ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΛΙΓΟ ΚΑΙΡΟ η Βρετανίδα πολιτική φιλόσοφος Μαρία Αλβάρεζ, γράφοντας στη «Guardian» για το αν τα πιστοποιητικά εμβολιασμού και τα άλλα μέτρα συνιστούν απειλή για την ελευθερία, σημείωνε, με κάποια δόση χιούμορ: «Εξαρτάται ποια από τις διακόσιες σημασίες της ελευθερίας έχει κανείς κατά νου»1. Έχει δίκιο φυσικά. Όσο και αν σε μια στήλη μπορείς να χρησιμοποιείς τις λέξεις πιο ελεύθερα απ’ όσο στο ειδικό περιοδικό, τέτοιες λέξεις δεν παύουν να είναι βαριές, με φόρτιση και ιστορία. Μπορεί οι φιλοσοφικές και πολιτικές θεωρίες για την ελευθερία να μην αγγίζουν τις διακόσιες, παρ’ όλα αυτά είναι πολλές και όλο και πιο λεπτά κατασκευασμένες.
Απλουστεύοντας αναγκαστικά στο έπακρο λοιπόν, μπορούμε να πούμε πως η πιο εύχρηστη στις δικές μας κοινωνίες σημασία της ελευθερίας είναι αυτή την οποία ο μεγάλος ιστορικός των ιδεών Αϊζάια Μπερλίν αποκάλεσε «αρνητική ελευθερία»: η ιδέα είναι πως είμαστε ελεύθεροι όσο λιγότερες είναι οι εξωτερικές παρεμβάσεις που μας ασκούνται, όσο μικρότερα και αραιότερα είναι τα φυσικά εμπόδια που συναντά κανείς στην κίνηση και στις προτιμήσεις του. Για παράδειγμα, αυτοί που μετείχαν στα «κορωνοπάρτι», περιγελώντας τους λεγόμενους «καραντινάκηδες», πίστευαν ασφαλώς πως οι ίδιοι είναι περισσότερο ελεύθεροι απ’ όσους πειθάρχησαν στα μέτρα. Γιατί; Διότι βρέθηκαν έξω από την περίμετρο της παρέμβασης τρίτων, του κράτους ή των άλλων πολιτών, στον χώρο της επιλογής τους.
Η δεύτερη διάσημη σημασία της ελευθερίας, που αποκλήθηκε «θετική ελευθερία», υπακούει σε διαφορετικό σκεπτικό: είμαι ελεύθερος όσο περισσότερο ελέγχω εξαρτήσεις και πάθη που μπορεί να ’ναι και αόρατα, εσωτερικά βαρίδια και όχι κατ’ ανάγκη εξωτερικά εμπόδια. Και ακόμα, είμαι ελεύθερος όσο περισσότερο μπορώ να ασκώ πραγματικά τις δυνατότητές μου, να αναπτύξω ένα ταλέντο, να πραγματοποιήσω τα όνειρά μου, να ασκήσω έμπρακτα τα δικαιώματά μου (και όχι απλώς να τα διαθέτω τυπικά, ως νοητές δυνατότητες). Απλουστεύω και πάλι, γιατί όλα αυτά έχουν άπειρες αποχρώσεις.
Ο ατομικισμός της συνειδησιακής ελευθερίας και στην εποχή μας ο ατομικισμός της εκφραστικής απελευθέρωσης είναι ένα από τα ερείσματα της ταυτότητάς μας, μία από τις πνευματικές αναφορές μας. Δεν είναι όμως το παν, ούτε κάτι που παρουσιάζεται σε όλες τις συνθήκες και με τις ίδιες αξιώσεις.
Έτσι, αν σταθούμε σε αυτές τις δύο πολυσυζητημένες κατηγορίες, είναι βέβαιο πως η πανδημική συγκυρία είχε και έχει πάντα σοβαρές συνέπειες για διάφορα είδη ελευθεριών. Και για τις «αρνητικές» και για τις «θετικές». Αυξήθηκαν τα εμπόδια και οι φραγμοί στην κίνηση των σωμάτων, στην έκφραση και εκδήλωση ορισμένων προτιμήσεων και επιλογών. Αλλά και μερικές μορφές αυτοπραγμάτωσης και προσωπικής εκπλήρωσης σχεδίων ανακόπηκαν βίαια.
