Λίγα ρέματα ρέουν ελεύθερα στην Αττική. Δύο από αυτά είναι ο Ερασίνος και το Μεγάλο Ρέμα της Ραφήνας, που αγκαλιάζονται από δύο προστατευόμενα οικοσυστήματα, τα ελάχιστα εναπομείναντα στο λεκανοπέδιο. Εκεί κολυμπάει ακόμη το αττικόψαρο, ένα μικρό ενδημικό ψάρι της Αττικής το οποίο εξαφανίστηκε από τον Κηφισό τη δεκαετία του '70. Τα ποτάμια αυτά θα μετατραπούν σε αγωγούς ομβρίων υδάτων για να γίνουν δύο αντιπλημμυρικά έργα πολλών εκατομμυρίων ευρώ. Το ερώτημα το οποίο θέτουν οι περιβαλλοντικές οργανώσεις και οι κάτοικοι της περιοχής που αντιδρούν είναι «χρειάζονται αυτά τα έργα;».
Το ονειρικό φυσικό τοπίο της Βραυρώνας είναι επίσης αναπόσπαστο μέρος της ιερότητας του ναού της θεάς Άρτεμης, που οι αρχαίοι πίστευαν ότι προστάτευε τη φύση.
Ο ναός της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, από τον οποίο σώζονται μόνο τα θεμέλια, είχε χτιστεί στην εύφορη κοιλάδα του Ερασίνου στην Ανατολική Αττική. Χαρακτηρίστηκε τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και ιστορικός τόπος «γιατί δεν έχει υποστεί καμία μεταβολή από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα και αποτελεί τοπίο της αρχαίας ελληνικής Μεσογαίας, όπως περιγράφεται από τους αρχαίους συγγραφείς», έλεγε η υπουργική απόφαση που εκδόθηκε πριν από τρεις δεκαετίες. Σήμερα όμως πολλά αλλάζουν στην περιοχή που παρέμενε αναλλοίωτη για αιώνες.
Σήμερα σε όλο τον κόσμο η διαχείριση των πλημμυρών βασίζεται στη διατήρηση των πλημμυρικών ζωνών ή στη δημιουργία χώρου για τη διαχείριση των νερών πλημμύρας. Αντίθετα, στην Ελλάδα συνεχίζουμε με παρωχημένες μελέτες να καταστρέφουμε τα ποτάμια οικοσυστήματα.
Ο Ερασίνος είναι ένα ποτάμιο οικοσύστημα μοναδικής ομορφιάς που περιβάλλεται από τρεις προστατευόμενους υγρότοπους του Δικτύου Natura. Όμως, από ένα φυσικό ρέμα μετατρέπεται σε αγωγό ομβρίων υδάτων. Η κοίτη και η περιβάλλουσα υγροτοπική ζώνη θα εκσκαφθεί σε μήκος 10 χιλιομέτρων και βάθος τριών μέτρων. Η τεχνητή κοίτη που θα δημιουργηθεί θα επενδυθεί με συρματοκιβώτια, ενώ θα δημιουργηθούν και δύο φράγματα.
Η κατασκευή αυτή αφορά «ένα πανάκριβο αντιπλημμυρικό έργο που θα αφανίσει τους τρεις προστατευόμενους βιότοπους», υποστηρίζουν οι περιβαλλοντικές οργανώσεις που αντιδρούν. Πολλές περιβαλλοντικές οργανώσεις αμφισβητούν την αναγκαιότητα ενός αντιπλημμυρικού έργου στον Ερασίνο, ένα ποτάμι που δεν διέρχεται από καμία κατοικημένη περιοχή,
Το ίδιο συμβαίνει και με το αντιπλημμυρικό έργο που γίνεται στο Μεγάλο Ρέμα της Ραφήνας. Οι οργανώσεις υποστηρίζουν ότι ο αντιπλημμυρικός σχεδιασμός που προτάσσεται από το κράτος είναι παρωχημένος και ζητούν την επανεκτίμηση της σκοπιμότητας των δύο έργων. «Για μήκος 17 χιλιομέτρων το ρέμα της Ραφήνας και 9,5 το ρέμα Ερασίνος διέρχονται από αγροτικές εκτάσεις κι όμως προτείνεται να εγκιβωτιστούν, να αποκοπούν από τα πλημμυρικά τους πεδία και να μετατραπούν σε οχετούς ομβρίων». Όσοι αντιδρούν υποστηρίζουν ότι «η οικολογική καταστροφή θα είναι μη αναστρέψιμη». Όσο και αν ακούγεται οξύμωρο, ισχυρίζονται ότι τα έργα «δεν θα θωρακίσουν την περιοχή από τις πλημμύρες».
