Μια εικόνα παραίτησης και παρακμής αντικρίζει κανείς στου Φιλοπάππου. Ψάξαμε να βρούμε απαντήσεις για τα ξερά δέντρα, τους κομμένους κορμούς που είδαμε ανηφορίζοντας στον λόφο, αλλά και για την αδιαφορία που καταγγέλλεται από κατοίκους και πολίτες για την υποβάθμιση του τοπίου και του πρασίνου.
Παράλληλα, αναζητήσαμε ποιο είναι και αν υπάρχει κοινό όραμα για τους δυτικούς λόφους της Ακρόπολης, έναν τόπο με εξαιρετικά σημαντικές αρχαιότητες, αλλά και με το εντονότατο αποτύπωμα των διαμορφώσεων του σπουδαίου αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη.
Οι δυτικοί λόφοι της Ακρόπολης (Πνύκας, Νυμφών και Μουσών/Φιλοπάππου) δεν αποτελούν μόνο ένα ζωτικό τμήμα του αρχαιολογικού περιβάλλοντος της Αθήνας. Λόγω των εκτεταμένων δασικών εκτάσεων, είναι ταυτόχρονα και ο μεγαλύτερος πράσινος, ελεύθερος χώρος αναψυχής στην Αθήνα, που εκτείνεται σε 650 στρέμματα.
Η φθίνουσα πορεία της χλωρίδας και του τοπίου
Εκατοντάδες είναι τα δέντρα που έχουν ξεραθεί στoν λόφο του Φιλοπάππου και πολύ περισσότερα αυτά που έχουν κοπεί. Η βλάστηση στον αρχαιολογικό χώρο των δυτικών λόφων της Ακρόπολης και δη στου Φιλοπάππου παρουσιάζει φθίνουσα πορεία μέσα στον χρόνο.
«Ο ρυθμός ξήρανσης των δέντρων επιτείνεται και επιτάθηκε ακόμη πιο πολύ τον τελευταίο χρόνο λόγω των υψηλών θερμοκρασιών, της λειψυδρίας και της έλλειψης φροντίδας», λένε οι κάτοικοι. Και δεν έχουν άδικο.
Ο δήμος θα έπρεπε να είχε τρέξει έργα για τη βελτίωση, την αναβάθμιση των υποδομών, την αναζωογόνηση και τη συντήρηση του πρασίνου. Και το υπουργείο Πολιτισμού να φροντίσει με τα έργα της δικής του ευθύνης για την προστασία, την ανάδειξη και τη συντήρηση των μνημείων.
Αγωγοί υδάτων που έγιναν ζαρντινιέρες
Η εικόνα είναι πράγματι απογοητευτική. «Η συντήρηση και η ενίσχυση της βλάστησης είναι ανύπαρκτη, ενώ λανθασμένες φυτευτικές παρεμβάσεις έχουν αχρηστέψει υποδομές», αναφέρουν οι πολίτες που γνωρίζουν τον χώρο.
Τα ρείθρα, τα αυλάκια δηλαδή που είναι ανοιχτοί αγωγοί βρόχινων υδάτων και αποστράγγισης του εδάφους, «έχουν μετατραπεί σε ζαρντινιέρες και κανάλια υποδομών, στα οποία έχουν τοποθετηθεί φώτα. Σε κάποια έχουν φυτρώσει ελιές και αλλού φυτεύτηκαν πικροδάφνες και κυπαρίσσια Λέιλαντ, που δεν είναι συμβατά με το τοπίο του Πικιώνη», μας εξηγεί έμπειρος γεωπόνος που γνωρίζει και έχει μελετήσει φυτοτεχνικά τους δυτικούς λόφους της Ακρόπολης.
«Εγκαταλείφθηκαν οι φυτεύσεις Πικιώνη»
Οι φυτεύσεις του Δημήτρη Πικιώνη, αναπόσπαστο κομμάτι του εμβληματικού του έργου, το οποίο έχει κηρυχθεί ιστορικά διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης, εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους.
