησης και κρίσης σε σχέση με το τι είναι σημαντικό και τι ασήμαντο, και, κατά συνέπεια, της συγκέντρωσης πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα, της εκβάθυνσης, της σοβαρής ενασχόλησης με αυτό, κλπ. Ο απώτερος στόχος της διαμόρφωσης αυτής της αγοράς μέσα στην οποία τρέχουν οι ειδήσεις (πακεταρισμένες όπως τα αλλαντικά σε συσκευασίες με σελοφάν στα σούπερ μάρκετ), είναι η γενίκευση μιας κουλτούρας του επιφανειακού. Το κύριο χαρακτηριστικό της κουλτούρας του επιφανειακού, νοούμενης με αυτόν τον τρόπο, είναι η εξίσωση της τελευταίας σφαγής αμάχων στη Γάζα με την ενοχοποίηση στο Παρίσι του τάδε δημόσιου προσώπου που κατηγορείται για σεξουαλική παρενόχληση - ή μάλλον: η προτεραιτότητα που δίνεται στο δεύτερο, πιο ερεθιστικό "μήνυμα" έναντι του πρώτου.
Οι "αιχμαλωτισμένοι" είναι υπνοβάτες που κινούνται μέσα στην οργιώδη ζούγκλα των ειδήσεων με τα μάτια τους wide shut. Ξέρουν τα πάντα, δεν ξέρουν τίποτα. Ο απώτερος στόχος της επιχείρησης είναι η κατάργηση της κρίσης των μεμονωμένων υποκειμένων, αλλά και σε συλλογική κλίμακα - η κατάργηση της ικανότητας κρίσης και η αντικατάστασή της από εκείνη την εκφυλισμένη μορφή παραδοχής που είναι η ηχολαλία - τα υποκείμενα που είναι εθισμένα στην "επικοινωνία" και στα συστήματά της (τηλεόραση, ραδιόφωνο, δίκτυα, ηλεκτρονική αλληλογραφία, κ.λπ.) επαναλαμβάνουν σαν ηχώ θρύμματα των μηνυμάτων που τους έχουν επηρεάσει περισσότερο ή λιγότερο πρόσφατα (γενικά περισσότερο παρά λιγότερο). Και τα επαναλαμβάνουν σαν να ήταν η δική τους κρίση, με την πεποίθηση ότι αυτά όντως συμβαίνουν. Εδώ, το φαινόμενο του gaslighting είναι προφανές: αντηχούν αυτό που η μηχανή (οι συσκευές επικοινωνίας) μόλις τους έχει ενσταλάξει, μπολιάσει στον εγκέφαλό τους. Δεν ξεκινούν τα πράγματα από αλλού, με τους δικούς τους όρους, "ψιττακίζουν" ασταμάτητα. Και, όπως η ψιττακίαση, πρόκειται κι εδώ για μεταδοτική ασθένεια. Στο gaslighting, δεν υπάρχει συναίνεση: το υποκείμενο που εκτίθεται σε αυτό μολύνεται από τον τοξικό λόγο του άλλου. Το αν ο άλλος είναι ένα άλλο ανθρώπινο υποκείμενο ή μια μηχανή, μια συσκευή, δεν αλλάζει τίποτα ως προς την ουσία. [...]