Ο Ερασίνος και η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων
Το αντιπλημμυρικό έργο της διευθέτησης του Ερασίνου, όπως λέγεται, έχει προϋπολογισμό 23 εκατ. ευρώ. Δόθηκαν επίσης 20 εκατ. ευρώ για απαλλοτριώσεις, δηλαδή αποζημιώσεις στους δικαιούχους της αγροτικής γης την οποία πήρε το κράτος για να εκτελέσει το έργο.
Αν και ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 2020, δεν είναι καινούργιο έργο. Όλες οι κυβερνήσεις προώθησαν την υλοποίησή του. Το παράλογο είναι ότι μετά από 17 χρόνια από τον αρχικό σχεδιασμό, όταν επικαιροποιήθηκαν οι μελέτες του έργου το 2018 «αποφάσισαν να εξετάσουν τη σκοπιμότητα του έργου, ενώ ήταν έτοιμοι να το δημοπρατήσουν!», λέει ο Νίκος Στάππας, γεωλόγος-μηχανικός περιβάλλοντος και μέλος της περιβαλλοντικής οργάνωσης Ροή. «Εξετάσαμε λεπτομερώς τις μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων και τις τεχνικές μελέτες. Δεν υπάρχει τεκμηρίωση της αναγκαιότητας κατασκευής ενός τόσο μεγάλου και καταστροφικού τεχνικού έργου», εξηγεί.
Μαζί με το έργο διευθέτησης του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας, προϋπολογισμού 83 εκατ. ευρώ, τα δύο έργα εντάσσονται σε ένα πακέτο αντιπλημμυρικών έργων του ΕΣΠΑ τα οποία συγχρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ) και την Τράπεζα Ανάπτυξης του Συμβουλίου της Ευρώπης. Σήμερα όμως η χρηματοδότρια τράπεζα είναι πολύ πιθανό να επανεξετάσει τη χρηματοδότηση του έργου αυτού. Ένας από τους μηχανισμούς της έκρινε ότι το έργο δεν είναι συμβατό με την ευρωπαϊκή περιβαλλοντική νομοθεσία.
Όλα αυτά δεν θα συνέβαιναν αν δεν απευθύνονταν με δύο διαφορετικές προσφυγές στον μηχανισμό καταγγελιών της ΕΤΕπ οι οργανώσεις ΟΖΟΝ, Πρωτοβουλία για την Προστασία του Ερασίνου, Ρεματική, Ορνιθολογική Εταιρεία, Ροή/ Σύλλογος Πολιτών υπέρ των Ρεμάτων και ένας ιδιώτης, ο Δημήτρης Σωτηρίου.
Πήρε δύο χρόνια για να συνταχθεί η έκθεση αυτή. Έγιναν διαδικτυακές συσκέψεις με τους καταγγέλλοντες, τα αρμόδια υπουργεία Υποδομών και Περιβάλλοντος, αλλά και επιτόπια επίσκεψη κλιμακίου της τράπεζας για να δει τι συμβαίνει στον Ερασίνο. Στην αναφορά του ο μηχανισμός καταγγελιών της ΕΤΕπ «αποδέχεται τα επιχειρήματα και τις αιτιάσεις μας», λέει ο Τάσος Φιλιππίδης, εκτελεστικός διευθυντής της ΟΖΟΝ, ο οποίος παρουσίασε τα αποτελέσματα πρόσφατα στην Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ).
