Ο Ερρίκος Σοφράς για την ποίηση του Γ.Χ. Ώντεν

Δεν είναι πολλά τα ποιήματα που μπορούν να αλλάξουν τον δεδομένο κόσμο: να γίνουν σημεία αναφοράς, αιώνιες παρακαταθήκες ή να ταράξουν το σύμπαν. Τα ποιήματα του Ώντεν έχουν ήδη καταστεί ένας ζωντανός, ραδιενεργός δείκτης που ταξιδεύει στον αιώνιο ποιητικό ιστό και δεν τον αφήνει σε ησυχία. Γι' αυτό και η μετάφραση των πιο γνωστών ποιημάτων ενός από τους σπουδαιότερους ποιητές, όπως ο Γ.Χ. Ώντεν, στα ελληνικά δεν συνιστά μια ακόμα εκδοτική επιτυχία αλλά πολύτιμη παρακαταθήκη, από αυτές που σημαδεύουν την πορεία των γραμμάτων. Ακόμα περισσότερο όταν το ευχάριστο νέο της έκδοσής τους δεν αναφέρεται μόνο στη φροντισμένη συλλογή που φέρει τον τίτλο Πένθιμο Μπλουζ και άλλα ποιήματα και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη με ένα υπέροχο εξώφυλλο, εισαγωγικό σημείωμα και βιβλιογραφικές παρατηρήσεις που συνοδεύουν τα ποιήματα, αλλά στο γεγονός ότι την απόδοση ανέλαβε ένας ακάματος μεταφραστής της ποιήσεως –και ποιητής ο ίδιος– όπως ο Ερρίκος Σοφράς. Έχοντας ήδη στο ενεργητικό του τη μετάφραση ποιητικών αριστουργημάτων, όπως αυτά των Μποντλέρ-Πέννα-Ντίκινσον, ο Σοφράς ανέλαβε να αποδώσει στη γλώσσα μας ποιήματα που συνδυάζουν την τρωτότητα του ανθρώπου με το πνευματικό ανάστημα, ποιήματα που έχουν γράψει ιστορία μέσα από πλήθος διακειμενικών αναφορών (από βιβλία έως ταινίες, όπως το Τέσσερις γάμοι και μία κηδεία, όπου ακούγεται το «Πένθιμο Μπλουζ», που χαρίζει και τον τίτλο στην ομώνυμη συλλογή). «Τα δώδεκα ποιήματα που μεταφράζονται εδώ με τον γενικό τίτλο Πένθιμο Μπλουζ, γράφει ο μεταφραστής στο σημείωμά του στο βιβλίο, «συναποτελούν μια προσωπική ανθολόγηση της ποίησης του Ώντεν – ποιήματα πολιτικά και ερωτικά (τα περισσότερα), "της πολιτείας και της μοναξιάς", ελεγειακά, στοχαστικά, και κάποια ανάλαφρα (light verse), συνθέσεις έμμετρες (οι περισσότερες) αλλά και σε ελεύθερο στίχο». Οκτώ από τα δώδεκα ανήκουν στο Μια άλλη φορά, βιβλίο που μέχρι σήμερα ανατυπώνεται αυτούσιο και κυκλοφορεί από τον εκδότη του ποιητή».

Η συλλογή Μια άλλη φορά (Another Time), από την οποία αντλεί το υλικό της η συγκεκριμένη έκδοση, είναι σίγουρα η πιο γνωστή, με τα ποιήματά της να φαντάζουν ανατριχιαστικά μοντέρνα: «Η "Πτώση της Ρώμης", που περιλαμβάνεται στη συλλογή, μοιάζει πραγματικά να περιγράφει το τέλος του δυτικού κόσμου», μας επισημαίνει σε συζήτηση που έχουμε μαζί του ο Ερρίκος Σοφράς, «ή μάλλον, καλύτερα, το ψυχορράγημα μιας χιλιετίας που βίωσε με αντίστοιχα έντονο τρόπο και η δική μας γενιά. Πρόκειται για ένα πολιτικό και έμμετρο ποίημα το οποίο με απασχόλησε πολλούς μήνες. Στη συλλογή υπάρχει επίσης ένα ποίημα για την προσφυγιά, "Το προσφυγικό μπλουζ", ένα φαινόμενο που σφράγισε το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και που βλέπουμε στις μέρες μας να καθορίζει εκ νέου τα γεγονότα. Κανείς, βέβαια, δεν μπορεί να προσπεράσει τα ποιήματα του Ώντεν για τον έρωτα ή την ερωτική απιστία, όπως το "Νανούρισμα", καθώς ο ίδιος πίστευε πολύ στον έρωτα, τη συμβίωση και τον γάμο. Συνήψε μάλιστα δεσμούς και με τα δύο φύλα».