«Ο Πικιώνης σε όλα του τα έργα ασχολούνταν πρώτα με τη φύτευση. Με τις αγριελιές, που επιθυμούσε να παραμείνουν θάμνοι, οριοθέτησε διαδρομές. Στο Συγκρότημα Αναπαυτηρίου και Εκκλησίας Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη φύτευσε θυμάρια και άλλη χαμηλή θαμνώδη χλωρίδα που δεν χρειαζόταν πότισμα και παράλληλα εξασφάλιζε απρόσκοπτη θέαση στο συγκρότημα, στον ιερό βράχο και στους δυτικούς λόφους.
Σήμερα αυτές οι αγριελιές έχουν το ύψος κυπαρισσιών, το οποίο είναι το κακό αποτέλεσμα μιας διαχρονικά κακής φυτοτεχνικής διαχείρισης, ενώ εκεί που έβλεπε κανείς χαμηλά θυμάρια υπάρχουν φυτεμένες γιούκες και εκεί που υπήρχαν κάποτε πεύκα φυτεύτηκαν ψευδοπιπεριές από τη Λατινική Αμερική!», λέει στη LiFO αρχιτέκτονας που έχει μελετήσει το έργο του.
Για τις φυτεύσεις Πικιώνη αλλά και για την ενίσχυση του φυσικού πλούτου των δυτικών λόφων εν γένει, ο γεωπόνος θα προσθέσει ότι «θα πρέπει να γίνει ολιστική προσέγγιση διατήρησης του τοπίου του Πικιώνη, μέσα από τις αρχές της μεσογειακής ελληνικής χλωρίδας και της υπάρχουσας/επερχόμενης κλιματικής κρίσης. Και φυσικά πρέπει να ενισχυθεί η βλάστηση και στους τρεις λόφους της με αμιγώς ελληνικά είδη του βράχου της Ακροπόλεως και όχι να φυτεύονται άσχετα, όπως έχει γίνει από τους διάφορους δημάρχους τα τελευταία χρόνια».
Η προγραμματική σύμβαση και τα έργα που δεν προχώρησαν
Για την ανάδειξη και την ανάπλαση των δυτικών λόφων της Ακρόπολης, της Πνύκας, των Νυμφών και του Φιλοπάππου, υπογράφηκε τον Ιούλιο του 2022 μια προγραμματική σύμβαση μεταξύ του υπουργείου Πολιτισμού, του δήμου Αθηναίων και της εταιρείας Εθνικός Κήπος/Μητροπολιτικό Πράσινο Α.Ε. που έχει την ευθύνη της διαχείρισης του πρασίνου στους δυτικούς λόφους για λογαριασμό του κεντρικού δήμου.
Η σύμβαση αυτή, με συνολικό προϋπολογισμό 6.895.260 εκατ. ευρώ, προβλέπει μέσα από έξι διακριτά υποέργα πολύ συγκεκριμένες παρεμβάσεις, τις οποίες θα πρέπει να εκτελέσει και να χρηματοδοτήσει η κάθε πλευρά στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της.
Ο δήμος δηλαδή θα έπρεπε να είχε τρέξει έργα για τη βελτίωση, την αναβάθμιση των υποδομών, την αναζωογόνηση και τη συντήρηση του πρασίνου. Και το υπουργείο Πολιτισμού να φροντίσει με τα έργα της δικής του ευθύνης για την προστασία, την ανάδειξη και τη συντήρηση των μνημείων.
Ειδικά για την προστασία του πρασίνου και των υποδομών με τις οποίες συνδέεται, όπως είναι το δίκτυο άρδευσης και ύδρευσης, η προγραμματική αυτή σύμβαση προέβλεπε και «λήψη άμεσων μέτρων προστασίας και αναβάθμισης» μέσω του δεύτερου υποέργου.
Από τις επείγουσες αυτές παρεμβάσεις ο δήμος Αθηναίων κατά τη διάρκεια της διοίκησης Μπακογιάννη έτρεξε, όπως μάθαμε, εργολαβίες που αφορούσαν κυρίως τις «εργασίες εξυγίανσης πρασίνου και επισκευής αρδευτικού δικτύου», ενώ εκτελέστηκαν και κάποιες μελέτες από την πρώτη ενότητα των έργων.
