Οι διαφορετικές περσόνες του Πεσσόα αποκαλύπτονται στο νέο έργο του Θανάση Ακοκκαλίδη

Ο σκηνοθέτης και συντελεστές της χοροθεατρικής παράστασης του ΙΜΚ «Pessoa» εξηγούν πώς προσέγγισαν τις πολλαπλές περσόνες του εθνικού ποιητή της Πορτογαλίας

Χρήστος Παρίδης 10.4.2018 | 09:34

Οι διαφορετικές περσόνες του Πεσσόα αποκαλύπτονται στο νέο έργο του Θανάση Ακοκκαλίδη — Ο Πεσσόα είχε ανάγκη να ζει σε έναν πλασματικό κόσμο γιατί δεν άντεχε να εκφραστεί στην ολότητά του στον πραγματικό.

10.4.2018 | 09:34

Χιλιάδες χαρτιά, χαρτάκια, μια θάλασσα από λέξεις, μνήμες, στίχους, σκέψεις: τα κρυμμένα χειρόγραφα του ποιητή και συγγραφέα Φερνάντο Πεσσόα.

Μέσα στη χάρτινη αυτή θάλασσα είναι βυθισμένοι τρεις άντρες και μία γυναίκα, που αναδύονται για να ερμηνεύσουν τα αινιγματικά πρόσωπα της χοροθεατρικής παράστασης «Pessoa» που δημιούργησε ο Θανάσης Ακοκκαλίδης.

Η συνείδηση του Πεσσόα, ο ίδιος ο Πεσσόα, οι συναντήσεις του με διάφορα πρόσωπα που εκφράζουν τους «ετερώνυμους», τις πολλαπλές περσόνες του σπουδαίου Πορτογάλου λογοτέχνη, υπό τους ήχους των φάδος.

Όταν ο Πεσσόα πέθανε σε νεαρή ηλικία, το 1935, μόλις 47 ετών, πιθανότατα από κύρωση του ήπατος, καθώς αντιμετώπιζε σοβαρό πρόβλημα αλκοολισμού, βρέθηκαν μέσα σε ένα μπαούλο περί τα 27.000 χειρόγραφα, ποιήματα, δοκίμια, μεταφράσεις, αστυνομικά διηγήματα, ημερολόγια, σχόλια κάθε λογής, τα οποία ακόμα και σήμερα δεν έχουν μελετηθεί ενδελεχώς.

Αν μελετήσεις τα γραπτά του χωρίς να εντρυφήσεις στην ίδια του την προσωπικότητα δεν θα καταλάβεις τίποτα. Αν όμως μάθεις για εκείνον, τα λόγια του αποκτούν άλλη σημασία και αξία.

Γεννημένος το 1888 στη Λισαβόνα, έχασε τον πατέρα του πολύ νωρίς και ακολούθησε τη μητέρα του μαζί με τον δεύτερο σύζυγό της, διπλωμάτη στο Ντέρμπαν της νότιας Αφρικής, όπου απέκτησε εξαιρετική αγγλοσαξονική παιδεία.

Το 1905 επέστρεψε στην Πορτογαλία και αφού έκανε μια αποτυχημένη απόπειρα να σπουδάσει Φιλολογία στη Λισαβόνα, εργάστηκε ως μεταφραστής, κρατώντας την εμπορική αλληλογραφία σε διάφορες επιχειρήσεις.

Έζησε ως εργένης ολόκληρη τη σύντομη ζωή του, άλλαξε πάμπολλα σπίτια, για αρκετά χρόνια συγκατοίκησε με τη θεία του, όπως και με την ετεροθαλή αδελφή του.

Τα μόνα βιβλία που εξέδωσε όσο ήταν εν ζωή ήταν στα πορτογαλικά: η ποιητική συλλογή «Μήνυμα» και το διήγημα «Ο αναρχικός τραπεζίτης». Επίσης, εξέδωσε τέσσερις ποιητικές συλλογές στα αγγλικά.

Συνεργάστηκε με πολλά και διαφορετικά έντυπα, δημοσιεύοντας άρθρα κάθε λογής, λογοτεχνικά δοκίμια, ποιήματα αλλά και πολιτικά μανιφέστα. Υπήρξε εκδότης της επιθεώρησης «Athena» (1924-25) και συνεργάτης του πρωτοποριακού Orpheu (1915), οργάνου του μοντερνιστικού κινήματος.