Ένας σπουδαστής ωδείου που ακολουθούσε για χρόνια ένα εντατικό πρόγραμμα, ένας αθλητής ή μια αθλήτρια σε ομαδικό άθλημα, ένας/μία ηθοποιός του θεάτρου και άλλες κατηγορίες του πληθυσμού δεν συνάντησαν μόνο τυπικά εμπόδια στις καταναλωτικές τους συνήθειες ή στην ελευθερία κίνησης, αλλά ένα βαθύτερο πλήγμα. Ένα από τα πιο κλασικά παραδείγματα που περιγράφουν την απόλαυση της θετικής ελευθερίας είναι η πρόσβαση στη δημόσια εκπαίδευση. Αν και η εξ αποστάσεως, ηλεκτρονική εκπαίδευση ισορρόπησε, σε μεγάλο βαθμό, τις απώλειες, πολλά άτομα και οικογένειες δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν εξαιτίας των συνθηκών ζωής στα σπίτια ή και τεχνικών αδυναμιών.
Η ιδιαίτερη κατάσταση περιόρισε, λοιπόν, ευκαιρίες του ατομικισμού αλλά και κοινωνικούς-συμμετοχικούς δεσμούς, μείωσε τις ευκαιρίες για γεωγραφική απόδραση και στένεψε και το πεδίο για την άσκηση των κοινωνικών ελευθεριών. Όταν σε πολλές χώρες, κυβερνήσεις ή εκκλησιαστικές αρχές έκλεισαν τους ναούς, επιτρέποντας απλώς ένα δικαίωμα «ατομικής λατρείας», αυτό ήταν προφανώς μια εξωτερική παρέμβαση που εμπόδισε τους πιστούς να κάνουν αυτό που θα έπρατταν κανονικά. Οι πιστοί προσδοκούσαν το τέλος αυτών των εξωτερικών εμποδίων, τη χαλάρωση. Η ίδια η λέξη «χαλάρωση», που δοξάστηκε στα πρωτοσέλιδα και στις συζητήσεις των ημερών, φωτογραφίζει κυρίως την αρνητική ελευθερία, δηλαδή το γεγονός πως περιμένει κανείς να απαλλαγεί από κάποια εξωτερικά δεσμά και παρεμβάσεις.
Την ίδια στιγμή, όμως, ο πιστός, στον βαθμό που η άσκηση της πίστης του εκπληρώνεται σε ένα συλλογικό περιβάλλον και δεν είναι κάτι μοναχικό, είχε ένα πρόσθετο κόστος και σε σχέση με τη θετική του ελευθερία: δυσκολεύτηκε έτσι η ίδια η πραγμάτωση του εαυτού του, που εξαρτάται από έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, από μια συλλογική εμπειρία που ονομάζεται ευχαριστιακή/ενοριακή ζωή.
Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τις διαδηλώσεις ή άλλες μορφές δημόσιου ακτιβισμού: και εδώ τα εξωτερικά εμπόδια (ασχέτως του αν δεν έγιναν σεβαστές ή παραβιάστηκαν οι απαγορεύσεις) συνδυάστηκαν με ένα εσωτερικό πλήγμα στους ενδιαφερόμενους. Για κάποιους, η σωματική συμμετοχή στον δρόμο –με διαδηλώσεις κ.λπ.‒ είναι στοιχείο ταυτότητας και αναπόσπαστο στοιχείο της ελευθερίας όπως τη βιώνουν και τους συγκινεί.
Η ελευθεριάζουσα πλατφόρμα ως «φιλελευθερισμός» της αντίστασης
Η σκέψη που δοκίμασα στο αρχικό κείμενο για να τη συνεχίσω εδώ είναι ότι όλες οι παραπάνω αποστερητικές εμπειρίες στριμώχτηκαν, με τη βοήθεια κάποιων δημόσιων λόγων και σχολίων, σε μια ελευθεριάζουσα πλατφόρμα. Σε αυτή την πλατφόρμα συγχωνεύτηκαν ο ρηχός φιλελευθερισμός που απολυτοποιεί το ατομικό δικαίωμα με ποικίλης προέλευσης αντισυστημικά αφηγήματα. Θέματα που αφορούν την υπάρχουσα πολιτική και οικονομική διάρθρωση του κόσμου μας (όπως η μεγάλη ισχύς των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών ή η ενίσχυση των αλγορίθμων στην ψηφιοποιημένη καθημερινότητα δισεκατομμυρίων ανθρώπων) μπαλώθηκαν πάνω σε ελευθεριάζουσες και επιπόλαιες εκδοχές της αντίστασης στα μέτρα ή με την πόζα μιας προσωπικής ανυπακοής που «ξεγελάει» τις αρχές και τους κώδικες.
Κέντρο της ελευθεριάζουσας αντίληψης είναι πάντα η ιδέα πως έχουμε κάθε δικαίωμα ατομικά (ή ως ομάδα/παρέα/οικογένεια) να μην υπακούμε σε οτιδήποτε δεν συμφωνεί με τις υποκειμενικές μας πεποιθήσεις, τα ιδιαίτερα φρονήματα ή τις μύχιες ευαισθησίες μας. Αυτό μεταφράστηκε κατά κόρον σε κάτι ακόμα πιο απλό: ο καθένας ή η καθεμία μπορεί να κάνει αυτό που πιστεύει, αρκεί να μη βλάπτει άμεσα και εξόφθαλμα τον άλλον.