Ο Τ. Φιλιππίδης εξηγεί ότι στην έκθεση καταγράφεται πως «το αντιπλημμυρικό έργο του Ερασίνου παραβιάζει την ευρωπαϊκή οδηγία-πλαίσιο για τα ύδατα, την ευρωπαϊκή οδηγία για τους οικοτόπους, καθώς επίσης και το πνεύμα της οδηγίας για την εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων».
Μετά την ολοκλήρωση της έκθεσης ο μηχανισμός καταγγελιών της ΕΤΕπ εισηγήθηκε προς τη διοίκηση της τράπεζας συγκεκριμένα μέτρα, «προτείνοντας ακόμη και το πάγωμα της χρηματοδότησης του έργου έως ότου επιτευχθεί συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία και κατά τρόπο που να κρίνεται ικανοποιητικός από την τράπεζα», λέει.
Για να εκπληρωθούν οι απαιτήσεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας ο μηχανισμός της ΕΤΕπ πρότεινε να εκπονηθεί από τα αρμόδια υπουργεία ένα σχέδιο διορθωτικής δράσης έως τα τέλη Σεπτεμβρίου.
Για τη Μόνικα Θέμου, χωροτάκτη-πολεοδόμο της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, «η περίπτωση του Ερασίνου κρούει κυριολεκτικά τον κώδωνα του κινδύνου». Δείχνει ότι «κάτι συμβαίνει με τις διαδικασίες περιβαλλοντικής αδειοδότησης στη χώρα, αφού έργα που φανερά κακοποιούν το περιβάλλον "αδειοδοτούνται" χωρίς προσκόμματα».
«Έργα copy paste»
Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις έχουν ήδη στείλει επιστολή στον πρόεδρο της ΕΤΕπ Βέρνερ Χόιερ με την οποία ζητούν να υιοθετηθούν από τη διοίκηση της τράπεζας οι συστάσεις της επιτροπής καταγγελιών. Παράλληλα, όμως, η έκθεση του μηχανισμού καταγγελιών της ΕΤΕπ ανοίγει τον ασκό του Αιόλου για συνέχεια των καταγγελιών προς την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων: «Η Κίνηση για την Προστασία και Ανάδειξη του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας βρίσκεται ήδη σε επαφή με τον αρμόδιο μηχανισμό της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων και εντός των ερχόμενων ημερών θα κατατεθεί καταγγελία και για το Μεγάλο Ρέμα Ραφήνας», λέει η Εμμανουέλα Τερζοπούλου, χημικός, εκπρόσωπος της κίνησης. «Έχουμε την πεποίθηση ότι και η καταγγελία για το έργο διευθέτησης του Μεγάλου Ρέματος Ραφήνας θα έχει ανάλογη ανταπόκριση».
Η Εμμανουέλα Τερζοπούλου υποστηρίζει ότι όλα τα έργα που είναι ενταγμένα στο ίδιο χρηματοδοτικό πακέτο «είναι έργα σχεδόν copy-paste, βασισμένα στην απαρχαιωμένη αντίληψη αντιπλημμυρικής προστασίας των "γκρίζων υποδομών", δηλαδή έργων που μετατρέπουν τα ποτάμια σε αγωγούς ομβρίων υδάτων από τσιμέντο ή και συρματοκιβώτια».