Τα χιλιάδες χειρόγραφα που βρέθηκαν μετά τον θάνατό του ήταν υπογεγραμμένα με αμέτρητα ψευδώνυμα − μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί 127. Πρόκειται για τους ετερώνυμους που πίστευε ότι εκπροσωπούσαν τις διάφορες προσωπικότητες που συνυπήρχαν μέσα του, «ρόλους» μιας ανθρώπινης τραγικοκωμωδίας που εκφράζουν τις διαφορετικές τους απόψεις, και ενίοτε κριτικάρουν ο ένας τον άλλον!

Οι πιο σημαντικοί ετερώνυμοι, ποσοτικά και ποιοτικά, είναι οι ποιητές Αλβέρτο Καρέιρο, Αλβάρο ντε Κάμπος, Ρικάρδο Ρέις και ο Μπερνάρντο Σοάρες που υπογράφει το «Βιβλίο της Ανησυχίας».

Η Πορτογαλία σήμερα τιμά τον Πεσσόα ως εθνικό της ποιητή.

Η μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα, για την οποία η μετάφραση του Πεσσόα αποτελεί έργο ζωής, συνδράμει δραματουργικά στην παράσταση του Θανάση Ακοκκαλίδη και εξηγεί:

«Η μεγάλη σημασία του Πεσσόα έγκειται στον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο αναφέρεται στα μεγάλα θέματα της λογοτεχνίας κάθε ετερώνυμος, δηλαδή ο άνθρωπος, ο θάνατος, ο θεός, ο έρωτας.

Αλλιώς θα αναφερθεί στον θάνατο ο στωικός του ετερώνυμος και διαφορετικά ο φουτουριστής Αλβάρο ντε Κάμπος. Υπάρχει μια πλευρά σε αυτόν, η λατρεία των μηχανών, του ηλεκτρισμού, της ανάπτυξης, του εμπορίου, που δεν θα βρείτε στους άλλους.

»"Πολλαπλασιάστηκα για να με νιώσω" είχε πει ο ίδιος ο Πεσσόα. Ήθελε να εκφράσει όλες τις ανθρώπινες ανησυχίες μέσα από διαφορετικές φωνές, αν αυτό είναι δυνατό. Ουσιαστικά, είναι μια αποπροσωποποίηση. Δεν είμαι εγώ αλλά ο δημιουργός που έχει αυτές τις εμμονές. Λειτουργεί ως θεατρικός συγγραφέας. Τα ετερώνυμά του είναι πρόσωπα.

»Ο Θανάσης Ακοκκαλίδης ξεκίνησε με ένα διήγημα, τον "Οδοιπόρο". Τελικά, σκέφτηκε πολύ σωστά να χρησιμοποιήσει έναν καμβά από τον "Οδοιπόρο" και να ενσωματώσει σε αυτόν κείμενα από το σύνολο του έργου του Πεσσόα.

»Έτσι, η παράσταση φαίνεται πολύ πιο αντιπροσωπευτική του συγγραφέα γιατί έχει βάλει και την αλληλογραφία του με την Οφέλια, ποιήματα του Αλβάρο ντε Κάμπος, αφορισμούς από το "Βιβλίο της Ανησυχίας" και άλλα».

Ο εικαστικός Νίκος Παπαδόπουλος, ο οποίος παίζει καθοριστικό ρόλο στην ταυτότητα της παράστασης, δημιουργώντας ένα installation από χαρτί, πρωτοσυναντήθηκε με τον Ακοκκαλίδη στην υπαίθρια έκθεση του Μεγάρου με τίτλο «Ο κήπος βλέπει...» πέρσι το καλοκαίρι.

Εκεί εξέθετε το έργο του «Κήπος ζεν», έναν βράχο αποτελούμενο από 2,5 εκατομμύρια χαλίκια φτιαγμένα από χαρτί. Ο σκηνοθέτης τού πρότεινε αμέσως να συνεργαστούν. Το αποτέλεσμα είναι η σκηνογραφική επιμέλεια του «Pessoa»:

«Η δουλειά μου αποτελείται πάντα από κουκκίδες, από τη μονάδα, δεν κάνω κάτι διαφορετικό από το να δημιουργώ μονάδες που στην πορεία γίνονται σύνολο. Έτσι και εδώ οραματιστήκαμε μια μεγάλη θάλασσα από χαρτί, τα χιλιάδες χειρόγραφα του Πεσσόα, αυτά που βρέθηκαν στα μπαούλα».