Αυτή η εκδοχή της περίφημης αρχής της βλάβης (harm principle), που προέρχεται φυσικά από τη σάρκα της φιλελεύθερης παράδοσης, ανακινήθηκε εξαντλητικά σε διάφορους συνδυασμούς. Έγινε, έτσι μια εύληπτη και δημοφιλής πατέντα που δικαιολόγησε σε ορισμένους ακόμα και πλαστογραφημένα δικαιολογητικά μετακίνησης ή ψεύτικες βεβαιώσεις.
Απέναντι σε αυτά, η άλλη άποψη ανέτρεξε επίσης σε μια μετάφραση της αρχής της βλάβης, απλώς περισσότερο αυστηρή. Έγινε κατανοητό πως επειδή ο κίνδυνος μόλυνσης από τα αερολύματα της αναπνοής είναι επιβεβαιωμένος (η απειλή είναι αόρατη, όπως καθετί που σχετίζεται με ιούς), η βλάβη δεν χρειάζεται να είναι μια ορατή άσκηση βίας και πίεσης.
Όπως γνωρίσαμε, λοιπόν, ένα κύμα ελευθεριάζουσας ρητορικής, αξιοποιήσαμε και αυτή την παραλλαγή της αρχής της βλάβης. Πολλοί συμφωνήσαμε, έτσι, με την κυρίαρχη πολιτική και επιστημονική εκτίμηση πως επειδή κάποιες από τις συνηθισμένες μας ελευθερίες αύξαιναν τον βιολογικό κίνδυνο της υπερμετάδοσης του ιού, οι περιορισμοί ήταν δικαιολογημένοι, ακόμα και με το τυπικό φιλελεύθερο κριτήριο της αρχής της βλάβης.
Φυσικά, η ελευθεριάζουσα πλατφόρμα, έτσι όπως οργανώνεται διάχυτα, αμφισβήτησε εξαρχής το ίδιο το γεγονός πως η βιολογική απειλή από τον ιό είναι πιο σοβαρή από τις συνέπειες των περιοριστικών μέτρων. Για την ελευθεριάζουσα πλατφόρμα και τους οπαδούς της η βλάβη της ίδιας της ασθένειας είναι μικρότερη από την ψυχική φθορά, τα οικονομικά προβλήματα ή τις γενικότερες κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις της λεγόμενης «υγειονομικής τρομοκρατίας». Κάπως έτσι, από τη μια αναδείχτηκε η έμφαση σε αυτό καθαυτό το δεινό της ασθένειας και των συνεπειών της και από την άλλη το βάρος έπεσε στις απειλές από τον περιορισμό των ελευθεριών.
Το δημόσιο πνεύμα της αμοιβαιότητας
Μπορούσαμε να σκεφτούμε μια άλλη απάντηση στην ελευθεριάζουσα πλατφόρμα; Να αποφύγουμε τη γνωστή θέση για τη βλάβη που προξενούν στο κοινωνικό σύνολο οι ελευθεριάζουσες στάσεις; Αν την εξετάσουμε ψυχρά, η ελευθεριάζουσα πλατφόρμα είναι μια μηχανιστική μεταγραφή μιας σπουδαίας αρχής: της ελευθερίας της συνείδησης και της αλογόκριτης ατομικής κρίσης. Η νεωτερική κοινωνία και ο ίδιος ο αστικός πολιτισμός βασίστηκαν, μεταξύ άλλων, στη δυνατότητα των ατομικών συνειδήσεων να διαφωνούν, να μην αποδέχονται ανεξέταστα τις επίσημες, πολιτικά ή θεολογικά επικυρωμένες, αλήθειες.
Την ίδια στιγμή, όμως, η νεωτερικότητα διαμορφώθηκε και από τα κράτη, τους πολιτικούς θεσμούς, τη συλλογική οργάνωση των συμφερόντων και τον έλεγχο των ακραίων ανταγωνισμών. Ο ατομικισμός της συνειδησιακής ελευθερίας και στην εποχή μας ο ατομικισμός της εκφραστικής απελευθέρωσης είναι ένα από τα ερείσματα της ταυτότητάς μας, μία από τις πνευματικές αναφορές μας. Δεν είναι όμως το παν, ούτε κάτι που παρουσιάζεται σε όλες τις συνθήκες και με τις ίδιες αξιώσεις.
Το δεύτερο σημαντικό έρεισμα της ταυτότητάς μας είναι η ιδέα της αμοιβαιότητας και του συντονισμού των ξεχωριστών προσώπων μέσα σε θεσμούς και κοινές πρακτικές. Είναι, ας το πούμε αλλιώς, μορφές λογοδοσίας σε συντεταγμένους κώδικες που κάνουν νοητή την κοινή αξιοπρέπεια και την αμοιβαία μας αναγνώριση. Η συνθήκη στην οποία βρεθήκαμε ριγμένοι χρειαζόταν ιδιαίτερα αυτό το δεύτερο έρεισμα.