Ζητούμενο η αποκατάσταση της χλωρίδας και οι οργανωμένες φυτεύσεις
Δυόμισι χρόνια μετά την υπογραφή αυτής της σύμβασης, φαίνεται ότι η αποκατάσταση της χλωρίδας και οι οργανωμένες φυτεύσεις παραμένουν ζητούμενο, όπως επίσης και μια σειρά άλλων επειγουσών παρεμβάσεων που σχετίζονται με την ασφάλεια και την ορθή λειτουργία των υποδομών στους λόφους. Ζητήματα, δηλαδή, που αφορούν θέματα επείγοντα.
Ο Νίκος Φουρναράκης, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας Εθνικός Κήπος/Μητροπολιτικό Πράσινο Α.Ε., που έχει την ευθύνη των δυτικών λόφων για τον δήμο Αθηναίων, ισχυρίζεται ότι για τα έργα στου Φιλοπάππου η νέα διοίκηση πιάνει ουσιαστικά το νήμα από την αρχή, σε σχέση με την προγραμματική αυτή σύμβαση: «Η προηγούμενη διοίκηση δεν έκανε απολύτως τίποτα. Δεν είχε καν συσταθεί η επιτροπή παρακολούθησης της προγραμματικής σύμβασης, που είναι υπεύθυνη για την τήρηση των όρων και την υλοποίηση του αντικειμένου της σύμβασης αυτής. Με δική μου πρωτοβουλία κλήθηκαν όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς στο γραφείο μου και όρισαν τους εκπροσώπους τους τον περασμένο Ιούλιο», λέει.
Ο Ν. Φουρναράκης υποστηρίζει ότι ξεκινάνε τις επόμενες μέρες τρεις παρεμβάσεις για την ενίσχυση και την αναβάθμιση του πρασίνου στου Φιλοπάππου: «Κόβουμε και απομακρύνουμε τα ξερά δέντρα και τους ξερούς κορμούς από την περιοχή των δυτικών λόφων. Καλλωπίζουμε περίπου 350 αγριελιές που φυτεύτηκαν από τον Πικιώνη, τις οποίες δεν τις έχει περιποιηθεί κανένας ποτέ. Ο Πικιώνης φύτεψε αγριελιές με σκοπό να παραμείνουν θάμνοι, να μη χρειάζονται νερό, γιατί γνώριζε τα προβλήματα τού να ποτίζεις τους δυτικούς λόφους. Το έκανε για να οριοθετηθούν μονοπάτια και περάσματα, όχι για να κάνουμε ελαιώνες», λέει.
Με τη δεύτερη παρέμβαση «ξεμπαζώνουμε το κανάλι απορροής ομβρίων από την οδό Γαριβάλδη μέχρι εκεί που συναντιέται η οδός Ορλώφ με την οδό Παναιτωλίου, ώστε να μην πλημμυρίζουν τα σπίτια των ανθρώπων που γειτνιάζουν με τον Φιλόπαππο». Και στη συνέχεια «περιμένουμε να μας υποδείξει το υπουργείο Πολιτισμού δύο νέους χώρους στους οποίους θα φυτέψουμε 200 δέντρα. Έχουμε επιλέξει να φυτέψουμε χαρουπιές και κουτσουπιές, οι οποίες συνάδουν με το αθηναϊκό τοπίο και δεν έχουν πολύ μεγάλη ανάγκη για πότισμα», αναφέρει.
Η ενεργοποίηση των πολιτών και το ψήφισμα που αγνόησε ο δήμος Αθηναίων
Η ενεργοποίηση του δήμου Αθηναίων στου Φιλοπάππου έρχεται μετά τις καταγγελίες των πολιτών, οι οποίες πρόσφατα επανέφεραν με δυναμικό τρόπο το ζήτημα της υποβάθμισης του πρασίνου.
Για τους πολίτες, όμως, που πάνω από μια εικοσαετία αναδεικνύουν τα μεγάλα προβλήματα του λόφου, ο δήμος Αθηναίων θα έπρεπε να είχε κινητοποιηθεί νωρίτερα. Μάλιστα, όπως μας εξηγεί ο Άκης Παπασαράντης, μέλος της Κίνησης Πολιτών Φιλοπάππου, είχε προειδοποιήσει τη διοίκηση του δήμου για την υποβάθμιση του πρασίνου στον λόφο.
