Ο απόλυτος, ποιητικός έρωτας της Πολυδούρη και του Καρυωτάκη γίνεται (ξανά) τραγούδι

Ανατρέχουμε στην ιστορία των δύο ποιητών, πριν από την συναυλία στη Στέγη με τραγούδια νέων μουσικών πάνω σε στίχους τους

Χρήστος Παρίδης 25.1.2019 | 09:51

Ο απόλυτος, ποιητικός έρωτας της Πολυδούρη και του Καρυωτάκη γίνεται (ξανά) τραγούδι — Δύο ξεχωριστοί άνθρωποι μπροστά από την εποχή τους τόσο ως προς τα ήθη όσο και ως προς τις τάσεις της γενιάς τους, που έζησαν τολμηρά, θαρραλέα, σχεδόν ποιητικά, και έφυγαν πολύ νωρίς.

25.1.2019 | 09:51

Η σχέση τους ήταν από εκείνους τους θυελλώδεις έρωτες που αποτελούν μέρος της μυθολογίας μιας ολόκληρης εποχής. Δύο ξεχωριστοί άνθρωποι μπροστά από την εποχή τους τόσο ως προς τα ήθη όσο και ως προς τις τάσεις της γενιάς τους, που έζησαν τολμηρά, θαρραλέα, σχεδόν ποιητικά, και έφυγαν πολύ νωρίς, πριν προλάβουν να αναγνωριστούν και να γευτούν την καθολική αποδοχή και δόξα.

Ίσως να ήταν αναπόφευκτο, αφού η Μαρία Πολυδούρη και ο Κώστας Καρυωτάκης, όπως είπε και ο δημοσιογράφος Γιώργος Κορωναίος σε άρθρο του το 1950, «αντί να διαλέξουν τον φαρδύ δρόμο που οδηγεί στον άνθρωπο, επροτίμησαν το σκοτεινό δρομάκι που οδηγεί στον θάνατο».

Εκείνη, γεννημένη και μεγαλωμένη στην Καλαμάτα, με πατέρα φιλόλογο, δυναμικό και προοδευτικό, όπως και η μητέρα της, έκανε την πρώτη της εμφάνιση ως λογοτέχνης σε ηλικία μόλις 14 ετών με το πεζοτράγουδο «Ο πόνος της μάνας», επηρεασμένο από τα μοιρολόγια της Μάνης, που μιλάει για τον θάνατο ενός νέου άντρα που ξέβρασε η θάλασσα στις ακτές των Φιλιατρών.

Ήταν ικανός να την ακολουθήσει; Μεγαλωμένος σε συντηρητικό περιβάλλον, απόφοιτος της Νομικής Σχολής Αθηνών, αν και με ευρύ και καλλιεργημένο πνεύμα, αναζητούσε απελπισμένα τον δρόμο του, τόσο επαγγελματικά όσο και καλλιτεχνικά, καθώς σιγόβραζαν μέσα του ανομολόγητα πάθη και ψυχικά αδιέξοδα.

Στα 16 της, νεοδιορισμένη στη Νομαρχία Μεσσηνίας, έδειξε ενδιαφέρον για το γυναικείο ζήτημα, πάντα με την αμέριστη συμπαράσταση και προτροπή των γονιών της. Στα 18 της, μέσα σε διάστημα σαράντα ημερών, τους έχασε και τους δυο. Ήταν το 1920, και δεν ήταν η πρώτη της επαφή με τον θάνατο, καθώς λίγο πριν είχε χάσει και τον αδελφό της.

Αποφάσισε να γραφτεί στη Νομική Σχολή Αθηνών, έτσι τον επόμενο χρόνο πήρε μετάθεση στη Νομαρχία της Αθήνας. Εκεί, τον Ιανουάριο του 1922, συνάντησε τον ποιητή Κώστα Καρυωτάκη, έξι χρόνια μεγαλύτερό της, ο οποίος επίσης εργαζόταν ως δημόσιος υπάλληλος.

Οι ποιητικές του συλλογές «Ο πόνος του ανθρώπου και των πραγμάτων» και «Νηπενθή −άκρως πεσιμιστικές και σκοτεινές, εισήγαγαν στοιχεία μοντερνιστικού στυλ που υιοθέτησε έχοντας μελετήσει και μεταφράσει poètes maudits όπως ο Φρανσουά Βιγιόν, ο Σαρλ Μποντλέρ, ο Πολ Βερλέν, ο Τριστάν Κορμπιέρ− είχαν προσελκύσει το έντονο ενδιαφέρον των λογοτεχνικών κύκλων της εποχής.