«Στη χώρα μας, η αντιμετώπιση ρεμάτων και ποταμών –είτε πρόκειται για καθαρισμό, είτε για οριοθέτηση, είτε για διευθέτηση– αναπτύσσεται στο πεδίο της αναχρονιστικής πεποίθησης ότι η προστασία της φυσικότητάς τους είναι δευτερεύον ζήτημα, το οποίο μάλιστα βρίσκεται σε σύγκρουση με το πρόβλημα της υδραυλικής ασφάλειας», υποστηρίζουν από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Η «εσφαλμένη αυτή πεποίθηση», όπως λένε, «ενέπνευσε για δεκαετίες τις πολιτικές αντιμετώπισης του πλημμυρικού κινδύνου με τεχνικά έργα και παρεμβάσεις που έχουν καταστροφικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, συνεχίζει να "ανθεί" και να καθοδηγεί τις τεχνικές υπηρεσίες, κρατικές και αυτοδιοικητικές, σε πρακτικές έργων εγκιβωτισμού, διεθνώς κατακριτέες και ξεπερασμένες».
Η μνήμη του νερού και οι λύσεις για την αντιπλημμυρική προστασία
Σε όλη την Ευρώπη λόγω της κλιματικής αλλαγής δαπανώνται εκατομμύρια ευρώ για την αποκάλυψη των ρεμάτων και την επαναφορά των ποταμών στη φυσική τους κοίτη. Η επαναφορά της φυσικής ροής σε 25 χιλιόμετρα ποταμών μέχρι το 2030 προβλέπεται στην ευρωπαϊκή στρατηγική για τη βιοποικιλότητα: «Η σύγχρονη τάση σε όλο τον πλανήτη είναι η προστασία των ρεμάτων», εξηγεί η Χριστίνα Φίλιππα, πρόεδρος της Ροής. Ο τρόπος που προστατεύονται τα ρέματα «είναι η αποκατάσταση και επαναφορά στη φυσική τους κατάσταση, η επαναφυσικοποίηση των ρεμάτων που έχουν εγκιβωτιστεί με σκυρόδεμα ή συρματοκιβώτια», αναφέρει. «Το νερό έχει μνήμη», λέει η Χριστίνα Φίλιππα, «και τα ρέματα πάντα θα διεκδικούν τον χώρο τους, όπως συνέβη και στη Μάνδρα και αλλού. Εκείνον που είχαν, εκείνον που πραγματικά τους αναλογεί».
Οι πλημμυρικές ζώνες
«Σήμερα σε όλο τον κόσμο η διαχείριση των πλημμυρών βασίζεται στη διατήρηση των πλημμυρικών ζωνών ή στη δημιουργία χώρου για τη διαχείριση των νερών πλημμύρας. Αντίθετα, στην Ελλάδα συνεχίζουμε με παρωχημένες μελέτες να καταστρέφουμε τα ποτάμια οικοσυστήματα», λέει η Μόνικα Θέμου.
Αυτό με απλά λόγια, όπως εξηγεί η Μόνικα Θέμου, σημαίνει ότι διαφυλάσσεις τις πλημμυρικές ζώνες από τη δόμηση. Σ' αυτές μπορούν να δοθούν μόνο ειδικές χρήσεις που μπορούν να ανταποκριθούν στην πλημμύρα, όπως είναι κάποιες καλλιέργειες.
Κάθε ποτάμι για να επιτελέσει τη λειτουργία του, εκτός από την κοίτη του, έχει τις πλημμυρικές ζώνες. Εκεί διοχετεύεται το παραπάνω νερό όταν η κοίτη δεν επαρκεί. Το νερό στις πλημμυρικές ζώνες απορροφάται σιγά σιγά και εμπλουτίζει τον υδροφόρο ορίζοντα. «Μία σημαντική διεργασία για τα χρόνια λειψυδρίας που μας περιμένουν».
Πρόκειται για τα τμήματα που στις πόλεις χτίζονται όταν τα ρέματα έχουν μπαζωθεί. Γι' αυτό και έχουμε δει εκατοντάδες φορές να χάνονται ζωές και περιουσίες μέσα στη λάσπη.
Αυτός είναι και ο λόγος που το Μεγάλο Ρέμα της Ραφήνας έχει σώσει μέχρι σήμερα την περιοχή από καταστροφικές πλημμύρες τύπου Μάνδρας. «Γιατί έχει παραμείνει φυσικό, με εξαίρεση κάποιες τοπικές παρεμβάσεις στην εκβολή του. Οι πλημμυρικές του ζώνες στην πεδιάδα των Σπάτων που είναι άκτιστες απορροφούν τα πλεονάζοντα νερά».