Ήθελα απλώς να μεταδώσω το ρίγος που ένιωσα όταν διάβασα αυτά τα ποιήματα στα αγγλικά και γι' αυτό μόχθησα να ακουστεί η φωνή του ποιητή, η ανάσα του, ο τόνος του, οι λέξεις του.

Ωστόσο, η αφορμή για την απόδοση των ποιημάτων στα ελληνικά δόθηκε στον μεταφραστή από μια θλιβερή συγκυρία, όπως ο θάνατος του ποιητή Νίκου-Αλέξη Ασλάνογλου: «Ήμουν καθηγητής στη Λέρο όταν έμαθα ότι πέθανε ο Ασλάνογλου. Και αντί να ανάψω ένα κερί, αποφάσισα να μεταφράσω το "Στη μνήμη του Γ.ΜΠ. Γέητς", το οποίο αντίστοιχα έγραψε ο Ώντεν όταν έμαθε τον θάνατο του Γέητς το 1939». Ήταν τότε που ο ίδιος ο Σοφράς συνειδητοποίησε πόσο λειψή ήταν η παρουσία ενός κορυφαίου ποιητή, όπως ο Ώντεν, στα ελληνικά γράμματα και πήρε τη γενναία απόφαση της μεταφοράς του στη γλώσσα μας. Πρόκειται για επίτευγμα, αν το καλοσκεφτείς, λαμβάνοντας υπόψη και το εύρος των στυλιστικών αναφορών και των διαφορετικών μέτρων που υιοθετεί ο Αγγλοαμερικανός ποιητής: «Στη συλλογή συναντάμε ποιήματα έμμετρα αλλά και με ελεύθερο στίχο, γραμμένα άλλοτε με ανάλαφρο και άλλοτε με ελεγειακό ύφος. Ο Ώντεν πίστευε ότι πρέπει να υπάρχουν κανόνες στην ποίηση, αγαπούσε την ομοιοκαταληξία, το μέτρο» επισημαίνει ο μεταφραστής του. Η δυσκολία, επομένως, του να μπορέσει να ανταποκριθεί σε μια τόσο πολύπλοκη συνθήκη μοιάζει, σε αυτή την περίπτωση, ακόμα μεγαλύτερη, γεγονός που εξηγεί γιατί έως σήμερα ελάχιστοι ήταν οι ποιητές και μεταφραστές που τόλμησαν να αναμετρηθούν επαρκώς με έναν τέτοιο άθλο (με την αποσπασματική εξαίρεση ενός Σεφέρη ή ενός Λορεντζάτου). Στην απόδοση περιώνυμων ποιημάτων του Ώντεν από τον Ερρίκο Σοφρά ακούγεται αυτούσια η φωνή του ποιητή μέσα από μια καλοσμιλεμένη ελληνική γλώσσα που, ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις φαντάζει πιο όμορφη και πιο αρμονική από το εσκεμμένα τραχύ ύφος του ποιητή. Ο μεταφραστής, όμως, υποστηρίζει ότι το μοναδικό του μέλημα ήταν να είναι πιστός στο πρωτότυπο και σε καμία περίπτωση να εξωραΐσει: «Αυτό που κυρίως με απασχολεί είναι να ακούσω τη φωνή του ποιητή και να τη μεταγράψω στα ελληνικά. Πρόκειται για μια διαδικασία που με βασανίζει και με απορροφά ολόκληρο και συνιστά τη μοναδική μου σκέψη – σε αυτή την περίπτωση δεν μπορώ καν να διανοηθώ ότι θα γράψω κάτι δικό μου. Το να μεταφράζεις ποίηση μοιάζει με αυτοκτονική πράξη και ίσως να είχε δίκιο ο Σεφέρης όταν επέμενε πως είναι μια άχαρη δουλειά γιατί εκ των προτέρων είσαι εσύ ο χαμένος. Πάντα σε ξεπερνά το πρωτότυπο. Βέβαια, από την άλλη, ο Τέλλος Άγρας έλεγε πως η συγκεκριμένη πράξη συνιστά τον βαθύτερο πόθο ανταπόδοσης και συνεργασίας, καθώς βρίσκεται πιο κοντά στη μουσική όσο οποιοδήποτε άλλο είδος. Πώς, όμως, μπορείς να μεταγράψεις τον ήχο μιας σονάτας σε κάτι άλλο;».