Τον Ιανουάριο του 2024, η συνέλευση της Κίνησης εξέδωσε ένα ψήφισμα με το οποίο ενημέρωνε τον δήμο για τα εκατοντάδες δέντρα που έχουν ξεραθεί στου Φιλοπάππου, ζητώντας να λάβει μέτρα: «Μαζέψαμε υπογραφές και πρωτοκόλλησα το ψήφισμα τον Ιανουάριο του 2024 για να συζητηθεί στο δημοτικό συμβούλιο. Ο δήμος έχει υποχρέωση, εφόσον υπάρχουν τουλάχιστον 23 υπογραφές −εμείς είχαμε περισσότερες από 100−, να συζητηθεί σε διάστημα δύο μηνών στην ημερήσια διάταξη του δημοτικού συμβουλίου», λέει. Απόκριση από τον δήμο δεν υπήρξε και σε νέα επικοινωνία τού ανέφεραν ότι το ψήφισμα κατευθύνθηκε στη Διεύθυνση Πρασίνου και όχι στο δημοτικό συμβούλιο. «Έκτοτε ξανάπεσε στη μαύρη τρύπα», λέει.
Ο Α. Παπασαράντης μαζί με άλλους ενεργούς πολίτες από τις γειτονιές που περιβάλλουν τον λόφο αναδεικνύουν δύο δεκαετίες τώρα με δυναμικό ακτιβιστικό τρόπο αλλά και με κάθε δυνατή θεσμική ενέργεια τα χρονίζοντα προβλήματα του λόφου Φιλοπάππου. Άλλοτε με προσφυγές στη Δικαιοσύνη και άλλοτε με δυναμικές κινηματικές δράσεις.
Το 2015 κέρδισαν απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας και ακύρωσαν μια υπουργική απόφαση στο σκέλος που απαγόρευε την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών στον λόφο όλο το 24ωρο. «Το 2018 με νόμιμο τρόπο», όπως ισχυρίζονται, «καλώντας το 100, εμπόδισαν την αρχαιολογική υπηρεσία να κλείσει με φράχτη βαρέως τύπου όλο τον λόφο της Πνύκας, από τον Λουμπαρδιάρη έως το Αστεροσκοπείο».
Οι πολίτες που μπήκαν μπροστά για να μην εγκατασταθεί ο φράχτης είναι αντιμέτωποι τώρα με τη Δικαιοσύνη. Παρόλο που «ο φράχτης αυτός θα άλλαζε τους όρους πρόσβασης» και η εγκατάστασή του, η οποία τελικά δεν επιτεύχθηκε, «παραβίασε την απόφαση του ΣτΕ του 2015 που ορίζει ότι η πρόσβαση στους τρεις λόφους είναι ελεύθερη μέρα και νύχτα, οι πολίτες διώκονται σήμερα για ψευδή καταμήνυση, ενώ κατήγγειλαν πραγματικά γεγονότα», λένε από την Κίνηση Πολιτών. Απέναντί τους είναι δύο αρχαιολόγοι και μία υπάλληλος φύλαξης του υπουργείου Πολιτισμού. Σημειώνεται ότι το Δημόσιο, δηλαδή το υπουργείο Πολιτισμού, παραιτήθηκε από τη δικαστική διαμάχη: «Η παραίτησή του δείχνει ότι οι παράγοντες του Δημοσίου αντιλήφθηκαν ότι πρόκειται για μια προσωπική αντιδικία, στην οποία οι μηνυτές επιχειρούν να εμπλέξουν και το Δημόσιο για να προσδώσουν μεγαλύτερη βαρύτητα στις επιδιώξεις τους», λένε στη LiFO νομικοί που γνωρίζουν την υπόθεση.
Αγνή Πικιώνη: «Να υπάρξει ένα κοινό όραμα για τους δυτικούς λόφους»
Όλες οι παρεμβάσεις και τα έργα που προβλέπονται να γίνουν στους δυτικούς λόφους της Ακρόπολης μέσω της προγραμματικής σύμβασης που προαναφέρθηκε έλαβαν την ομόφωνη έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου τον Μάιο του 2021.