Τα πλούσια οικοσυστήματα
Στις πλημμυρικές ζώνες οφείλεται και η σημαντική χλωρίδα και πανίδα της περιοχής. Το Μεγάλο Ρέμα της Ραφήνας είναι το δεύτερο μεγαλύτερο ποτάμι της Αττικής, το οποίο «απειλείται να μετατραπεί με τσιμεντοποίηση στον "Κηφισό" της Ανατολικής Αττικής, έναν οχετό ομβρίων».
Σήμερα είναι ένα πλούσιο οικοσύστημα, μοναδικό για την ταλαιπωρημένη περιβαλλοντικά περιφέρεια Αττικής. Στην περιοχή διαβιούν ή την επισκέπτονται πάνω από 150 είδη πουλιών, ζουν ψάρια που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, ενώ έχει περισσότερα από 2.500 δέντρα.
Η περιοχή όπου θα γίνουν τα έργα ανήκει στο Δίκτυο Νatura 2000. Η περιοχή περιλαμβάνει τον υγρότοπο εκβολής, την κοίτη σε μήκος χιλιομέτρων και τις γύρω αγροτικές και λοφώδεις περιοχές. Στην περιοχή υπάρχουν 18 τύποι προστατευόμενων οικοτόπων. Διαβιούν 226 είδη πτηνών από τα συνολικά 456 που έχουν καταγραφεί επίσημα στον ελλαδικό χώρο. Έχουν καταγραφεί 75 προστατευόμενα άλλα είδη, 68 πτηνά και 22 ερπετά και αμφίβια. Σύμφωνα με το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), σε δύο περιοχές του Ερασίνου εμφανίζεται ακόμη το αττικόψαρο. Το ενδημικό αυτό είδος που έχει εξαφανιστεί από τα νερά της Αττικής ζει ακόμη στα έλη του υγροτόπου του Ερασίνου και στις συγκεντρώσεις νερού στην περιοχή του Πύργου Βραυρώνας. Η έκθεση του ΕΛΚΕΘΕ που ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 2022 αναφέρει τις καταστροφικές συνέπειες του έργου για τους πληθυσμούς του αττικόψαρου.
Όταν πλημμυρίζει ο Ερασίνος
«Στον Ερασίνο ο ναός της θεάς είναι υπερυψωμένος και δεν κατακλύζεται ποτέ από νερό», αναφέρουν από την ΕΛΛΕΤ. Εξηγούν ότι η παλιά λίθινη γέφυρα είναι κατασκευασμένη πριν τη δημιουργία του ιερού, πράγμα που δείχνει ακριβώς ότι η επιλογή θέσης για τον ναό έγινε με πλήρη γνώση-ανάγνωση του τόπου και του νερού. Στον χώρο υπάρχει η ιερή πηγή που αναβλύζει νερό και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας συμβάλλει επίσης στην ανάβλυση νερού που μερικές φορές κατακλύζει τη στοά.
Η Λίλα Μαραγκού, ομότιμη καθηγήτρια κλασικής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, συμμετείχε στην ανασκαφή που διηύθυνε ο Ιωάννης Παπαδημητρίου και η οποία αποκάλυψε το ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος. Η ίδια είναι εναντίον του έργου που θα αλλοιώσει τη φυσιογνωμία του τόπου και του τοπίου. Μνημονεύοντας ένα άρθρο του σημαντικού αρχαιολόγου Χρήστου Καρούζου, αναφέρει ότι ουσιαστικά για τον αρχαιολογικό τόπο και το τοπίο πρέπει να υπάρχει ενιαία θεώρηση. «Πολιτισμός χωρίς τον τόπο και χωρίς το περιβάλλον δεν υπάρχει... η μοναδικότητα, η πολυπλοκότητα, οι ποικίλες μορφές του τόπου μάς δίνουν και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του. Ο ελληνικός τόπος, τα ελληνικά ιερά, η ελληνική τέχνη είναι σύμφυτα και άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους».
«Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς τόπους» λέει η πρόεδρος της ΕΛΛΕΤ Λυδία Καρρά. «Κατηγορούν τον Ερασίνο ότι πλημμυρίζει». Πρόκειται για «μια φυσική διεργασία σε μια αγροτική περιοχή. Με αυτόν τον τρόπο γονιμοποιεί τη γη και τρέφει τη βιοποικιλότητα».
Το έργο πάντως δεν δίνει λύση για τη στοά που πλημμυρίζει, όπως εξηγεί η Μόνικα Θέμου: «Η στοά είχε πάντα πρόβλημα και θα έχει από την άνοδο του υδροφόρου ορίζοντα. Αλλά για αυτό το πρόβλημα το έργο δεν λαμβάνει καμία πρόνοια. Γιατί ο εγκλωβισμός του Ερασίνου ασχολείται μόνο με τα νερά της ανάντη περιοχής». Αναφέρει ακόμη ότι ετοιμάζουν ένα φαραωνικό έργο στον Ερασίνο, γιατί προηγήθηκε ένας κακοσχεδιασμός τεχνικών έργων στην Ανατολική Αττική που επιβαρύνει με επιπλέον όμβρια τον Ερασίνο. Το τεχνικό έργο του Ερασίνου καλείται να καλύψει με λάθος τρόπο αυτές τις παραλείψεις.
Τι πρέπει να γίνει
Ο Νίκος Στάππας εξηγεί ότι η πρώτη ρεαλιστική λύση για τον Ερασίνο είναι να ξεκινήσει νέος σχεδιασμός του έργου. Θα πρέπει, όπως λέει, να εκπονηθεί μια νέα Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων η οποία θα λάβει υπόψη τα νέα δεδομένα, με βάση τα προστατευτέα χαρακτηριστικά της περιοχής, τα οποία έχουν αγνοηθεί.
Οι άλλες επιλογές
Για την Αττική υπάρχει ένα Σχέδιο Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας με τέσσερις άξονες δράσης, το οποίο έχει δομηθεί ακολουθώντας τις αρχές που θέτει η σχετική ευρωπαϊκή οδηγία. Οι τέσσερις αυτοί άξονες είναι η πρόληψη, η προστασία, η ετοιμότητα και η αποκατάσταση. Όλοι αυτοί οι άξονες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για να χαραχθούν πολιτικές και δράσεις αντιπλημμυρικής προστασίας. Στην πραγματικότητα όμως: «Εφαρμόζουν την έσχατη επιλογή των τεχνικών έργων επιλεκτικά, πάντοτε και μόνο αυτή», λέει η Εμμανουέλα Τερζοπούλου.
Παρόλο που «υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός εναλλακτικών δυνατοτήτων και ειδικών σχεδιασμών, ειδικά για τις περιπτώσεις περιβαλλοντικά ευαίσθητων χώρων», συμπληρώνει ο Νίκος Στάππας.
Τα δύο έργα βρίσκονται στην αρχή της κατασκευής τους. Αν η διοίκηση της ΕΤΕπ κάνει αποδεκτή την έκθεση του μηχανισμού παραπόνων για παραβάσεις της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, τα δύο αρμόδια υπουργεία στην καλύτερη περίπτωση θα πρέπει να υποβάλουν διορθωτικό σχέδιο του έργου, το οποίο θα σέβεται το φυσικό κεφάλαιο της περιοχής του Ερασίνου. Για το Μεγάλο Ρέμα της Ραφήνας οι εργασίες έχουν ανασταλεί με προσωρινή διαταγή από το Συμβούλιο της Επικρατείας, μετά από προσφυγή των οργανώσεων.
Το πώς και αν θα γίνουν τα δύο έργα στην περιοχή είναι ένα ζήτημα ακόμα ανοιχτό.