Μεταξύ τους αναπτύχθηκε αμέσως ερωτική έλξη, ενώ παράλληλα ένιωθαν μια πνευματική συγγένεια. Έγιναν ζευγάρι, παρόλο που εκείνος διατηρούσε δεσμό με μια άλλη γυναίκα, έναν νεανικό του έρωτα από τα Χανιά, όπου είχε ζήσει ένα διάστημα, καθώς ο πατέρας του, ως νομομηχανικός με καταγωγή από την Κορινθία, έπαιρνε συχνά μεταθέσεις.

Η Πολυδούρη είχε εξελιχθεί σε μια νέα γυναίκα εντελώς ανεξάρτητη, έξω από τα καθιερωμένα, χειραφετημένη, πληθωρική και ορμητική. Δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να ζήσει όπως της άρεσε, χωρίς να πτοείται από τον κώδικα ηθικής που επικρατούσε εκείνη την εποχή και περιόριζε τις γυναίκες. Σχετιζόταν φιλικά με άντρες, σύχναζε σε καφενεία όπου έπαιζε τάβλι, κάπνιζε και αδιαφορούσε για όσα λεγόντουσαν για εκείνην.

Ο Καρυωτάκης υπήρξε ο μεγάλος της έρωτας, ο απόλυτος, που θα έμενε ανεκπλήρωτος και θα της έτρωγε τα σωθικά. Μόλις μερικούς μήνες μετά την πρώτη τους γνωριμία, τον Μάιο του 1922, έγραφε στο ημερολόγιό της: «Τον αγαπώ, καμία αμφιβολία πια! Απελπισμένε μου ποιητή, θα σε αγαπήσω άραγε όσο θέλω να σε αγαπήσω, όσο σου πρέπει;».

Αυτές οι σκέψεις επιβεβαιώνονται και σε επιστολή της στον ίδιο, όπου του γράφει, αποκαλώντας τον Τάκη: «Έλα, Τάκη, να ζήσουμε μαζί, να ιδείς πόσο γλυκιά, πόσο ανακουφιστική θα είμαι σε σένα. Δεν είναι δύσκολο, μα καθόλου δύσκολο. Ξέρω όλα τα εμπόδια, όλες τις συνέπειες. Είμαστε φτωχοί και οι δυο, αλλά τι με αυτό; Μήπως τώρα που είμαστε χωριστά δεν είμαστε φτωχοί και χωρίς καμιά ελπίδα να γίνουμε πλούσιοι; Δύο δωμάτια μας φτάνουν».

Ήταν ικανός να την ακολουθήσει; Μεγαλωμένος σε συντηρητικό περιβάλλον, απόφοιτος της Νομικής Σχολής Αθηνών, αν και με ευρύ και καλλιεργημένο πνεύμα, αναζητούσε απελπισμένα τον δρόμο του, τόσο επαγγελματικά όσο και καλλιτεχνικά, καθώς σιγόβραζαν μέσα του ανομολόγητα πάθη και ψυχικά αδιέξοδα.

Η έντονη προσωπικότητά της πιθανόν του δημιουργούσε αμφίσημα συναισθήματα. Από τη μία έλξη για τον ασυμβίβαστο και σαρωτικό χαρακτήρα της, από την άλλη αμηχανία και αγκυλώσεις που ερχόντουσαν σε αντίθεση με την αστική ανατροφή του. Είναι γνωστή η αντίδρασή του στην απρόσμενη πρόταση γάμου που του έκανε σε μια βόλτα τους στο Φάληρο.

Αφού της αποκάλυψε ότι έπασχε από αφροδίσιο νόσημα (πιθανότατα σύφιλη, γεγονός τρομακτικό εκείνη την εποχή), της είπε ότι δεν είχε δικαίωμα να παντρευτεί καμιά γυναίκα. Δεν τον πίστεψε, θεώρησε ότι η απόρριψη ήταν απόρροια της ελευθεριάζουσας ταυτότητας και της ανέμελης συμπεριφοράς της, που όντως εκείνα τα χρόνια θεωρούνταν ανεπίτρεπτη.