Ενδεχομένως, η αγάπη του Σοφρά για τη μουσική να συνέβαλε στο συγκεκριμένο –τολμάμε να πούμε– επίτευγμα. «Ήθελα απλώς να μεταδώσω το ρίγος που ένιωσα όταν διάβασα αυτά τα ποιήματα στα αγγλικά και γι' αυτό μόχθησα να ακουστεί η φωνή του ποιητή, η ανάσα του, ο τόνος του, οι λέξεις του. Δάσκαλοί μου σε αυτό ήταν σπουδαίες μορφές όπως ο Λορεντζάτος, ο οποίος έλεγε ότι πιο σπάνια βρίσκεις καλή μετάφραση ποίησης απ' ό,τι ένα καλό ποίημα». Αυτό, πάντως, που κυριαρχεί στα καλομεταφρασμένα ποιήματα της συγκεκριμένης συλλογής είναι ο θρίαμβος της ζωής, η αποθέωση της καθημερινότητας και τα εσωτερικά αδιέξοδα, παρά οι φασματικές παρουσίες, οι αφηρημένοι έρωτες, οι θύελλες και οι νεκρές φύσεις σε μια ποίηση που έως τότε κρατούσε αποστάσεις από τα γεγονότα. Βαθιά αντιρομαντική, η ποίηση του Ώντεν είναι φτιαγμένη από την παλλόμενη φλέβα του ανθρώπου που ζούσε στην καρδιά των σχέσεων και των συμβάντων που σημάδεψαν την εποχή του. Μαθητής του Τ.Σ. Έλιοτ ο ίδιος και συνεχιστής του πολύτροπου οράματός του, ήταν ο βαθιά προικισμένος τελειομανής, με εξαιρετική θεωρητική σκευή αλλά και μόνιμος κυνηγός της πιο αδιανόητης πράξης. «Ήταν άνθρωπος της εποχής του» μας επισημαίνει ο Σοφράς. «Κι ίσως ο πρώτος ποιητής που αισθάνθηκε άνετα στον 20ό αιώνα, τον οποίο έζησε απόλυτα έντονα: έλαβε μέρος στον ισπανικό εμφύλιο, μετέβη στο ανήσυχο Βερολίνο την εποχή του Μεσοπολέμου και είδε το αυγό του φιδιού να εκκολάπτεται, πήγε στην Κίνα, περιδιάβηκε τον αιώνα του και ενστερνίστηκε τα μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα. Ασπάστηκε κορυφαίες πεποιθήσεις, όπως ο μαρξισμός ή η ψυχανάλυση, τις οποίες κάποια στιγμή απέβαλε. Στα 40 του επιστρέφει δυναμικά και εγκολπώνεται τον χριστιανισμό, με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο ωστόσο: από Αριστερός που ήταν σε όλη του τη ζωή γίνεται χριστιανός της πράξης και όχι του μυστικισμού, όπως ήταν για παράδειγμα ο Τ.Σ. Έλιοτ. Και είναι ένα πρόσωπο που, όπως γνωρίζουμε από τις βιογραφίες του, πάσχιζε πάντα για το καλό, το οποίο έκανε με έναν τρόπο ανθρώπινο και αθόρυβο. Ήταν βαθιά φιλάνθρωπος και εξαιρετικά δοτικός». Εξού και η αντισυμβατικότητα αλλά και το μέγεθος της ποιήσεως του Γουίσταν Χιου Ώντεν που ο Σοφράς θεωρεί ότι είναι άμεσα συνδεδεμένα με τον τρόπο ζωής του: «Έζησε πραγματικά αντισυμβατικά, ελεύθερα και ταπεινά και αυτό φαινόταν σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του. Από τα σπίτια όπου διέμενε έως το ντύσιμο του – πήγαινε στις δεξιώσεις με τις παντόφλες του». Η στάση ζωής του συνιστά, μάλιστα, μια ηθική παρακαταθήκη που άνοιξε δρόμους μαζί με τους στίχους του, που δείχνουν πως η ζωή και τα πράγματα μπορούν να είναι και να γίνουνε αλλιώς. «Αναμφίβολα, η ποίησή του έχει ένα στοιχείο διδακτισμού που διέθετε και αυτή των ποιητών που αγαπούσε, όπως ο Μπρεχτ και ο Καβάφης – ο ίδιος έλεγε ότι αν δεν γνώριζε τον Καβάφη, θα είχε γράψει τα ποιήματά του εντελώς διαφορετικά ή ίσως να μην τα έγραφε καθόλου. Σάμπως να μόχθησε να χαράξει ένα μονοπάτι και έναν δρόμο εκείνη την εποχή της αγωνίας. Κι αυτό είναι, τελικά, που κάνει και σου δείχνει ένας μεγάλος ποιητής: έναν δρόμο να ζήσεις, να εργαστείς, να ερωτευτείς και να πεθάνεις». Τόσο απλά, τόσο μοντέρνα, τόσο καίρια από τον άνθρωπο που δίψασε όσο τίποτε άλλο για μια «απλή καρδιά» και για την άπιαστη, πολλές φορές, ουσία.