Σε αυτό το φόντο ήρθε και προστέθηκε η δουλειά της ενδυματολόγου Βάνας Γιαννούλα που είχε συνεργαστεί με τον Ακοκκαλίδη στο «Watermill» του Μπομπ Γουίλσον. Λέει:

«Βλέπουμε έναν χαρακτήρα, παρόλο που έχουμε τέσσερις. Όλο αυτό προκύπτει από τους ετερώνυμους. Καταλήξαμε να παίξουμε με τους τόνους του γκρι, σαν να έχουμε μπροστά μας τους μολυβένιους στρατιώτες του Πεσσόα.

»Θέλαμε μια αυστηρή γραμμή, όχι να αναδείξουμε ορισμένη εποχή, παρόλο που υπάρχουν λεπτομέρειες όπως τα πιο κοντά παντελόνια που φορούσε ο Πεσσόα, οι πιέτες και τα κοψίματα των παντελονιών. Τα κοστούμια είναι απλουστευμένα και πιο λειασμένα. Λιτές γραμμές, κάθετες και οριζόντιες, ούτως ώστε τα πρόσωπα να κινούνται απερίσπαστα στο σκηνικό από τα χαρτιά που δημιουργούν τους ήχους».

Ζήτησα από τον ίδιο τον σκηνοθέτη, τον Θανάση Ακοκκαλίδη, να εξηγήσει τι τον οδήγησε στον Πεσσόα.

«"Πεσσόα" στα πορτογαλικά, και μάλιστα στην καθομιλουμένη, σημαίνει "πρόσωπο". Προέρχεται από τη λατινική λέξη "persona" που σημαίνει "προσωπείο".

Με αφορμή την Ενηλικίωση, τη θεματική του Μαύρου Κουτιού στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, επιχείρησα να αναμετρηθώ με την πολλαπλότητα και πολυπλοκότητα του μεταμοντέρνου και εκκεντρικού Πορτογάλου ποιητή και να αφηγηθώ μια ιστορία με εργαλεία τον λόγο, την κίνηση, τον ήχο και την εικόνα.

»Αν μελετήσεις τα γραπτά του χωρίς να εντρυφήσεις στην ίδια του την προσωπικότητα δεν θα καταλάβεις τίποτα. Αν όμως μάθεις για εκείνον, τα λόγια του αποκτούν άλλη σημασία και αξία. Ο ίδιος είχε ψύχωση με αυτό που αποκαλούμε "εαυτό". Είχε δημιουργήσει δεκάδες εαυτούς, τους ετερώνυμούς του. Οι ετερώνυμοί του είχαν υπόσταση, επάγγελμα, διαφορετικές συνήθειες ο καθένας και, φυσικά, διαφορετικό λογοτεχνικό ύφος.

»Έχτισε έναν φαντασιακό κόσμο γιατί θεωρούσε τον εαυτό του "ανίκανο για δράση, αμήχανο σε κάθε πρωτοβουλία ή κίνηση, αδέξιο στις κουβέντες του με τους άλλους". Δεν ενηλικιώθηκε στην πραγματικότητα ποτέ, ενώ στη φαντασία του μεγαλούργησε».

— Παρ' όλα αυτά, υπάρχει κάτι που να συνδέει εσένα ως καλλιτέχνη με την περίπτωσή του;

Η ανάγκη μου να ξεφεύγω από την πραγματικότητα. Όπως γράφει ο ίδιος: «Να αισθάνομαι τα πάντα μ' όλους τους τρόπους, να 'χω όλες τις απόψεις, να 'μαι ειλικρινής, αντιφάσκοντας κάθε λεπτό». Ο Πεσσόα πλάθει με τους ετερώνυμούς του έναν κόσμο και εκεί αναζητά μέχρι τέλους την ταυτότητά και αν είναι, εν τέλει, αυτό που επιθυμεί να είναι.

— Σε ποια του έργα του βασίστηκες για να συνθέσεις το κείμενο της παράστασης;

Με την πολύτιμη συμβολή της Μαρίας Παπαδήμα και της Ειρήνης Αναγνωστοπούλου επέλεξα κείμενα από ένα μεγάλο μέρος του έργου του: την «Ώρα του Διαβόλου», το «Βιβλίο της Ανησυχίας», τον «Οδοιπόρο», τα «Γράμματα στην Οφέλια», τη «Θαλασσινή Ωδή», τους «Αφορισμούς» και τα «Αποφθέγματα».