Για την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στου Φιλοπάππου αλλά και την εξέλιξη των έργων που έχει υπό την ευθύνη του το υπουργείο Πολιτισμού, κύκλοι του υπουργείου μεταφέρουν στη LiFO ότι «εμείς κάνουμε τη δουλειά μας όπως ορίζει η προγραμματική σύμβαση και ο δήμος πρέπει να κάνει τη δική του». Σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες, μέχρι στιγμής από πλευράς υπουργείου «υπάρχει πρόοδος στα αρχαιολογικά έργα».
Το τρέχον διάστημα εκπονείται η «Μελέτη αποτύπωσης υφιστάμενης κατάστασης Ι. Παρεκκλησίου Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη και μελέτη αποκατάστασής του», ενώ είναι έτοιμη προς ανάθεση η «Μελέτη αρχιτεκτονικής αποτύπωσης λιθόστρωτων Πικιώνη». Άμεσα επίσης «θα βγει στον αέρα ο διαγωνισμός για την υπηρεσία καθαρισμού των δυτικών λόφων».
Στα έργα που θα γίνουν για την προστασία και την ανάδειξη των μνημείων στον αρχαιολογικό χώρο των τριών λόφων συμπεριλαμβάνονται και έργα που αφορούν την «αποκατάσταση του τοπίου στις περιοχές που σχεδιάστηκαν και διαμορφώθηκαν από τον Δ. Πικιώνη», όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο προοίμιο της προγραμματικής σύμβασης.
Το γεγονός όμως ότι η προγραμματική σύμβαση αντιμετωπίζει τις εργασίες αποκατάστασης των διαμορφώσεων Πικιώνη μέσα από ξεχωριστές μελέτες, άλλη για τα λιθόστρωτα, άλλη για τα «βοηθητικά κτίσματα» του Αναπαυτηρίου και άλλη για το παρεκκλήσι Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, έχει προκαλέσει τη διαφωνία της ΑΜΚΕ «Δημήτρης Πικιώνης», της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας που δημιουργήθηκε για τη μελέτη, την προστασία, την ανάδειξη, την αποκατάσταση και τη συντήρηση του έργου του.
Η πρόεδρος της ΑΜΚΕ, Αγνή Πικιώνη, μιλώντας στη LiFO αναφέρει: «Δεν συμφωνούμε στον κατατεμαχισμό του έργου του Δημήτρη Πικιώνη και αυτό το εκφράσαμε στην παράστασή μας στη σχετική συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (18/5/21), πριν λάβουμε γνώση του σχεδίου».
«Όπως είχαμε ξανασχολιάσει το 2021, μας προκάλεσε έκπληξη το πώς τεμαχίζεται το Συγκρότημα Αναπαυτηρίου και Εκκλησίας Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη που αποτελεί ένα ενιαίο υποσύνολο του όλου έργου των διαμορφώσεων και τυχαίνει να είναι αυτό που έχει υποστεί τις μεγαλύτερες αλλοιώσεις, επεκτάσεις και επεμβάσεις στα χρόνια που πέρασαν. Αλλοιώσεις στα λιθόστρωτα, στις διαμορφώσεις, στα κτίρια, στις χρήσεις, στη φύτευση και στον ζωτικό του χώρο-τοπίο. Μπορεί η εκτέλεση των έργων να γίνει σε ξεχωριστούς χρόνους, αλλά η μελέτη, η οποία πρέπει να είναι μελέτη αποκατάστασης και συντήρησης, οφείλει να είναι μία και ενιαία, όπως και το έργο», λέει.
Η ΑΜΚΕ «Δημήτρης Πικιώνης» υποστηρίζει ότι «πρέπει να υπάρξει ένα κοινό όραμα για του Φιλοπάππου»: «Κατά τη γνώμη μας, είναι αυτό του Δημήτρη Πικιώνη, που είναι συνολικό, διεθνώς αναγνωρισμένο και ενώνει τους πολίτες», αναφέρει.