Παρ' όλα αυτά, του αντιπρότεινε να παντρευτούν χωρίς να κάνουν παιδιά, αλλά εκείνος ήταν πολύ περήφανος για να δεχτεί μια τέτοια θυσία και της ζήτησε να παραμείνουν φίλοι. Η Πολυδούρη προσποιήθηκε ότι συμφώνησε, αλλά στην πραγματικότητα ένιωσε βαθιά απογοήτευση και τον απομυθοποίησε. Έπαψε να είναι ο ανώτερος πνευματικά και απελευθερωμένος, όπως νόμιζε, άντρας που επέλεξε ανάμεσα σε τόσους άλλους που την πολιορκούσαν. Σταμάτησαν να είναι ζευγάρι, χώρισαν, αλλά ουσιαστικά ποτέ δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τον έρωτα της για εκείνον.

Δύο χρόνια αργότερα μπήκε στη ζωή της ο ωραίος δικηγόρος Αριστοτέλης Γεωργίου, γόνος πλούσιας οικογένειας που μόλις είχε επιστρέψει από το Παρίσι. Αρχές του 1925 αρραβωνιάστηκαν. Παράτησε τη Νομική, την απέλυσαν από τη δουλειά της στο Δημόσιο λόγω των πολλών απουσιών της και γράφτηκε σε δραματική σχολή. Μάλιστα, συμμετείχε σε μια παράσταση, κρατώντας τον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Όλο αυτό το διάστημα δεν έπαψε να σκέφτεται τον Καρυωτάκη (το μαρτυρούν οι σημειώσεις στο ημερολόγιό της), αλλά οι συναντήσεις τους είναι αραιές και σύντομες. Αδυνατεί να αφοσιωθεί σε κάποιον στόχο και έναν χρόνο μετά, το καλοκαίρι του 1926, διαλύει τον αρραβώνα της και φεύγει για το Παρίσι, όπου παίρνει μαθήματα ραπτικής. Εκεί ζει μια έντονη ζωή, αλλά προσβάλλεται από φυματίωση και αναγκάζεται να επιστρέψει στην Αθήνα, όπου μπαίνει στο νοσοκομείο «Σωτηρία».

Ο Καρυωτάκης την επισκέπτεται, αλλά η συνάντηση τους είναι τυπική, αδιάφορη, παγωμένη. Είναι η τελευταία φορά που συναντιούνται. Εκείνος φεύγει για την Πρέβεζα, λόγω δυσμενούς μετάθεσης, στο Γραφείο Εποικισμού και Αποκαταστάσεως Προσφύγων της Νομαρχίας.

Στις 21 Ιουλίου του 1928, το μεσημέρι, και ενώ την προηγούμενη νύχτα είχε αποπειραθεί να αυτοκτονήσει πέφτοντας στη θάλασσα, έβαλε ένα περίστροφο που είχε αγοράσει από τοπικό οπλοπωλείο στο στήθος του, το έστρεψε στο σημείο της καρδιάς και τράβηξε τη σκανδάλη, βάζοντας οριστικό τέλος στη ζωή του και στους προσωπικούς του δαίμονες.

Το νέο συντάραξε την Πολυδούρη, απόδειξη ότι κρέμασε πάνω από το κρεβάτι της ένα σκίτσο κι ένα παιχνίδι που κάποτε της είχε κάνει δώρο εκείνος. Κοινοί τους φίλοι που την επισκέφθηκαν δεν είχαν καμία αμφιβολία ότι τη συνέτριψε ο θάνατός του, όπως ομολογεί κι εκείνη στο ημερολόγιο και στα ποιήματα που έγραψε το αμέσως επόμενο διάστημα.

Μια ποίηση σκοτεινή και άκρως μελαγχολική, φανερά επηρεασμένη από τα σπαρακτικά ποιήματα του Καρυωτάκη. Το καλοκαίρι του 1928 κυκλοφορεί η πρώτη της ποιητική συλλογή με τίτλο «Οι τρίλλιες που σβήνουν» και το 1929 η δεύτερη, με τίτλο «Ηχώ στο χάος».

Όταν, μετά τον θάνατο του Καρυωτάκη, ανοίχτηκε το μπαούλο του, αποδείχτηκε πως η αγάπη του για εκείνην ότι ήταν το ίδιο δυνατή, αφού σε αυτό βρέθηκαν, εκτός από ένα θεατρικό έργο και σκόρπια ποιήματα, όλα της τα γράμματα και περισσότερες από εκατό φωτογραφίες της.