Τα έργα του εκδόθηκαν υπογεγραμμένα με διάφορα ψευδώνυμα που χρησιμοποιούσε κατά καιρούς και, όπως έλεγε ο ίδιος, εξέφραζαν τις διάφορες προσωπικότητες που συνυπήρχαν μέσα του.

— Ποια είναι η κεντρική ιδέα που πυροδοτεί και διαμορφώνει το «σενάριο» της παράστασης;

Ο Πεσσόα είχε ανάγκη να ζει σε έναν πλασματικό κόσμο γιατί δεν άντεχε να εκφραστεί στην ολότητά του στον πραγματικό. Υπάρχει ένα απόσπασμα από το «Βιβλίο της Ανησυχίας» του Μπερνάρντο Σοάρες (ετερώνυμος του Πεσσόα) που πυροδότησε τη διαμόρφωση του «σεναρίου».

«Εγώ ο ίδιος δεν ξέρω αν αυτό το εγώ που σας εκθέτω μέσ' από αυτές τις λαβυρινθώδεις σελίδες υπάρχει ή είναι απλώς μια αισθητική και ψευδής έννοια που έχω δημιουργήσει για μένα τον ίδιο... Ενίοτε δεν με αναγνωρίζω, τόσο εξωτερικός έγινα προς εμένα... Ποιος είμαι πίσω από αυτήν τη μη πραγματικότητα; Δεν ξέρω... Θέλω να είμαι ακριβώς όπως θέλησα να είμαι και δεν είμαι. Θέλω να είμαι ένα έργο τέχνης, ψυχής τουλάχιστον, μια και του σώματος δεν μπορώ να είμαι. Γι' αυτό με σμίλεψα με ηρεμία και αποστασιοποίηση και με τοποθέτησα στο θερμοκήπιο, μακριά από τον δροσερό αέρα και το απευθείας φως, όπου η τεχνητή μου φύση, παράλογο άνθος, θα μπορέσει να ανθίσει μ' ένα απόμακρο κάλλος».

— Έχτισες την παράσταση με ομαδική δουλειά μηνών. Ποια διαδικασία ακολούθησες;

Η μελέτη των έργων του ποιητή και συγγραφέα Πεσσόα, η σωματική ανταπόκριση και η αλληλοεπίδραση μεταξύ των ερμηνευτών υπήρξαν το πρωτογενές υλικό της παράστασης. Σε οτιδήποτε κάνω, είτε ως ερμηνευτής είτε ως δημιουργός, με ενδιαφέρει η έρευνα του εδώ και τώρα, η μοναδικότητα μιας ενορχηστρωμένης στιγμής, ο ανοιχτός διάλογος με το κοινό.

Σημαντικός αρωγός του όλου εγχειρήματος υπήρξε η Μαρία Παπαδήμα που έχει μεταφράσει τα έργα του Πεσσόα.

Επίσης, ο εικαστικός Νίκος Παπαδόπουλος καθόρισε τη βασική πηγή έμπνευσης γι' αυτόν το φαντασιακό κόσμο, μια θάλασσα από χαρτί, καθώς χιλιάδες χειρόγραφα του Φερνάντο Πεσσόα βρέθηκαν στη Λισαβόνα −ξεχείλιζαν από το μπαούλο του− μετά τον θάνατό του.

Η Βάνα Γιαννούλα, που επιμελήθηκε τα κουστούμια, έντυσε τους ήρωες στο χρώμα του μολυβιού, ώστε να μοιάζουν σαν να ξεπηδούν από το χαρτί και να αποτυπώνουν τις σκέψεις τους σε αυτό.

Ο Γιώργος Πούλιος πλαισιώνει ηχητικά αυτό το σύμπαν και μαζί με τους φωτισμούς της Ελευθερίας Ντεκώ αποκρυσταλλώνουν το ετεροτοπικό μας σύμπαν, ταξιδεύοντάς μας σε μια άλλη πραγματικότητα.

Ωστόσο, αυτοί που συνέβαλαν καθοριστικά στο αποτέλεσμα της παράστασης είναι η Βρισηιδα Σολωμού, που επιμελήθηκε την κίνηση, και, φυσικά, οι ερμηνευτές Παυλίνα Ζάχρα, Κωνσταντίνος Καρβουνιάρης, Λάμπρος Παπαγεωργίου και Αλέξανδρος Χωματιανός.