Ανεξάρτητα μάλιστα από την πανδημία, κινούμαστε πια σε μια εποχή αναζήτησης ρυθμίσεων και ορίων. Αυτές τις μέρες διαβάσαμε, για παράδειγμα, για τις οικολογικές συνέπειες από τη μαζική χρήση των τεστ αυτοδιάγνωσης σε όλο τον κόσμο. Με ποιους όρους διαχειριζόμαστε ένα τόσο τεράστιο φορτίο βιολογικά επικίνδυνων αποβλήτων; Πώς αντιμετωπίζονται από τις οργανωμένες πολιτείες οι συνέπειες δισεκατομμυρίων μικρο-δράσεων που έχουν, όμως, τεράστιες συνέπειες για το περιβάλλον;
Η ελευθεριάζουσα πλατφόρμα έχει απλώς την τάση να βλέπει κάθε κρατικά και συλλογικά πλαισιωμένη κοινωνική κατάσταση ως ανελεύθερη ή τραυματική για το άτομο. Αυτό όμως δεν ισχύει γενικά και αφηρημένα. Ισχύει υπό όρους και ανάλογα με την περίσταση. Ο φιλελευθερισμός της συνείδησης υπήρξε πολύτιμος πόρος των μοντέρνων απέναντι στον απολυταρχισμό των ηγεμόνων, των θρησκευτικών ή κρατικών δογμάτων. Εξακολουθεί να έχει ηθική και πολιτική προτεραιότητα απέναντι σε συγκεκριμένα καθεστώτα και σχήματα ολοκληρωτικής εξουσίας. Δεν μπορεί όμως να κάνει πολλά απέναντι σε αυτόν που περιφρονεί τους συνανθρώπους του και τους εύλογους φόβους τους. Δεν μπορεί να εγγυηθεί αλληλέγγυο ήθος που να πηγαίνει πέρα από τη στενή δικαιωματική σφαίρα. Ούτε, πολύ περισσότερο, να προικίσει τις φιλελεύθερες δημοκρατίες με αποθέματα πολιτειακής δύναμης, με στοιχειώδεις ρεπουμπλικανικές ποιότητες.
Η πρακτική εμπειρία αυτής της κρίσης δείχνει πως ο πολιτικός φιλελευθερισμός –υπόστρωμα των περισσότερων θεσμών μας– χρειάζεται να αυτονομηθεί από την ελευθεριάζουσα πλατφόρμα και τις ρητορικές που τον συντηρούν. Δεν είναι τυχαίο που ο χώρος της αντιεμβολιαστικής καχυποψίας διακινεί διαρκώς τερατώδη σενάρια, έχοντας σφετεριστεί τη φιγούρα του μάρτυρα της αλήθειας και της αιρετικής ελευθερίας. Η φιγούρα της αιρετικής ή ετερόδοξης ελευθερίας υπήρξε πραγματική και συγκινητική στους σοβαρούς αντιολοκληρωτικούς και δημοκρατικούς αγώνες του προηγούμενου αιώνα. Η μάχη με το «επίσημο ψέμα» στάθηκε τόπος γέννησης της αιχμηρής φιλελεύθερης δημοκρατικής δέσμευσης που υπερασπίστηκε τις κοινωνίες των πολιτών από την κρατική βία.
Αλλά στη φάση που έχουμε μπει τώρα (μαζί με ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη), υπάρχουν περισσότεροι κίνδυνοι στις διασπαστικές δυναμικές της άναρχης πληροφορίας και στην ανάδυση θυλάκων αντι-κοινωνίας αδιάφορων για την κοινωνική ενότητα. Και μέσα στην πανδημία είδαμε την «αιρετική» εναλλακτικότητα να διαστρέφεται σε άρνηση ή υπονόμευση βασικών υποχρεώσεων της κοινωνικής συμβίωσης.
Η ελευθερία δεν μπορεί πλέον να αποκοπεί από το ερώτημα για την κοινωνική συνεργασία, την ανάγκη διόρθωσης του ρηχού εγωτισμού και τη μέριμνα για μορφές υπεύθυνης αμοιβαιότητας. Το πιθανότερο είναι πως η μετα-πανδημική «κανονικότητα» (που απέχει ακόμα πολύ) δεν θα μας απαλλάξει από τον κόπο και τις οδύνες αυτού του αναστοχασμού για αξίες και πρακτικές που αποτελούν μέρος της βασικής μας ταυτότητας.
[1] Maria Alvarez, Is Covid Passports a threat to liberty? It depends on how you define freedom, «Guardian», 10/4/2021
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