Τα επόμενα δύο χρόνια η υγεία της επιδεινώθηκε, καθώς έκανε όλα όσα της απαγόρευαν οι γιατροί της, δηλαδή έπινε και κάπνιζε. Έτσι, πήρε την απόφαση να δώσει κι εκείνη τέλος στη ζωή της. Η φυματίωση την είχε εξαντλήσει και τα ξημερώματα της 29ης Απριλίου 1930 άφησε την τελευταία της πνοή στην Κλινική Καραμάνη με ενέσεις μορφίνης που της προμήθευσε κρυφά ένας φίλος της, μιμούμενη τον μοιραίο αυτόχειρα της Πρέβεζας. Άλλωστε είχε γράψει: «Στο συρτάρι μια παλιά φωτογραφία και η ζωή μας δυο παράλληλες γραμμές».

Ο Κορωναίος, στο γνωστό του άρθρο για τους δύο, συμπληρώνει: «Αν ο Καρυωτάκης δεν απαρνιόταν τον άνθρωπο και αν η Πολυδούρη μπορούσε να συμφιλιώσει τον πληθωρικό εσωτερικό της κόσμο με την πραγματικότητα της εποχής της, ίσως και οι δυο τους να βρισκόντουσαν ανάμεσά μας και η προσφορά τους στα ελληνικά γράμματα να ήταν πολύ μεγαλύτερη».

Στην υστεροφημία της Μαρίας Πολυδούρη συνέβαλε καθοριστικά ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε το 1954 στην «Ελληνική Δημιουργία» και υπέγραφε η Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, βασισμένη στο αρχείο και στο ημερολόγιό της, ενώ Τα Άπαντά της κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1960 από τις εκδόσεις Εστίας, σε επιμέλεια της Λιλής Ζωγράφου.

Παράλληλα, ο συγγραφέας και ποιητής Κωστής Γκιμοσούλης εξέδωσε το 2003 μια μυθιστορηματική βιογραφία της με τον τίτλο «Βρέχει φως». Ποιήματά της έχουν μελοποιήσει πολλοί συνθέτες του έντεχνου τραγουδιού αλλά και της ροκ μουσικής, όπως ο Μενέλαος Παλλάντιος, ο Κωστής Κριτσωτάκης, ο Νίκος Μαμαγκάκης, ο Γιάννης Σπανός, ο Νότης Μαυρουδής, ο Γιώργος Αρκομάνης, ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, ο Μιχάλης Κουμπιός και ο Στέλιος Μποτωνάκης. Επίσης, τα συγκροτήματα Πληνθέτες και Ηλιοδρόμιο, καθώς και ο μουσουργός Νίκος Φυλακτός, σε έργα με φωνή και πιάνο. Τέλος, με την ποίησή της ασχολήθηκε και ο Θάνος Ανεστόπουλος, τραγουδιστής του συγκροτήματος Διάφανα Κρίνα.

Ποιήματα του Κώστα Καρυωτάκη έχουν μελοποιηθεί από τη Λένα Πλάτωνος, τον Μίκη Θεοδωράκη και το ροκ συγκρότημα Υπόγεια Ρεύματα.

Τον Ιανουάριο του 2009 η ΕΤ1 πρόβαλε την τηλεοπτική σειρά «Καρυωτάκης», σε σενάριο και σκηνοθεσία του Τάσου Ψαρρά, εμπνευσμένη από τη ζωή του ποιητή και τον θρυλικό έρωτα των δύο. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους ήταν ο Δημοσθένης Παπαδόπουλος και η Μαρία Κίτσου. Η σειρά ολοκληρώθηκε σε 20 επεισόδια, τον Ιούνιο του 2009.

Μια νέα απόπειρα υπογράφουν οι συνθέτες Χρυσόστομος Καραντωνίου και Κώστας Μάκρας, οι οποίοι μελοποίησαν ο καθένας από οκτώ τραγούδια των δύο ποιητών, αναδεικνύοντας τον μοιραίο έρωτά τους. Ερμηνεύουν η Ιφιγένεια Κορολόγου και ο Πάνος Παπαϊωάννου στην παράσταση της Στέγης με τίτλο «Μαρία Πολυδούρη - Κώστας Καρυωτάκης: Μουσική Αλληλογραφία».